Bezrobocie jako kwestia społeczna
Opracowała: sylka 5000
„Bezrobocie to zjawisko ekonomiczne występujące w mniejszym lub większym stopniu, w gospodarce każdego państwa. Oznacza sytuację, w której popyt na siłę roboczą jest mniejszy od jej podaży, czyli na rynku pracy występują wolne zasoby siły roboczej”.
W literaturze można spotkać różne klasyfikacje bezrobocia. Najczęściej wyróżnia się następujące rodzaje tego zjawiska:
Bezrobocie frykcyjne (przejściowe) - jest spowodowane zmianą miejsca pracy lub zmianą kwalifikacji.
Bezrobocie strukturalne (technologiczne) - wynika z rozbieżności między wymogami pracy a umiejętnościami bezrobotnych.
Bezrobocie koniunkturalne (cykliczne) - występuje podczas kryzysów ekonomicznych, wywołane jest spadkiem koniunktury.
Bezrobocie sezonowe - spowodowane jest okresową zmianą warunków klimatycznych i cyklów produkcyjnych w niektórych dziedzinach gospodarki, zwłaszcza w rolnictwie.
Bezrobocie przymusowe - występuje, gdy siła robocza chce przyjąć pracę za obowiązującą na rynku płacę, ale nie może jej znaleźć.
Bezrobocie dobrowolne - spowodowane jest tym, że bezrobotni nie chcą podjąć pracy za obowiązującą stawkę płac.
Bezrobocie jawne - zarejestrowane.
Bezrobocie utajone - bezrobocie nie objęte statystyką.
Bezrobocie krótkotrwałe - trwające mniej niż 12 miesięcy.
Bezrobocie długotrwałe - trwające ponad 12 miesięcy.
„Dlaczego doszło u nas do tak wielkiego bezrobocia? Zmiana ustroju spowodowała nie tylko zmiany polityczne ale przede wszystkim gospodarcze i to nie tylko w naszym kraju. Transformację ustrojową podjęły wszystkie kraje tzw. Bloku wschodniego w tym samym czasie. I wszystkie one przeżywają podobne do naszych trudności”.
Masowe i szybkie pojawienie się bezrobocia na początku transformacji gospodarki polskiej było związane z wieloma czynnikami, w tym także załamaniem się produktu krajowego brutto. Wprowadzenie w Polsce gospodarki wolnorynkowej spowodowało pojawienie się jawnego bezrobocia jako istotnego elementu naszego ustroju społeczno-gospodarczego. Dynamika, skala i struktura tego zjawiska, jak również jego negatywne konsekwencje odczuwane są, coraz silniej nie tylko przez bezrobotnego i jego rodzinę, ale również przez całe społeczeństwo. Bezrobocie stało się w Polsce nową kwestią społeczną.
Trwały brak pracy jest czynnikiem, który ma decydujący wpływ na zaspokojenie ważnych potrzeb społecznych w różnych sferach życia. Bezrobocie nie tylko samo jest problemem społecznym, ale leży także u podstaw wielu innych kwestii społecznych, jak kwestia ubóstwa, kwestia edukacyjna, kwestia zdrowotna. Bezpośrednią konsekwencją bezrobocia jest narastająca patologia społeczna, pogłębianie się niepewności społecznej i wzrost poczucia zagrożenia bezpieczeństwa socjalnego.
Bezrobocie swoim nasileniem i cechami w pełni wyczerpuje wszystkie elementy przypisywane kwestiom społecznym. „Są to bowiem zjawiska i sytuacje, które:
dotyczą większych grup i zbiorowości społecznych
polegają na kumulacji negatywnych cech położenia materialnego, społecznego lub politycznego
odbierane są przez grupę jako niesprawiedliwe, przy czym kryterium stanowi porównanie własnego położenia do aprobowanego społecznego systemu wartości, bądź położenia innych grup,
zakłócają prawidłowy rozwój grupy a przez to,
wywołują społeczny niepokój i wzburzenie,
są źródłem napięć społecznych, niekiedy nawet ostrych konfliktów, przez co wpływają destrukcyjnie na rozwój całego społeczeństwa,
nie mogą być w pełni rozwiązane w ramach grupy, przy pomocy dostępnych jej metod i możliwości,
mogą być rozwiązane tylko drogą podjęcia działań przez państwo lub inne podmioty polityki społecznej”.
Charakterystyka polskiego bezrobocia
Bezrobocie w Polsce pojawiło się 1990r. wraz z rozpoczęciem procesów przemian ustrojowych i jest zjawiskiem stosunkowo nowym. „Na tle państw unijnych Polska wyróżnia się także najwyższym wskaźnikiem bezrobocia, zarówno wśród kobiet (18% bezrobotnych), jak i mężczyzn (blisko 20% bezrobotnych)”.
Jedną z charakterystycznych cech polskiego bezrobocia jest jego przestrzenne zróżnicowanie. Stopa bezrobocia, czyli procentowy udział liczby bezrobotnych w liczbie ludności czynnej zawodowo „wahała się w 2002r. od 17,4% w województwie mazowieckim do ok. 25% w województwach warmińsko-mazurskim, zachodnio-pomorskim i lubuskim”. Najniższe wskaźniki bezrobocia notujemy na terenach leżących wokół wielkich miast będących dużym i zróżnicowanym rynkiem pracy. Najwyższa natomiast stopa bezrobocia występuje na terenach, na których istniały nieliczne zakłady przemysłowe, jak również na terenach rolniczych.
Bezrobocie w naszym kraju dotyka przede wszystkim osoby młode wchodzące dopiero na rynek pracy oraz ludzi powyżej 45 lat. „Jak pokazują statystyki z 2002r., stopa bezrobocia wśród osób w wieku 15-24 lata przekroczyła 40% zaś w grupie osób, które ukończyły 45 rok życia - 58%”.
Istotną cechą polskiego bezrobocia jest jego zróżnicowanie ze względu na poziom wykształcenia osób poszukujących pracy. Wysoki wskaźnik bezrobocia odnotowuje się wśród osób z wykształceniem podstawowym bądź gimnazjalnym (25%), oraz z wykształceniem zawodowym (23%). Natomiast najmniej zagrożeni brakiem pracy są ludzie, którzy ukończyli studia wyższe. „Ich udział w ogólnej liczbie bezrobotnych kształtuje się na poziomie 7,2%”.
Ekonomiczne i społeczne skutki bezrobocia
Bezrobocie jest zjawiskiem negatywnym nie tylko dla osób nim dotkniętych, ale również dla całego społeczeństwa i gospodarki kraju. „Czy może prężnie się rozwijać, pokonywać niemałe przecież trudności, jakie stoją przed nami wszystkimi, społeczeństwo dotknięte masowo takimi patologiami jak zły stan zdrowia fizycznego i psychicznego, samobójstwa, nałogi, rosnąca przestępczość? (...) Działania ratownicze kosztują i te koszty trzeba będzie ponosić z wciąż deficytowego budżetu: wzmożona działalność służby zdrowia, szpitali ogólnych, psychiatrycznych i odwykowych, koszty sądownictwa, więziennictwa, domów poprawczych i domów dziecka. Nic za darmo”.
Bezrobocie pociąga za sobą duże wydatki budżetowe, potrzebne są pieniądze na zasiłki czy inne świadczenia socjalne, a także na programy przeciwdziałania bezrobociu. Jest również przyczyną zmniejszania się dochodów państwa, gdyż bezrobotni nie płacą podatków dochodowych ani składek na ubezpieczenie społeczne, nie kupują towarów, w których „ukryty” jest podatek pośredni. Masowe bezrobocie powoduje niepełne wykorzystanie czynnika produkcji. Związane są z nim nie tylko straty ekonomiczne, lecz również demograficzne, ponieważ niemożność znalezienia pracy skłania młodych ludzi do emigracji zarobkowej.
„Dlaczego mielibyśmy martwić się o bezrobotnych? Ponieważ wielu z nich ulega demoralizacji, cierpi z powodu utraty statusu społecznego lub rozpadu rodziny. Czasem sytuacja popycha ich ku przestępstwom i narkotykom, często wpadają w depresję. Niewinnymi ofiarami bezrobocia są nierzadko dzieci. Być może właśnie na nie bezrobocie ma najgorszy wpływ, odbierając im wykształcenie, zdrowie i bezpieczeństwo”.
Bezrobocie jest przyczyną nasilania się społecznych patologii takich jak: rozwody, trudności wychowawcze z dziećmi bezrobotnych, przestępczość młodocianych. Wywołuje negatywne skutki w sferze ekonomicznej i psychospołecznej, które nasilają się w miarę wydłużania się okresu pozostawania bez pracy. Zjawisko to prowadzi zawsze do obniżenia standardu życia, wywołuje pojawienie się poczucia krzywdy, frustracji, sprzyja izolacji społecznej, staje się czynnikiem utraty kwalifikacji zawodowych, pogarsza stan zdrowia, wpływa na wzrost konfliktów społecznych.
Człowiek i rodzina w sytuacji bezrobocia
Oczywistymi konsekwencjami utraty pracy jest utrata dochodów i obniżenie statusu społecznego jednostki. Każdy człowiek w indywidualny sposób przeżywa skutki bezrobocia. Kluczowe znaczenie ma tutaj poziom, od którego rozpoczyna się proces degradacji ekonomicznej i społecznej. „Dla osób o najniższych dochodach bezrobocie jest ciosem ekonomicznym. Zauważono natomiast, że jednostki należące do klasy średniej najsilniej odczuwają nie tyle finansowe, ile społeczne skutki bezrobocia. Zwolnionego z pracy czterdziestopięcioletniego wykładowcę, któremu zaoszczędzone środki wystarczą, by przetrwać początkowy okres bezrobocia, będzie dręczył inny problem - jak zaistniała sytuacja odbije się na jego dalszej karierze i jak wpłynie na jego pozycję zawodową”.
Negatywne konsekwencje długotrwałego braku pracy odczuwa nie tylko sam bezrobotny, ale również jego rodzina. Sytuacja bezrobocia utrudnia, a niekiedy nawet uniemożliwia jej prawidłowe funkcjonowanie.
Oczywiste jest, że brak zatrudnienia w sposób szczególnie niekorzystny wpływa na ekonomiczno - konsumpcyjną funkcję rodziny, „która musi być spełniana jeśli rodzina ma trwać i wychowywać dzieci. Ludzie muszą się prawidłowo odżywiać, posiadać mieszkanie, ponosić koszty jego utrzymania i wyposażenia, organizować wypoczynek swój i dzieci, korzystać z dóbr kultury”.
Bezrobocie powoduje szybką degradację finansową jednostki i rodziny, potęguje biedę. Sytuacja materialna długotrwale bezrobotnych zależy w dużej mierze od standardu ich życia w okresie zatrudnienia, od posiadanych dóbr, oszczędności oraz długów.
Rodzina postawiona w sytuacji bezrobocia traci bieżące dochody, więc aby zaspokoić podstawowe potrzeby najpierw wykorzystuje oszczędności, później sprzedaje dobra materialne, następnie się zadłuża. Trudności finansowe prowadzą do ograniczenia konsumpcji, członkowie rodziny redukują do minimum wydatki na podstawowe artykuły użytku codziennego i żywność, nie korzystają z usług, dóbr kultury, turystyki, rezygnują z życia towarzyskiego. Najdłużej ochraniane są potrzeby dzieci, co w przypadku długotrwałego bezrobocia również staje się niemożliwe.
Ograniczenie możliwości materialnego zabezpieczenia członków rodziny wywiera ogromny wpływ na funkcję opiekuńczo - wychowawczą. Większa część osób pozostających bez zatrudnienia jest w wieku aktywnego rodzicielstwa. Utrata pracy powoduje, że zmieniają się formy opieki nad dziećmi młodszymi. Trudności finansowe najczęściej oznaczają odebranie dziecka z przedszkola, które jest placówką nie tylko opiekuńczą, lecz przede wszystkim wychowawczą. Zadanie przedszkola polega również na pełnieniu funkcji wyrównawczej, głównie wobec dzieci z rodzin, w których wychowanie pozbawione jest czynników edukacyjnych. Niski poziom wykształcenia bezrobotnych pozwala wnioskować, że w większości są to takie rodziny.
W rodzinach dotkniętych bezrobociem pojawiają się także problemy związane z wykształceniem dzieci. Obserwuje się obniżenie aspiracji edukacyjnych młodego pokolenia, co wynika ze stanu niepewności i zagrożenia. „Nie mają zeszytów, książek, przyborów szkolnych, (...) Nie uczestniczą w wycieczkach szkolnych i innych uroczystościach organizowanych przez szkołę. (...) Z uwagi na ich „gorszą” sytuację zdarza się, iż są izolowane w grupie rówieśniczej, mając tym samym utrudnione warunki rozwoju społecznego. Atmosfera lęku, niepewności, zagrożenia, wywołana problemami związanymi z brakiem pracy, rzutuje negatywnie na rozwój społeczno - emocjonalny dziecka”.
Wpływom bezrobocia, szczególnie długotrwałego, podlega również, tak ważna dla zwartości i trwałości rodziny, funkcja emocjonalno - ekspresyjna. W pierwszym okresie po utracie pracy bezrobotni są wspierani przez innych członków rodziny, następuje zacieśnienie więzi rodzinnych. Niestety wraz z przedłużającym się stanem bezrobocia narastają konflikty rodzinne. Bezrobotny traci swoją pozycję, maleje jego autorytet w oczach dzieci i współmałżonka. Brak środków finansowych prowokuje nie tylko kłótnie między małżonkami, ale również pogarsza stosunki rodzice - dzieci. Narasta poczucie strachu o przyszłość własnej rodziny.
„Konflikty, wzajemne żale, obwinianie się, poczucie zawodu, bezradność wobec dzieci, dla których przestaje się być autorytetem - to wszystko naraża trwałość rodziny, nie sprzyja wypełnianiu niezwykle ważnej funkcji rodziny, jaką jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa”.
Bieda, konflikty i napięcia mają negatywny wpływ na socjalizacyjną funkcję rodziny. Atmosfera w domu nie stanowi odpowiedniego podłoża dla wszechstronnego rozwoju dzieci, rozbudzania zainteresowań, kształtowania pozytywnego systemu wartości, oraz społecznie akceptowanych norm postępowania, wprowadzania w obszar kulturowy. Bezrobocie jednego, lub obojga rodziców utrwala nieprawidłowe wzorce pełnienia ról społecznych. „Dziecko wychowujące się w rodzinie bezrobotnych rodziców nie ma naturalnej możliwości obserwacji, w jaki sposób należy pełnić rolę pracownika”. Sytuacja taka może prowadzić do dziedziczenia przez potomstwo upośledzonego statusu społecznego rodziny.
LITERATURA:
Borkowski T., Marcinkowski A., Socjologia bezrobocia, Wyd. „Śląsk”, Katowice 1999
Buczyńska T., Makroekonomia, PWN, Warszawa - Łódź 2000
Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2006
Kolder A., Jedna Polska? Dawne i nowe zróżnicowania społeczne, PAN, Kraków 2007
Mansfield E., Podstawy makroekonomii, Wyd. „Placet”, Warszawa 2002
Marynowicz-Hetka E., Pedagogika społeczna, tom I, PWN, Warszawa 2006
Pilch J., Bezrobocie - nowa kwestia społeczna, w: Pedagogika społeczna: człowiek w zmieniającym się świecie, (red:) Pilch T., Lepalczyk I., Wyd. „Żak”, Warszawa 1995
T. Buczyńska, Makroekonomia, PWN, Warszawa - Łódź 2000, s.40
J. Pilch, Bezrobocie - nowa kwestia społeczna, w: Pedagogika społeczna: człowiek w zmieniającym się świecie, (red.) T. Pilch, I. Lepalczyk, Wyd. „Żak”, Warszawa 1995, s.372
Tamże, s.367-368
A. Kolder, Jedna Polska? Dawne i nowe zróżnicowania społeczne, PAN, Kraków 2007, s.17
E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika społeczna, tom 1, Wyd. „Żak”, Warszawa 2006, s.330
Tamże, s.330
Tamże, s.331
J. Pilch, Bezrobocie... op. cit., s.375-376
E. Mansfield, Podstawy makroekonomii, Wyd. „Placet”, Warszawa 2002, s.44
A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2006, s.433
J. Pilch, Bezrobocie... op. cit., s.376
E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika...op. cit., s.333
J. Pilch, Bezrobocie... op. cit., s.378
E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika... op. Cit., s.334
9