ANTONI MALCZEWSKI MARIA (BN) oprac. R. Przybylski

ŻYCIE POETY

Dzieciństwo i młodość

- 1779: Jan Malczewski kupuje szefostwo regimentu wojsk koronnych

- 1790: do jego regimentu przenosi się płk Filip Hauman, towarzyszy mu żona, Konstancja

- Konstancja i Filip rozwodzą się

- Malczewski wstępuje do Targowicy

- 1792: ślub Jana i Konstancji

- 3 VI 1793: urodziny Antoniego w Warszawie

- 4 lata mieszkają w Kniahiniu, koło Dubna (na Wołyniu)

- 1800: Konstancja umiera, Antonim zajmuje się Julianna z Błędowskich Skibicka, a jej syn, Franciszek, jest jego najlepszym przyjacielem

- 1805: Gimnazjum Wołyńskie w Krzemieńcu

* wyrwanie młodzieży z kręgu sarmackiej ciemnoty

* obrona humanistycznych i patriotycznych tradycji Oświecenia

- 1809: ucieczki uczniów gimn. przez granicę

* dyr. gimn. (Czacki) był temu przeciwny, wiązał nadzieje na przyszłość z osobą cara

- 1 IX 1811: Malczewski w Korpusie Inżynierów w Księstwie Warszawskim

(Ks. przygotowywało się do wojny z Rosją)

* Antoni skierowany do Modlina

* wieczory w salonach warszawskich

* mieszka z Aleksander Błędowskim

* konflikt z Błędowskim: pokłócili się o Karolinę z Walewskich Chodkiewiczowi (żonę Aleksandra), Antoni jej bronił, Chodkiewicz był sekundantem, Malczewski chybił, pozwolono mu znowu strzelić, aż w końcu Błędowski postrzelił go w stopę, pogodzili się

* w pałacu Paca: Antoni dosiadł konia, który był nie do okiełznania, otarł chorą stopę, nie mógł wziąć udziału w wojnie

* w Modlinie podczas oblężenia, aż do kapitulacji 25 XII 1813

- wraca na Wołyń i pisze list poetycki do Chodkiewicza (1814)

* czasy Napoleona = lata walki o wielkość ideału życiowego

* fatalistyczne przekleństwo, jakie ciąży na Polsce, zostało udowodnione klęską Napoleona

* krytycyzm w stosunku do porządku po 1815 r.

* rozmyślania nad smutkiem bytowania ludzkiego w społ.

- 1815: powrót do Warszawy

- 1816: zwolnienie z wojska i podróż z Franciszką Fryderykową Lubomirską

Podróże

- Szwajcaria, (1817) Włochy: zerwanie z księżną, Paryż: chemia i mesmeryzm, (1818) Jezioro Genewskie, Mont Blanc (Podróż na Górę Białą opisana w liście do prof. Picteta), Włochy: z ks. Czetwertyńskim, poznaje Byrona, wozi jego podobiznę i dzieła

- Byron to dla Antoniego lekcja rozczarowania człowieka do swoich czasów

- 1821: powrót do kraju, na Wołyń (wioska Łaski): wiersz O, jak przykro do swoich wracać bez nadziei

Wiek klęski

- odwiedza sąsiadów, podsędków Rucińskich

- leczy chorą na histerię Rucińską magnetyzmem (często ~ mistycyzm, w W-wie leczył tak Baudouin de Courtenay)

- Rucińska mówi, że tylko obecność Malczewskiego jest dla niej lekarstwem, rozwodzi się

- Antoni umieszcza Rucińską u krewnych Modzelewskich w Łucku, ale ona jedzie za nim do Hnidawy, wyjeżdżają
z Wołynia do Warszawy (1824)

* pisarz choruje, najpdp na raka

* dawni przyjaciele zrywają z nim kontakty

* zostaje urzędnikiem ministerstwa spraw wew., ale Rucińska chce, by był z nią cały czas, więc rezygnuje
z pracy dla świętego spokoju

- 7 - 9 VIII 1825: Antoni kończy swe jedyne dzieło

* poemat się nie sprzedaje

* pisarz nie ma pieniędzy, pożycza od Karola hr. Kossowskiego

- 2 V 1826: pisarz umiera

* Rucińska zabiera jego rzeczy i znika, wraca do podsędka i cieszy się dobrym zdrowiem

* pogrzebem zajął się Karol Kossowski

- 1830: grobu Malczewskiego na Powązkach nie można już znaleźć

- poł. XIX wieku: Skimborowicz stawia na cmentarzu kamień „ku uczczeniu pamięci autora Marii”

MIEJSCE POEMATU W DZIEJACH POLSKIEJ EPIKI POETYCKIEJ

Tradycyjne odczytanie Marii

1. jako niemal dosłowne naśladownictwo Byrona

2. Mickiewicz Lit. słowiańska: od Byrona różni ją uczucie chrześcijańskie; poezja o wiecznym cierpieniu ludzi wygnanych z raju; chrześcijańska reakcja na rewolucyjną poezję Byrona

3. poemat historyczny, o dziejach Polski; twórcza kontynuacja Byrona; doniosła rola w kształtowaniu się romantyczne epiki poetyckiej w Polsce (poematu historycznego)

Malczewski i Byron

- bunt byronowski

* opozycja wobec teorii poświęcenia i ofiary człowieka na ołtarzu mądrej społeczności

* obrona pokolenia romantyków przed racjonalistyczną teorią Hegla o obiekcie jako nadrzędnym systemie, wobec którego bunt jednostki jest karygodnym zwyrodnieniem

* wołanie o prawo do buntu wobec świata

* konieczność tworzenia nowego systemu pojęć o moralności i pięknie

- Byron = „apostoł sceptycyzmu”

- wg Malczewskiego Byron wyraził ostateczną prawdę o człowieku, sam Antoni był więc „tylko” wnikliwym
i nowatorskim kontynuatorem jego epiki poetyckiej, nie buntował się wobec niej

Powstanie polskiej romantycznej powieści poetyckiej

- Malczewski przeniósł do literatury polskiej bajroniczną formę epiki poetyckiej, tzw. powieść poetycką - romantyczny poemat filozoficzno-moralny

- Mickiewicz już zaczął szukać najbardziej właściwej formy dla epickiego obrazu historii

* Grażyna (w rzeczywistości była tylko modyfikacją epopei)

* najcenniejszy spadek po dziejach to hasło: żadnej ugody z najeźdźcą

* historia to nauczycielka ludzi, którzy aprobatę „4 rozbioru” (1815) uważali za tchórzliwą, antypatriotyczną ugodę z wrogiem

* historia to mistrzyni buntowników

- cechy epopei („wiersza bohaterskiego”):

* duża wierność w opisie epoki historycznej - realizm historyczny

* „machina cudowna”

* opisywanie epoki odległej

- w Grażynie nie ma już przełomowego zdarzenia historycznego i cudowności, ale jest to wciąż poemat o przeszłości, współczesna jest tylko aluzja polityczna, a moralny konflikt został rozwiązany tradycyjnie, antybajronicznie

- historia w Marii Malczewskiego:

* u Byrona: obraz historii to konwencja literacka, kształtowana kilkoma kreskami, wydobywającymi nastrój lub konflikt

* Malczewski: dramat człowieka uwikłanego w zdarzenia historyczne

* historia to umowna konwencja, maska synteza historii

* przykłada większą uwagę do poetyckiego obrazu historii niż Byron - ścisła wizja XVII w.

* synteza oparta jest o materiał rzeczywisty i realizm szczegółów (~ Scott)

- sprzeczności w poemacie:

* współczesne zagadnienia moralne i filozoficzne

* umowne, maskaradowe traktowanie historii

* pomieszanie szczegółowych danych historycznych z pobłażliwością dla pdp

MARIA JAKO ROMANTYCZNY POEMAT FILOZOFICZNY

Przeciw społecznej etyce oświecenia

- każdą z 2 pieśni Marii otwiera motyw przemijania ludzkiego o sensowności ludzkiego bytu

- przekonanie o potworności świata (vs. etyka oświeceniowa)

- pocieszenie boskie (ważne dla sentymentalistów) niewiele się liczy, nie broni człowieka przed rozpaczą i nie zmienia postaci świata

Bunt romantyczny

- Wacław to jeden z pierwszych manifestów romantycznej rozpaczy

* przeznaczeniem człowieka jest odczucie utraty wszelkich dóbr i prawd

* ludzie usiłują się bronić przed pustką, Wacław wierzy w miłość

- Wacław i Maria nie są klasyczną parą romantycznych kochanków

- postać Marii wywodzi się z sentymentalnych motywów (~ duma, ale dumy były nieporadne, wulgarne i zabawne niekiedy w swoim braku motywacji) konwencja stała się poetycka

* ukochany jedzie na bój (rycerz, ból rozstania)

* podziw dla kochanka, który nie splamił honoru patriotycznego

* złe myśli i przeczucia

* pociecha w religii

* nie ma w niej nic, co w chwili rozpaczy kazałoby przekląć porządek świata

- miłość Marii jest sentymentalna, ale miłość Wacława jest w pełni romantyczna, wiedzie nie do pokory, ale do buntu

* jego ojciec zamordował mu żonę, więc Wacław stał się ojcobójcą

* zohydził tym samym własne sumienie, zniszczył czystość

- świat jest obiektem pogardy i nienawiści (vs. oświeceniowa utopia o zgodności interesów między społ. a jednostką)

- manifest skrajnego indywidualizmu człowiek może wymierzyć sobie sprawiedliwość ponad odwiecznymi zasadami sumienia

Romantyczny pesymizm

- Miecznik: broni wiary w sensowność ludzkiego losu

- patriotyzm (obok miłości) próbuje stworzyć człowiekowi atmosferę szczęścia na ziemi

- koniec poematu to obraz starca, któremu zostało już tylko przeżycie ohydy świata, ukorzenie się przed jego ironią
i sarkazmem (gdy M. narażał życie dla ojczyzny, Wojewoda dokonał mordu na jego córce)

- Malczewski stawia nad wszystkimi usiłowaniami ludzkimi znak zapytania

- dramat bohaterów ma konkretne społeczne motywy, przyczyną ich nieszczęść są ludzie

- bohaterowie podlegają też prawom, które rządzą dolą ludzką niezmiennie i bezwzględnie (postaci fantastyczne: Maski, Pacholę) fatalistyczny tragizm bytu człowieka

* Pacholę: personifikacja zgryzoty i niedoli w duchu poezji gminnej

* śpiewają pieśń o przeznaczeniu człowieka

- świat społeczny stał się narzędziem niepojętego i okrutnego losu, dzięki któremu dosięga ludzi ich ostateczne przeznaczenie: pustka i beznadziejność

Poemat przedlistopadowego pokolenia

- 1813: tragedia krachu nadziei zaważyła na dalszym życiu Malczewskiego, rozpacz Marii jest nieodwracalnie beznadziejna

- Mickiewicz nie przeżył w młodości takiego rozczarowania, wyprawa napoleońska była dla niego już legendą, dlatego rozpacz Dziadów cz. IV jest pełna nadziei

SĄD NAD HISTORIĄ

U źródeł romantycznego historyzmu

- bajroniczna myśl o człowieku jako wielkiej pomyłce natury, o człowieku, który nie mieści się w ogólnej harmonii świata (u M.) świadczy o tym historia ludzkiej miłości i obraz dziejów narodu

- w sporze o historię chodziło o:

* ocenę historycznego dorobku własnej klasy

* wyklęcie tych wad i błędów, które spowodowały upadek państwa

* wydobycie wartości, do których naród chciałby się przyznać i rad by je rozwijać

- Malczewski ujął historię w filozoficznym, a nie politycznym aspekcie, bliski był w tym Joachimowi Lelewelowi

- za kanwę poetycką posłużyły Malczewskiemu wypadki znane i komentowane w XVIII/XIX w., tzn. tragiczna historia Gertrudy Komorowskiej

* z tej kanwy zostawił tylko fakty, zmienił zaś: (1) tło historyczne, (2) stanowisko społeczne bohaterów, (3) charaktery bohaterów

* historia ta stała się humanistycznym sądem nad przeszłością szlachecką, poematem o najuczciwszych
i najpodlejszych ludziach danej klasy

- Staszic (troska o wydobycie hum. piękna z historii narodu) wywarł wpływ na Niemcewicza, a z kolei Niemcewicz był wzorem dla Malczewskiego (krytycyzm), który podjął te myśli, kiedy i Staszic, i Niemcewicz zaczęli się z nich wycofywać

- miarą dziejów uczynił pisarz prawo do szczęścia, wówczas szlachecka Polska okazała się krajem okrutnych praw
i bezkarnych zbrodni

- Malczewski uznał patriotyzm za najcenniejszą wartość, jaka została po dawnej szlachcie

Człowiek a historia

- wg Antoniego historia to wielki Moloch, który bawi się człowiekiem, a potem odrzuca go; to kolejny element, dzięki którego człowieka dosięga przeznaczenie (Miecznik)

- człowiek nie otrzymuje od historii zupełnie nic (1121-1129):

Ściągnęli na spoczynek zwycięzcy i jeńce;

Bo w życiu choć ta jedność - że rozkosz z cierpienie,

Trud, nuda, wstyd i sława, kończą się - znużeniem.

JĘZYK, STYL, WIERSZ

Język Malczewskiego

- oboczności w pisowni, wynikłe z chaosu, jaki panował w gramatyce polskiej

(trosków, liców, łzów, tą razą, źrzódło, wśrzód, letko, od wężów jedzona)

- Malczewski chętnie wybiera takie oboczności, których klasyk by nie dopuścił, poddaje się naciskowi języka mówionego

- nasilenie prowincjonalizmów = galicyzmów (w jego domu fr. był na porządku dziennym)

- rutenizmy i rusycyzmy (chował się wśród szlachty wołyńskiej)

(zięciu [zięciowi], wtedy [potem])

- formy języka staropolskiego (wpływy szkoły, elementy stylu - archaizowanie)

(krzą [kruszą się], wżdy, usarzy, w rozprawie)

- mowa potoczna jest zarówno w wypowiedziach postaci, jak i w narracji

- nowotwory (wynik fantazji językowej lub dostosowanie do szeregu fonicznego)

- miejsca mgliste i niezrozumiałe z natury rzeczy, nie przez defekty gramatyczne

Styl Marii

1. styl pieśni ludowej (kozak i Pacholę)

• powtórzenie o char. ludowym:

A kiedy się rozśmieję - to jak za pokutę;

A kiedy będę śpiewał - to na smutną nutę (669-670)

2. styl retoryczny (Miecznik i rycerstwo; Maria w rozmowie z Mieczn. - ton tragedii klas.)

• powtórzenie w mowie Miecznika do żołnierzy

A kto by się miał straszyć tatarskiego tańca,

A kto by życie szczędził srogiego pogańca (829-830)

3. styl sentymentalno-romantyczny (partie odautorskie; Maria w dialogu z Wacławem)

• powtórzenie uczuciowe

Ah! czyjeż serce, czyje, w żalu się nie nuży? (30)

Ruszaj, ruszaj, kozacze... (51)

• dużo epitetów charakterystycznych dla poezji sentymentalnej

• porównanie życia ludzkiego do strumyka

I gdzież to żywy, czysty strumyczek upłynął?

Mruczał na swą nikczemność, a w jeziorze zginął. (293-294)

Wiersz poematu

- 13-zgł. (wyj.: dwie pieśni Masek i finałowe opowiadanie Pacholęcia)

- teoria wiersza Alojzego Felińskiego (Barbara Radziwiłłówna):

* czystość rymu

* średniówka po 7 sylabie (7+6)

* urozmaicenie: zestrojenie lub rozstrojenie syntaktyczno-rytmiczne w średniówce

* urozmaicenie: przeplatanie długich i krótkich okresów

- wariacje na temat średniówki w Marii

* (7+6) dwa równorzędne człony zdania (~ Feliński) Ja ludziom oręż rozdam, / siebie też przysłonię

* (7+6) asymetria syntaktyczno-rytmiczna Pędzą, a wśrzód promieni / zniżonego słońca

* (7+6) jedno zdanie wypełnia cały szereg Spiesz się swą tajemnicę / odkryć kozakowi

- nowości wersyfikacyjne w Marii

* pauza nie zawsze w średniówce - efekt retoryczny: Jej zręczność, jej... niestety! / ona matką moją.

* pauza nie zawsze w średniówce - rytm. urozmaicenie: Widzę cię - i już wszystkie / znikły moje trwogi

* dwie albo trzy pauzy w pierwszej części szeregu: Płynęły - często - gorszko - / ale bez podziału.

* pauzy w całych szeregach: Jak Rozpacz - bez przytułku - / bez celu - bez granic.

* przerzutnie narzucone przez mówiony tok języka

- użycie języka mówionego jest źródłem nowatorstwa stylowego i wersyfikacyjnego

- pierwsza pieśń Masek: * dwudzielny 10-zgł. (5+5) przeplatany 8-zgł. (5+3)

* wiersz kancon włoskich, oper i baletów

- druga pieśń Masek: * 10-zgł. pieśń, rymowana abaabcdcd

* logaedyczny (5+5) refren z rymem wewn.

* każda strofa zakończona 7-zgł. wariacją refrenową

- rym w Marii jest żeński, gł. gramatyczny, niezbyt bogaty

Z PROBLEMÓW GATUNKU

Bohater powieści poetyckiej

- urywkowa, fragmentaryczna, pełna luk w życiorysie prezentacja losu bohatera

- bohater byroniczny: * człowiek współczesny

* rewolucyjny buntownik

* postać - myśliciel

* przejmuje bogactwo uczuć i pojęć moralnych, ideowych autora

- Byron stworzył konwencję, która dzięki możliwościom uogólnień filozoficznych weszła na stałe do literatury europejskiej

- romantyczny bohater-myśliciel konfrontuje swą prawdę z życiem, z prawdą innych postaci, z prawami świata,
z historią, z Bogiem

Kompozycja powieści poetyckiej

- zaciemnianie akcji, tzw. tajemniczość fabuły

- historia idei, której bohater jest wyrazicielem, determinuje wszystkie cechy kompozycji

- maksymalna obiektywizacja wypowiedzi narratora

- brak chęci uzewnętrzniania, że obok bohatera istnieje i autor

- zmiana u Malczewskiego:

* narracja to dyskusja między bohaterami poematu a światem, z której wnioski ostatecznie wyprowadza autor

* fragmenty, które mogą być równie dobrze wypowiedzią autora, jak i narratora

* narrator nie tylko relacjonuje, ale i roztrząsa, osądza, prowadzi samodzielną refleksję, choć zawsze uzupełniającą bohatera

- cechy artystyczne Marii:

* opis o narzuconej strukturze opowiadania

* czas teraźniejszy

* dialog zamiast odautorskiej relacji z rozmowy bohaterów ucieczka romantyków od mowy zależnej

* specjalna postać (~ posłaniec z dramatu klasycznego; tu: Pacholę) ucieczka od mowy zależnej

• Powstanie polskiej romantycznej powieści poetyckiej

- pierwszy odkrył Byrona Mickiewicz (tylko Byron wg niego pisał prawdę), urzekło go, że bronił indywidualizmu, sprzeciwiał się teorii „ poświęcenia i ofiary”.

- Malczewski przenosi do polskiej lit. formę powieści poetyckiej, romantycznego poematu filozoficzno-moralnego, („Grażyna” nadal pozostawała zmodyfikowaną formą epopei klasycznej, współczesna jest w niej tylko aluzja polityczna. Finałem jest patetyczna pochwała jednostki w imię zachowania ładu świata)

- oderwanie od prawdy historycznej, chodziło o szersze prawdy, których nie można zamknąć w ramach epoki. Miały to być prawdy ogólne, współczesne.

- starał się wiernie oddać wizję XVIII-wiecznej Polski.

- podjął jedno z głównych zadań literatury: dramat człowieka uwikłanego w zdarzenia historyczne, (poetycka synteza epoki rycerskiej). Od tradycji byronicznej odróżnia go to, że starał się zachować realizm - to z kolei zbliżało go do Waltera Scotta.

• Romantyczny poemat filozoficzny

- atmosfera życia i śmierci,

- każdą z dwóch pieśni otwiera motyw przemijania ludzkiego istnienia,

- poemat o trwodze, bólu i rozpaczy, (pierwszy manifest romantycznej rozpaczy)

- wielka miłość pozwala człowiekowi trwać w przeświadczeniu o sensowności istnienia.

- miłość Marii: wywodzi się z sentymentalnych dum i powieści, kocha tak samo jak „tkliwe Julie”. Zapewne zmarłaby szybko po zabójstwie Wacława - z żalu, albo nadmiaru wylanych łez. Cecha sentymentalnej heroiny.

- mężczyźni nie szukali pocieszenia w religii, pocieszenia szukali w zbrodni, zemście. Wacław zostanie ojcobójcą, ten czyn zohydzi jego sumienie, zniszczy jego czystość.

- manifest skrajnego indywidualizmu, człowiek sam wymierza sprawiedliwość, nie zważając na prawa, zwyczaje moralne. Chodziło o zburzenie przeświadczenia, że człowiek ma etyczne obowiązki wobec społeczeństwa.

- poemat miał bronić wiary w sensowność ludzkiego życia. Miecznik stawia na patriotyzm. I patriotyzm właśnie jest wg Malczewskiego wartością, która może dać szczęście.

- jedynie miłość i ojczyzna liczą się w życiu człowieka, czynią je poetycznym i pożytecznym.

- Malczewski stawia znak zapytania nad wszystkimi usiłowaniami ludzkimi. Wszystko, co ludzkie zaczyna tracić sens, wysiłki i trudy nic nie znaczą,

- wzorował się na nim Seweryn Goszczyński przy „Zamku kaniowskim”,

• Sąd nad historią:

- dzieje narodu jako „wielki dom rozpaczy”,

- Antoś odpowiada na pytania dręczące polską naukę, literaturę, krytykę lit. w okresie Księstwa i Królestwa,

- miłość Marii i Wacława - humanistyczny są nad przeszłością szlachecką,

- krytycyzm, nienawiść do nadużyć magnaterii wywodzi się z twórczości Niemcewicza (ten z kolei bazował na Staszicu, który notabene jest powiązany z Piłą, a jego dom (teraz muzeum) stoi przy pilskim McDonaldzie). Najśmieszniejsze jest to, że Malczewski podejmuje myśl, gdy wszyscy inni od niej odchodzą i znowu jest odosobniony.

- miarą dziejów jest prawo do szczęścia,

- najważniejsza pozostałość po dawnej szlachcie - miłość do ojczyzny, a nie jak inni sądzili sarmacki ideał szlachcica w stylu Podstolego,

- swoiste rozliczenie z przeszłością, ukazuje, co warto kultywować, czego nie powielać,

- okrucieństwo w starci człowiek: historia - Miecznika nie spotyka nagroda za jego postawę, co więcej wg Malczewskiego historia nie daje człowiekowi NIC, jest „niewypłacalna”. Rozpaczliwa synteza historii - „trud, nuda, wstyd i sława, kończą się - znużeniem”.

- historyczne działanie człowieka nie jest go w stanie uratować od przeznaczonej mu „nędzy istnienia”,

• Z problemów gatunku

- krytyka narracji - tajemnica fabuła, misterna kompozycja, wg Dmochowskiego brakuje tam odpowiedzi, chciałby się dowiedzieć kim jest owy kozak, wymaga tego estetyka klasyczna.

- eliminuje z poetyki - stopniowanie i klarowanie przejścia od wątku do wątku, retardacja,

- podobieństwo do dramatu, zawiła akcja, ale rozwiązanie zagadek wręcz teatralne. Malowidła ustępują miejsca scenom dramatycznym. Istotny jest dialog, monolog.

- „każda powieść poetycka jest przygodą intelektualną”,

- liczne niedopowiedzenia, romantyk nie czuje się zobowiązany do tego, aby tłumaczyć, co działo się przed rozpoczęciem poematu,

- tok poematu jest skupiony głównie na myślach i uczuciach bohaterów,

- ruchliwość narratora epickiego - prowadzenie narracji z różnych punktów widzenia, Kazimierz Wyka porównuje te zmiany płaszczyzn do ruchów kamery filmowej, NARRACJA FILMOWA,

- narrator rozkłada fabułę na sceny, każda scena zawiera elementy statyczne (np. tło) i dynamiczne (np. wydarzenie),

- używanie czasu teraźniejszego - narrator jest naocznym świadkiem, to nie relacja a żywy opis,

- narrator zamiast wiele mówić oddaje głos postaciom, (spowiedź bohatera ma wywrzeć większe wrażenie)

- pogarda dla mowy zależnej, która miała być sztywna, wyblakła, abstrakcyjna,

- bohaterowie niekiedy wyrażają swe uczucia w formach pieśni (szczególnie przenikliwy i ujmujący) atutem jest muzyczność tej formy, wyjątkowo przeżyte myśli godne były tylko pieśni,

- charakterystyczne są rozbudowane partie liryczne (oprócz upodobnienia do dramatu), miało to przerzucić fakty zewnętrzne na życie wewnętrzne człowieka,

- typ bohatera Malczewski zaczerpnął od Byrona, dramat serca przekształca w oskarżenie świata, w walkę
z Bogiem,

- nowy typ bohatera: zbuntowany myśliciel, który roztrząsał problemy moralne,

- 1728 r. „Henriada” Woltera - wzór dla klasyków, którzy chcą napisać wiersz bohaterski,

- wpływ angielskiej powieści sentymentalnej - Henryk Fielding, Tobiasz Smollett, przekazują swoje myśli i uczucia bohaterowi literackiemu. Oprócz tego wpływ „Podróży sentymentalnej”,

- miejsce i czas fabuły nie są ściśle określone, są wręcz bajkowe, fantastyczne,

- Wacław, Maski, Pacholę -> „machina byrońska” (Michał Grabowski)

- „machiną cudowną” były postacie alegoryczne klasycznej epopei,

- Raskolnikow jest zmodyfikowanym bohaterem byronicznym,

- typy bohaterów:

a) zindywidualizowane oblicza o bogatym życiu wewnętrznym, koniecznie tajemnicze,

b) maski - postacie pozbawione jakichkolwiek cech.

• Wiersz poematu:

- 13-zgłoskowiec, oprócz pieśni Masek i ośmiozgłoskowego refrenu w końcowym opowiadaniu Pacholęcia,

- średniówka po 7. sylabie,

- rozbija kanon Felińskiego - burzy klasyczny „mechanizm doskonały”,

- Malczewski manipulował pauzami, chronił przed monotonią, wypełniał nimi cały wers,

- uprzywilejowanie członu przedśredniówkowego było wynalazkiem Malczewskiego,

- Antoni nie stosuje przerzutni, aby podkreślić ważny element tekstu, stosuje je, aby zachować naturalny tok zdania,

- nowatorstwem jest język mówiony, narusza klasycystyczne zasady.

„Maria” - powieść poetycka wydana drukiem na koszt autora między 7 a 9 sierpnia 1825r.

Wg Żmigrodzkiej w roku wydania Marii rodzi się inny romantyzm, tzw. czarny romantyzm (nurt ten nie rozwinął się).

A. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm, Warszawa 2007.

Powieść poetycka:

1. jej powstanie jest związane z nazwiskami Waltera Scota i Byrona, którzy tworzyli epickie poematy wierszowane odmienne od znanych wówczas gatunków epickich;

2. nazwa „powieść poetycka” nie była ówcześnie używana ani przez twórców, ani teoretyków; w Polsce upowszechniła się w drugiej połowie XIX w.;

3. gatunek związany z wczesną fazą romantyzmu, poprzedzająca powstanie listopadowe;

4. przykłady - Grażyna (1823), Maria (1825), Konrad Wallenrod (1828), Zamek Kaniowski (1828);

5. gatunek prowadzający do lit. polskiej epikę romantyczną, bohatera bajronicznego

i filozofię istnienia opartą na metafizycznej tajemnicy bytu;

6. tytuły powieści poetyckiej odsłaniają istotne założenia gatunku (Grażyna. Powieść litewska, Maria. Powieść ukraińska); powieść zgodnie z ówczesnym rozumieniem znaczy tyle co opowieść, relacja oparta na źródłach regionalnych lub historycznych; podtytuły ujawniają istotne dla romantyzmu założenia estetyczno-ideowe: regionalizm oraz autentyzm (dzięki temu powieść poetycka określą swą odrębność w stosunku do heroicznej epiki klasycystycznej, jej nieprawdopodobieństw, machiny cudownej i retorycznej deklamacyjności);

7. narracja ograniczająca retoryczność, dbała o wierność związaną ze społeczną kondycją postaci, prawda psychologiczną, stanami uczuciowymi bohaterów i kolorytem chwili (stąd w Marii znaczne zróżnicowanie wypowiedzi poszczególnych postaci, u Mieczniki widzimy kolokwialność i maksymy starego żołnierza,
   a u Marii sentymentalną czułość);

8. nowością jest mowa pozornie zależna, dzięki której narrator traci swe cechy autorytatywne, stając się medium postaci i cząstką konstrukcji zdarzeniowych;

9. otwarta na alianse z innymi gatunkami (synkretyzm), przede wszystkim z liryką

i dramatem

- liryzacja widoczna w przytoczeniach oraz w wypowiedziach utrzymanych w mowie pozornie zależnej (rozmyślania bohaterów, opisy krajobrazu podporządkowane tonacji uczuciowej postaci) oraz filozoficzno emocjonalnej aurze utworu; dzięki temu pejzaż staje się tzw. pejzażem mentalnym- projekcją stanów duchowych
o wyrazistej semantyce, powiązanej z całością sensów utworu (w Marii dominuje pejzaż stepowy pojęty jako synonim pustki, smutku i tęsknoty),

- dramatyzacja polega na wprowadzeniu dialogu lub wypowiedzi zbudowanych na podobieństwo dialogu (w Marii dialogiem wprost jest rozmowa Miecznika z kozakiem);

j) powieść poetycka z dużą swoboda traktowała wewnętrzne rygory kompozycyjne (pozostawianie luk
w narracji, niejasności, niedopowiedzenia, np. w przebiegu wydarzeń bądź w losach bohaterów), mówi się
o fragmentaryczności powieści poetyckich;

k) zagadkowa i pozorna niespójność znajduje uzasadnienie nie tylko w obrębie założeń narracyjnych, ale przede wszystkim w filozofii powieści poetyckiej opartej na metafizycznej tajemnicy bytu; wyznaczniki tajemnicy to nieodgadniony sens ludzkich losów, niedocieczoność biegu wypadku, którym podlegają człowiek i historia, ingerencja sił metafizycznych

- w Marii jest to głównie tajemnica losu i przeznaczeń człowieka,

- w Marii los jest nieodgadniony i ironiczny, igra z człowiekiem, drwi z jego zamierzeń, szlachetnym za ich dobre czyny odpłaca złem; pewne jest tylko panowanie śmierci i wszechmoc zagłady, która wszelkie byty ludzkie i materialne przenosi do nicości,

- filozofia egzystencjalnego pesymizmu Marii, traktująca człowieka jako byt ku śmierci, przecinała się z ową metafizyczną tajemnicą istnienia ( z zasada metafizycznej tajemnicy powiązane jest np. Pacholę- tekst nie daje podstaw do jednoznacznego zakwalifikowania tej postaci);

l) główni bohaterowie powieści poetyckich są ludźmi z krwi i kości, choć zazwyczaj podlegają działaniu sił niewyjaśnionych; dominantę ich biografii stanowi problem moralny, czasem głęboko ukryty dramat sumienia, konflikt wewnętrzny bądź skłócenie ze światem z powodów osobistych (miłość), ideowo-politycznych czy narodowych; toteż bohater jest zawsze osobistością cierpiącą, ale często wobec świata agresywną;

ł) podobieństwo bohaterów powieści poetyckich tłumaczy się tym samym europejskim rodowodem literackim zapoczątkowanym przez Byrona; dlatego bohater w powieściach poetyckich nazywany bywa bajronicznym (karierę bohatera tego typu dyktowała wyjątkowo żywa odczuwana zbieżność polskich losów indywidualnych

i zbiorowych z etycznymi konfliktami bohaterów Byrona.

* Powieść ta uznawana jest przez romantyków za jedno z największych i najpiękniejszych utworów polskiego romantyzmu była wielokrotnie wznawiana i stanowiła inspirację dla poetów, malarzy i kompozytorów. Ta powieść poetycka nazywana jest również „poematem skrajnego pesymizmu”.

1. Osoby:

1. Maria

2. Wacław

3. Miecznik

4. Wojewoda

2. Opowieść o tragicznej konstrukcji świata, w którym króluje rozpacz, strach, troska, zgryzota i śmierć, ukryta nawet w najpiękniejszym kwiecie szczęścia.

Pieśń I

Przez puste stepy, rozciągające się na Ukrainie pędzi konno niczym strzała młody, zwinny kozak. W tej podróży towarzyszy mu milczenie rozległych pół i smutne wycie wiatru, które zdaje się unosić nad ziemią westchnienia zmarłych. Tymczasem w zamku zamożnego Wojewody trwa wspaniała, bogata uczta, wydana z okazji pogodzenia się gospodarza z synem Wacławem, który potajemnie poślubił córkę Miecznika - Marię. Pod ciężarem wykwintnych potraw uginają się stoły. Ludzie wznoszą toasty, wiwatują bez opamiętania na cześć młodej pary i szczodrego ojca, który zwraca się do syna z czułością i miłością. Tylko wnikliwi obserwatorzy dostrzegają dziwną radość, migoczącą
w dzikim spojrzeniu Wojewody. Okazuje się, że serce gospodarza jest nieczyste. Gdy wszyscy rozeszli się do komnat, zmęczeni biesiadą, on zaczyna rozmyślać. W jego wnętrzu toczy się walka. Ciężko wzdycha, spacerując po obszernej komnacie. W pewnej chwili napadają go duszności. Gdy otwiera okno, spogląda na liczne oddziały swojego wojska, które szykują się do zbliżającej wyprawy wojennej. Zjawy, nękające sumienie Wojewody odpędza dopiero poranek. Na czele rycerstwa jedzie młodzieniec Wacław. Jego twarz rozświetla uśmiech. Prowadzi oddział przez puste, ciche pola, aż nikną z oczu. Pod starymi lipami smutny Miecznik towarzyszy w tragicznych momentach życia swej pięknej, acz pogrążonej w żałobie córce Marii. Dziewczyna żali się rodzicowi na swój los. Kiedyś była szczęśliwa, miała cudownego męża i jasną przyszłość. Ale niestety została rozdzielona z ukochanym. Miecznik wyznaje, że gdyby akurat nie brał udziału w wojnach szwedzkich, nigdy nie zgodziłby się na ślub córki z człowiekiem, którego ojciec teraz stara się w Rzymie o unieważnienie świętego sakramentu. Nagle do domu Miecznika przybywa posłaniec z listem od Wojewody, który prosi, aby dawne urazy odeszły w zapomnienie oraz zaprasza w odwiedziny synową. Zaznacza dalej, że jego potomek nie jest wart tak zacnej żony, dlatego wysłał go do walki przeciw grasującym w okolicach Tatarom, by tym czynem udowodnił, że męstwo i odwaga nie są mu obce. Wojewoda zapewnił Marię, że jeszcze tego dnia dołączy do niej Wacław. Przeczytawszy list, Maria chce się od razu przygotować na powrót męża. Zamierza włożyć nową suknię, upiąć włosy, nie zważa na ostrzeżenia Miecznika, który podejrzewa, że jakieś Wojewoda stroi matactwa. Nagle u wrót domu ojca Marii pojawiają się rycerze. Wacław i Maria nie mogą ukryć szczęścia, jakie wypełniło ich serca po ponownym połączeniu. Radość mąci jedynie nadchodząca konieczność rozstania. Miecznik nakazuje służbie wystawić najlepsze jedzenie i trunki na powitanie ukochanego zięcia. Oferuje też pomoc w pokonaniu Tatarów i roztacza wizję wspólnej uczty po powrocie. W końcu zostawia młodych samych zaznaczając, że gdy odezwą się trąby, należy natychmiast dosiąść koni. Przyjrzawszy się opuchniętej od łez twarzy Marii, Wacław zapewnia, że mimo oporu ojca i tak zamierzał się z nią połączyć, choćby przez krew i płomienie. Wyznał, że gdy ojciec oświadczył, że zgadza się na związek syna z córką Miecznika, on obiecał sobie, że będzie służył żonie i obronie kraju. Gdy pyta, czy uczucie Marii jest nadal tak mocne, jak wcześniej, czy kocha go tak samo, ona odpowiada bez wahania: więcej niż kochać wolno i niż mogą siły. Spotkanie przerywa dźwięk trąb. Wacław przyciska do ust białą rękę żony i szybko odchodzi do Miecznika, który wita go radośnie na myśl o walce ze znienawidzonymi Tatarami. Uzbrojenie kozacy wyruszają przed siebie. Po chwili znikają za pagórkiem. Po odjeździe ojca i męża Maria modli się do Boga. Nie potrafi ukryć smutku i tęsknoty za nieobecnymi. Ma wrażenie, że właśnie w tej chwili jej szczęście znikło i już nigdy nie wróci. Z młodym pacholęciem, uskarżającym się na biedę rozmawia przed domem pracodawcy sługa Miecznika, gdy oto zbliżają się do nich niespodziewanie różnokolorowe, krzyczące maski, śpiewające piosenkę. Maski parami wchodzą do domu Miecznika, by w środku skupić się na naradzie nad jakąś istotną kwestią. W tym czasie gospodarz wraz
z zięciem podążają na starcie z Tatarami. Wacław nie cieszy się z nadchodzącej walki, ponieważ nękają go dziwne przeczucia nadciągającej tragedii. Przed sobą widzi cały czas twarz Marii, ale nie uśmiechniętą, lecz… zalaną łzami. Jakiś głos powtarza mu, że zamiast sławy zdobędzie trumnę. Słyszy płacz, jęki, krzyki, dźwięki rozpaczy. W pewnej chwili Wacław spostrzega z oddali, jak Tatarzy rabują wieś, palą domy i mordują mieszkańców. Wówczas bez namysłu rzuca się na wrogów. W ślad za dowódcą idą jego wierni żołnierze.

Pieśń II

Bitwa toczy się zaciekle. Choć Wacław i jego rycerze odznaczają się odwagą i walecznością, z pewnością zginęliby po kilku minutach, ponieważ Tatarzy mają sporą przewagę liczebną, której nie można pokonać zaciętością lub nadrobić męstwem. Gdyby nie Miecznik, który z polskim hufcem ruszył mu z odsieczą, wybiegając z pobliskiego lasu Wacław zginąłby. Starzec przybywa w samą porę. Odcina chanowi głowę i tym samym zaznacza przewagę Polaków, z piersi których wydziera się okrzyk zwycięstwa. Pod lasem odpoczywa dumny i zadowolony Miecznik. Nie może pojąć, czemu zięć, którego nazywa już synem, nie podziela jego radości, lecz jest smutny i dziwnie zamyślony. Udaje mu się namówić ponurego Wacława, by powrócił do żony. On dołączy do nich o świcie, gdy już dopilnuje wszystkiego na polu walki. Wacław żegna się z teściem. Powoli wraca mu dobry nastrój. Na szybkim rumaku przybywa do zamku Miecznika. Sił w podróży dostarcza mu wspomnienie pięknej Marii i świadomość, że dziewczyna nie zasłużyła na los, jaki zgotował im jego ojciec. Wacław na koniu przypomina bardziej upiora, niż rycerza. U wrót domu Miecznika nie ma nikogo. Nikt też nie odpowiada na kołatanie zmęczonego rycerza. Wszędzie panuje cisza i roztacza się ciemność. Sprytny Wacław dostaje się do wnętrze zamku przez otwarte okno sypialnej komnaty. Tam widzi ciało martwej żony, osunięte na łożu. Oszołomiony widokiem ciała Marii, otępiony bólem Wacław wybiega z zamku Miecznika. Poszukując wody, dostrzega schowane w krzakach pacholę, które opowiada mu przebieg okrutnej zbrodni. Okazuje się, że maski utopiły panią w stawie, a domownicy pobiegli w pogoń za nimi. Zrozpaczony Wacław długo stoi przy zwłokach pięknej żony. Cały czas układa je, poprawia ubranie i włosy, jakby żyła. Jego spojrzenie zdaje się składać obietnicę, że wkrótce do niej dołączy. W jego rozpaczy zaczyna górować żądza zemsty. Wskakuje na konia i dobywa miecz. Towarzyszy mu siedzące z tyłu pacholę. Czy Duchem jego losu? Aniołem? Szatanem? (…)
Nie wiem - objął rycerza i w cwał polecieli. Z cerkwi ukraińskiej płyną dźwięki bijących dzwonów, ogłaszających pogrzeb Marii. Spieszą na niego wszyscy dobrzy ludzie. Miecznik nie przypomina już tego walecznego, radosnego staruszka. W jego niemym spojrzeniu nie widać śladu łez, rozpaczy czy zemsty. Wydaje się, że połączył się z córką
w niebie, opuściwszy już życie ziemskie. Z domu wychodzi codziennie o tej samej porze. Pewnego dnia nie wrócił
z przechadzki w nieznanym kierunku. Znaleziono go klęczącego przy dwóch mogiłach - córki i żony.

TREŚĆ

PIEŚŃ PIERWSZA

I.

- wprowadzenie do sytuacji poematu

- opis kozaka jadącego konno po ukraińskim stepie

- bezpośrednie zwroty do kozaka

II.

- opis jazdy konnej; ze zwróceniem uwagi na rozległość obszaru stepowego

- pusty krajobraz; wszechobecne milczenie

III.

- bezbrzeżna, wszechogarniająca i niezindywidualizowana przestrzeń; wszystko zlewa się w ciemność i dzikość

IV.

- zamek Wojewody (napomknienie o sporze ojca z synem)

V.

- zabawa, huczna uczta na zamku (zakrapiana alkoholem)

VI.

- Wojewoda sam w bocznym skrzydle zamku (rozterki wewnętrzne ----> męczony wyrzutami sumienia)

VII / VIII

- obraz rycerskiego orszaku

IX.

-postać Miecznika (wspomnienie żołnierskiej młodości; służba ojczyźnie)

X.

- postać młodej dziewczyny (apatyczna, blada, słaba, smutna)

XI.

- Miecznik i dziewczyna (Maria)

XII.

- monolog Marii, która przybiera trupich kolorów (zielenieje skóra)

XIII.

- przybywa kozak i daje list Miecznikowi od Wojewody

XIV.

- Miecznik czyta list (zapowiadający przybycie Wacława, męża Marii)

XV.

- przybycie Wacława z orszakiem

- czułe powitanie kochanków

XVI / XVII/ XVIII/ XIX

- czułe pożegnanie Marii i Wacława

- Wacław i Miecznik wyruszają razem na wojnę

PIEŚŃ DRUGA

I/ II.

- pieśń masek

III/ IV.

- orszak rycerski Miecznika i Wacława

- monolog Miecznika

V/ VI/VII.

- orszak rycerski Wacława i Miecznika

VIII.

- napad na tatarskich najeźdźców łupiących wieś

IX/ X/ XI.

- dynamiczny obraz bitwy z Tatarami

XII.

- krajobraz po bitwie

XIII.

- odpoczynek po bitwie na polanie na skraju lasu

- za namową Miecznika Wacław udaje się do żony

XIV.

- podróż konna Wacława

XV.

-Wacław przybywa do domu Marii, jednak nikt nie słyszy jego pukania do drzwi

XVI.

- Wacław wchodzi do komnaty Marii, ta - leży martwa na łożu, czego mąż nie zauważa

XVII.

- Wacław wybiega z ciałem na dwór z wołaniem o pomoc

- przemowa pacholęcia, który tłumaczy, że kobieta nie żyje

XVIII.

- rozpacz Wacława, który nie potrafi zrozumieć, że Maria nie żyje

XIX.

- Wacław z powrotem wnosi Marię do komnaty

- udaje się z pacholęciem w podróż

XX.

- pogrzeb Marii

- Miecznik nie może się pogodzić ze stratą córki

10

---