WYKŁAD I

Z BIOMEDYKI Z DN. 10.03.2007

Gen- odcinek DNA, nadaje komórce zdolność do tworzenia RNA. Jednostka dziedziczenia, warunkująca występowanie w organizmie jakieś prostej elementarnej cechy np. określonej barwy oczu, barwy kwiatów, odporność albo podatność na jakąś chorobę.

Jednostka dziedziczenia decydująca o przekazywaniu potomstwu poszczególnych cech organizmu; odcinek łańcucha kwasu deoksyrybonukleinowego (DNA) lub u niektórych wirusów rybonukleinowego (RNA), w którym kolejność ułożenia nukleotydów stanowi informację genetyczną o zdolności organizmu do syntezy określonych białek; g. znajdują się w chromosomach i w cytoplazmie.

Gen dominujący- to taki gen, który w organizmie w którego materiale genetycznym się znajdzie na pewno wykształci (przynajmniej częściowo) reprezentowaną cechę.

Gen recesywny- gen którego działanie ujawnia się fenotypowo jedynie w organizmie homozygotycznym.

Typowe geny zawierają informację o tym:

- jak zbudować jakieś białko

- w jakich okolicznościach (warunkach) należy to białko tworzyć

- z jaką intensywnością i przez jaki czas je wytwarzać

- do jakiego przedziału komórki je przesyłać

- w których tkankach, w jakiego typu komórkach dany produkt ma powstawać.

DNA- KWAS DEZOKSYRYBONUKLEINOWY - występujący w chromosomach nośnik informacji genetycznej. Jest polimerem nukleotydów składających się z zasad purynowych (adenina A, guanina G) i zasad pirymidynowych (cytozyna C, tymina T) oraz reszt deoksyrybozowych i reszt kwasu fosforowego. Niektórzy błędnie uważają, że uracyl U wchodzi w skład jedynie RNA. Jednak w DNA niektórych wirusów, np. bakteriofagów PBS2, znaleziono właśnie niemal wyłącznie U, a stwierdzono brak T. Innym przypadkiem, choć sztucznie wytworzonym jest chemiczna degradacja C do U.

Szczepionka - preparat pochodzenia biologicznego, zawierający żywe, o osłabionej zjadliwości (atenuowane) lub zabite drobnoustroje chorobotwórcze lub fragmenty ich struktury, czy metabolity; stosowany w celu wywołania odpowiedzi immunologicznej (odporności poszczepiennej - sztucznej czynnej).

Szczepionki dzielimy na:

• szczepionki swoiste - zapobiegające konkretnym jednostkom chorobowym (bruceloza, wścieklizna, ospa)

• szczepionki nieswoiste - zwiększające poziom ogólnej odporności (np. preparat Panodina lub Wetastymina)

Procesy poznawcze:

WRAŻENIA elementarne zjawisko psychiczne, pierwszy proces jaki się dokonuje, odzwierciedlenie w świadomości czegoś, co jest odbierane za pomocą narządów zmysłów. Dotyczy to odebrania pojedynczej cechy, jakiegoś zjawisk. Wrażenia odbierane przez receptory są zależne od odległości:z daleka: telereceptory z bliska: kontaktoreceptory

Za pomocą narządów zmysłów korzystamy ze wszystkich rodzajów wrażeń

SPOSTRZEŻENIA Jest to proces psychiczny polegający na doznawaniu wielu wrażeń jednocześnie, które w mózgu są selekcjonowane, wiązane oraz sensownie ujmowane. Podstawowym tworzywem dla spostrzeżeń są wrażenia wzrokowe.Spostrzeżenia mogą powstawać na dwóch poziomach spostrzegania:

1. Sensomotoryczny -powstają na nim spostrzeżenia figuralne , które są tworami o charakterze , przestrzenno - czasowym np. plamy , linie , punkty ,sekwencje dźwięków . Posiadają one rytm , kształt ale nie posiadają znaczenia.

2. Semantyczno - operacyjny czyli znaczeniowo - czynnościowy. Jest to sposób spostrzegania , obiektu który jest uzupełniony znaczeniem.

UWAGA zdolność nastawienia zmysłów na jeden cel. Może być mimowolna i dowolna.

Dowolne spostrzeżenie + dowolna uwaga = obserwacja.Uwaga zależy od temperamentu, zainteresowania, emocji, motywacji, ogólnego samopoczucia, wieku, otoczenia.

WYOBRAŹNIA To samodzielny proces tworzenia obrazów (wyobrażeń) na podstawie minionych spostrzeżeń. Wyobrażenia są obrazami przedmiotów lub zjawisk, których nie postrzegamy w danej chwili. Wyobraźnia jest procesem, a wyobrażenie jego produktem, rezultatem. Wyobraźnia człowieka jest ściśle związana ze spostrzeganiem, z pamięcią, z myśleniem, a nawet z uczuciami. mimowolna dowolna odtwórcza wytwórcza (twórcza) konkretna fantazyjna

PAMIĘĆ to funkcja umysłu pozwalająca przechowywać informacje i przywoływać je do świadomości. Jest to dynamiczny proces umysłowy, w którym rejestracja, przechowywanie i przywoływanie są nierozerwalnie związane z ich przetwarzaniem.

FAZY: 1) zapamiętywanie- faza nabywania, jednostka zapamiętuje to, co na nią oddziałuje lub jakieś formy swojego zachowania, może się sprowadzać do jednego aktu spostrzeżeniowego lub może być złożoną aktywnością jednostki;

2) przechowywanie- faza utajona, o jej przebiegu wnioskujemy na podstawie fazy następnej, może wynosić od kilku sekund do kilku lat;

3)odtwarzanie- polega na ponownej aktywizacji czy aktualizacji nabytych reakcji, czyli tego,co zostało przyswojone i przechowane

MYŚLENIE To aktywny proces poznawczy odzwierciedlający ogólne cechy i stosunki między różnymi elementami rzeczywistości, zmierzający do rozwiązywania określonych problemów (zadań, zagadnień) Procesy myślenia:analiza synteza uogólnianie abstrahowanie porównywanie klasyfikowanie wnioskowanie

Dymorfizm płciowy- jest to dwu postaciowość organizmów, która jest zależna od płci, przejawia się we właściwościach somatycznych, funkcjonalnych i psychicznych. Dymorfizm płciowy jest widoczny u wielu grup zwierząt. U ssaków wyraża się większymi rozmiarami samców oraz czasem obecnością dodatkowych cech, takich jak np. rogi tylko u jednej z płci. Dymorfizm jest też widoczny u ptaków (głównie różnice ubarwienia) oraz innych kręgowców. U ludzi dymorfizm płciowy, nieznaczny w okresie niemowlęcym, wyraźniejszy w wieku przedszkolnym i szkolnym, zaznacza się bardzo wyraźnie w okresie pokwitania..

Skrajnie męski typ:

- duże rozmiary ciała

- silny rozwój obręczy barkowej

- duża głowa

- mocny kark

- potężna klatka piersiowa

- wąska miednica

- silne umięśnienie

- skromna tkanka tłuszczowa

Skrajnie żeński typ:

- mniejsze rozmiary ciała

- mała głowa

- słabo rozwinięta obręcz barkowa

- znaczny biust

- wcięta talia

- obręcz biodrowa szeroka i obtłuszczona

- kształty ciała zaokrąglone

Płeć genetyczna- jest ona związana z rodzajem chromosomów płciowych przekazywanych przez rodziców

Płeć gonadalna- wyznaczona przez typ posiadanych gonad u kobiet- jajniki, u mężczyzn- jądra

Płeć hormonalna- jakość i wielkość wydzielanych hormonów, męskie- androgeny, kobiece- estrogeny

Płeć somatyczna- wyznaczana na podstawie rozwoju zewnętrznych cech płciowych, męskie- moszna, prącie, żeńskie- srom, piersi

Płeć metrykalna (socjalna)- ustala się zaraz po urodzeniu, na podstawie zewnętrznych cech płciowych

Płeć psychiczna- odznacza się poczuciem przynależności do płci męskiej albo żeńskiej.

Przejawy dymorfizmu płciowego:

- mężczyźni przewyższają kobiety ok. 12 centymetrów

- waga mężczyzn jest większa ok. 10 kg

- pojemność czaszki męskiej 1500 cm ³, kobiety 1300 cm ³

- tkanka tłuszczowa u kobiet 28 % masy ciała, u mężczyzn 18 %

- tkanka mięśniowa u kobiet do 38% masy ciała, u mężczyzn 42%

- mniejsza pojemność płuc, serca i szybciej pracujące u kobiet

- półkule mózgowe kobiet mniej wyspecjalizowane, zapamiętują więcej szczegółów

- mężczyźni dobra pamięć syntetyczna, lepsze kojarzenie faktów, lepsza orientacja przestrzenna

- kobiety szybciej uczą się mowy

Zaburzenia w obrębie płci:

- HERMAFRODYTYZM- występowanie jednocześnie gonady męskiej i żeńskiej tzw. obojnactwo. Trudność z określeniem płci. U człowieka to wrodzona wada rozwojowa okresu płodowego o podłożu genetycznym bądź hormonalnym. Obojnactwo prawdziwe wynika z zaburzeń zróżnicowania gonad i cechuje się obecnością u tej samej osoby tkanki jądra i jajnika, jest b. rzadkie; wygląd zewnętrznych narządów płciowych u noworodka utrudnia ustalenie płci. W przypadkach obojnactwa rzekomego męskiego gonadom męskim towarzyszą zewn. narządy płciowe typu kobiecego, zaś w obojnactwie rzekomym żeńskim, mimo obecności jajników, zewn. narządy płciowe mają wygląd męski i występują somatyczne cechy maskulinizacji (męski fenotyp). Należy mieć jednak na względzie możliwość wymieszania się tych różnych form, które prowadzi do innych atypowych postaci obojnactwa. Obojnactwo może wpływać na poczucie płci, choć zwykle osoby z tym zaburzeniem są zdecydowanie mężczyznami bądź kobietami pomimo nieprawidłowości i niezgodności anatomicznych w obrębie narządów płciowych. Obojnactwo jako takie nie ma związku z zaburzeniami o charakterze psychicznym, takimi jak: transseksualizm (zaburzenie identyfikacji płciowej - zespół dezaprobaty płci), czy transwestytyzm (parafilia).

- NADMĘŻCZYŹNI- kariotyp 46 chromosom XYY (1 na 750 mężczyzn)

Wysokorosłość, podatność na wysoki trądzik, skłonności agresywne, niedorozwój, płodność zachowana

- ZESPÓŁ KLINEFELTERA- 47 chromosom trisomia XXY

Niepłodność, proporcje eunochoidalne (krótki tułów, nieproporcjonalnie długie kończyny, szeroka miednica , ginekomastia- przyrost gruczołu piersiowego, silne odtłuszczenie obręczy biodrowej, skromny zarost twarzy), zaburzenia osobowości, niedorozwój umysłowy

- ZESPÓŁ TURNERA- 45 chromosom XO (1 na 5000 urodzin)

Fenotyp żeński- przypomina kobietę, nie przekracza 150cm wzrostu, koślawość kończyn, płetwiasta szyja, beczkowata klatka piersiowa, tułów jest nieproporcjonalnie długi w stosunku do kończyn, szerokie biodra, małą szerokość obręczy barkowej, narządy płciowe w stadium infantylnym, upośledzenie umysłowe, osobniki krótko żują.

Uszkodzenie- oznacza wszelką stratę lub wadę psychicznej, fizjologicznej lub anatomicznej struktury albo czynności.

• Strata lub wada anatomicznej struktury- całkowity brak narządu lub uszkodzenie poszczególnych jego części

• Strata lub wada czynności fizjologicznych i psychicznych- całkowite lub częściowe ich zniesienie, nieprawidłowy przebieg

Rodzaje uszkodzeń:

• Ustabilizowane- nie podlegające zmianie ani w kierunku jego pogłębiania, ani zmniejszania

• Progresywne- pogłębiające się i prowadzące do dalszego pogorszenia i zaniku funkcjonowania narządu

• Regresywne

Upośledzenie- oznacza nie korzystną (gorszą) sytuację danej osoby, będącą wynikiem uszkodzenia lub niepełnosprawności polegającą na ograniczeniu lub uniemożliwieniu jej roli, które uważa się za normalne biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne

Formy upośledzenia:

• Utrudnienie- osoba może wykonywać określone zadania życiowe z trudnościami i przeszkodami

• Ograniczenie- wypełnianie ról w niepełnym (częściowym) zakresie

• Uniemożliwienie- jednostka w ogóle nie może wykonywać swojej roli

Główne sfery życia podlegające upośledzeniu:

- orientacja w otoczeniu

- czynności życia codziennego

- poruszanie się w przestrzeni

- inteligencja społeczna

- niezależność ekonomiczna

NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY, upośledzenie umysłowe powstałe na podłożu:
a) genetycznych zaburzeń metabolicznych (zakłócających procesy biochemiczne przebiegające w mózgu) np. fenyloketonuria,
b) uszkodzenia mózgu powstałego w czasie ciąży lub po urodzeniu.
W zależności od przyczyn leczenie jest mniej lub bardziej skuteczne. Zawsze niedorozwój umysłowy przebiega z upośledzeniem: zdolności uczenia się, funkcji poznawczych, trudnościami w życiu społecznym i zawodowym. Stopień upośledzenia umysłowego określany jest wielkością wskaźnika inteligencji (IQ), który przy upośledzeniu lekkim wynosi 70-55, umiarkowanym 54-40 a znacznym poniżej 40.
U osoby z niedorozwojem umysłowym wychowanej w środowisku patologicznym mogą powstać zaburzenia osobowości pod postacią: przestępczości, agresywności itp., które stają się najczęściej nierozwiązywalnym problemem społecznym.

ADHD- zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że u podłoża ADHD leży specyficzny tryb pracy mózgu, który utrudnia dziecku kontrolowanie własnych zachowań  i osłabia zdolność skupienia uwagi.

Dla ADHD charakterystyczne jest występowanie trzech grup objawów nadruchliwości, impulsywności, oraz zaburzeń uwagi. Zwykle objawy są wyraźnie widoczne już między 5 a 7 rokiem życia, ale bywa, że rodzice zwracają na nie uwagę dopiero, gdy dziecko rozpocznie naukę w szkole. Nadruchliwość to nadmierna, w porównaniu z dziećmi na tym samym poziomie rozwoju, aktywność ruchowa.  Dzieci z ADHD mają bardzo dużą potrzebę ruchu, nie potrafią przez dłuższą chwilę pozostać w miejscu. Impulsywność to niemożność powstrzymania się przed działaniem i „odczekania” do momentu, kiedy wykonanie czynności będzie łatwiejsze lub akceptowane przez otoczenie. Zaburzenia uwagi to trudności w skupieniu się i tendencja do rozpraszania się nawet pod wpływem delikatnych bodźców.

ZABURZENIA MOWY

Jąkanie - to rodzaj zaburzenia mowy. Wyróżniamy jąkanie: Toniczne - dominują skurcze toniczne powodując tzw. bloki w czasie mówienia. Jest to bardziej zaawansowana forma jąkania i odczuwana jako bardzo przykra. Kloniczne - dominują skurcze kloniczne, powodujące powtarzanie dźwięku np. pa...pa...palto. Uważa się, że jest to łagodniejsza i często nieuświadomiona forma jąkania. Jąkanie kloniczno-toniczne, gdzie występują skurcze mieszane.

Afonia - Mutyzm selektywny - jest to brak lub ograniczenie mówienia przy zachowaniu rozumienia mowy i możliwości porozumiewania się za pomocą pisma. Dziecko może nie mówić w ogóle lub też rozmawia tylko z pewnymi ludźmi i w pewnych sytuacjach, w innych natomiast nie rozmawia. Te ostatnie przejawy określa się jako swoistą niechęć dziecka do mówienia. Afonia polega na uszkodzeniu strun głosowych na tle nerwicowym.

Dyslalia - zaburzenia mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania jednego, bądź kilku dźwięków. Jest to zaburzenie dźwiękowej strony języka, wyrażające się w formie zniekształcenia głosek. Wyróżnia się następujące formy dyslalii:

Jednoraka - jedna głoska wymawiana odmiennie. Wieloraka - kilka lub kilkanaście głosek wymawianych odmiennie. Całkowita (alalia) - wszystkie głoski wymawiane odmiennie.

Lelanie - wadliwe wymawianie głoski l, np. lala - jaja.

Reranie (rotacyzm) - nieprawidłowa wymowa głoski r.

Seplenienie - jest najczęściej spotykaną wada wymowy. Powstaje najczęściej w okresie rozwoju mowy. Polega na wadliwej realizacji głosek z grupy tzw. trzech szeregów syczącego, szumiącego i ciszącego, czyli s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż oraz ś, ź, ć, dź.

Szeplenienie, czyli wypowiadanie sz zamiast s

Kappacyzm - to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głosek. Jest to nieprawidłowa wymowa głoski k, która często zamieniana jest na głoskę t.

Rozwój- jest to proces ukierunkowanych zmian w których można wyróżnić następujące po sobie etapy przemian danego obiektu, wykazujące zróżnicowanie pod określonym względem. Rozwój ma charakter progresywny gdy w jego wyniku powstaje nowa wyższa jakość.

Ontogeneza- proces rozwoju organizmu od momentu zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik do kresu życia; u organizmów rozmnażających się płciowo początek o. wyznacza połączenie się komórek płciowych, u rozmnażających się wegetatywnie precyzyjne określenie pocz. nie jest możliwe; o. obejmuje rozwój zarodkowy i pozarodkowy do rozpoczęcia rozrodu, okres dojrzałości i starzenia się; w przypadku organizmów, u których zachodzi przemiana pokoleń, przebieg o. jest odmienny w poszczególnych pokoleniach i prowadzi do rozwinięcia odmiennych form dojrzałych o różnych sposobach rozmnażania.

Rozrost- zwiększanie się wymiarów i masy tkanek

Rosplem- mnożenie się liczby komórek na drodze podziału

Organogeneza- grupowanie się tkanek w określone układy i narządy .Tworzenie się organów, u roślin z merystematycznych zawiązków (merystemy) oraz tworzenie się i rozwój narządów zwierząt w czasie rozwoju zarodkowego i larwalnego; zachodzi w wyniku stopniowego różnicowania się i przegrupowania komórek i tkanek.

Cytogeneza i histogeneza- przebudowa struktur komórek

Typogeneza- dostrajanie się poszczególnych narządów do pozostałych i formowanie się ogólnych kształtów i proporcji organizmów

Dojrzewanie- doskonalenie się funkcji

Postęp- doskonalenie organizacji organizmu jako systemu

Anabolizm- przyswajanie pokarmów, przekształcanie ich na składniki własnych tkanek, odkładanie substancji zapasowych, procesy biosyntezy złożonych składników ustrojowych ze składników o prostych strukturach; zachodzi w organizmie żywym; proces endoergiczny; przeważa nad katabolizmem w komórkach rosnących.

Katabolizm- zużywanie związków chemicznych organizmu na potrzeby energetyczne ustroju, procesy metaboliczne rozkładu wielkocząsteczkowych substancji na prostsze, najczęściej wydalane z organizmu; w procesach katabolicznych, stanowiących podstawę oddychania komórkowego, wyzwala się energia chem. (niezbędna do biosyntez, pracy mech. i in.) oraz ciepło.

Aukrologia- nauka która skupia w sobie wiele dyscyplin takich jak genetyka, antropologia, psychologia, medycyna i inne. Zajmuje się analizą określonych faz rozwoju człowieka.

Lateralizacja - inaczej "stronność" - asymetria czynnościowa prawej i lewej strony ciała ludzkiego, która wynika z różnic w budowie i funkcjach obu półkul mózgowych. Wyraża się np. większą sprawnością ruchową prawych kończyn od lewych, a także rejestrowaniem przez mózg większej liczby bodźców zmysłowych z prawej strony ciała.

Ze względu na fakt krzyżowania się większości szlaków nerwowych większej sprawności prawej strony ciała odpowiada usytuowanie ośrodków ruchu i czucia w lewej półkuli mózgu. Stąd osoby leworęczne posiadają ośrodki ruchu w prawej półkuli. Większa sprawność ruchowa jednej ze stron ciała nie pojawia postaci gotowej u noworodków, lecz nasila się stopniowo w procesie ogólnego rozwoju.

Wyróżnia się lateralizację:

• jednorodną - występuje, gdy istnieje wyraźna przewaga jednej strony ciała nad drugą (np. lewooczność, leworęczność, lewonożność)

• niejednorodną (skrzyżowaną) - występuje gdy nie ma wyraźnej dominacji jednej strony nad drugą (np. gdy leworęczność występuje razem z prawoocznością i prawonożnością lub praworęczność z lewoocznością i prawonożnością). Można spotkać różne rodzaje takich kombinacji.

• nieustaloną (słabą) - występuje u tzw. osób obustronnych, u których brak przewagi czynnościowej jednej strony nad drugą. Często mówi się, że osoby takie posługują się prawą i lewą ręka jednakowo dobrze, lecz zazwyczaj posługują się zarówno lewą, jak i prawą kończyną w sposób pozostawiający wiele do życzenia.

UKŁAD NERWOWY

Funkcje układu nerwowego: odbieranie bodźców, przetwarzanie informacji, wytwarzanie reakcji na bodźce, utrzymywanie równowagi między środowiskiem zewnętrznym i wewnętrznym.

Neuron- elementarna komórka nerwowa otoczona osłonką mielinową (odżywia komórkę, jest izolatorem skoków nerwowych), znajdują się w nim włókna nerwowe: aksony (neuryty), które przewodzą impulsy z ciała komórki do innych neuronów, a także do mięśni lub gruczołów; dendryty, przewodzą impulsy w kierunku ciała komórki.

Ośrodkowy układ nerwowy odbiera, przetwarza, interpretuje przechowuje napływające informacje zmysłowe; przesyła przekazy przeznaczone dla mięśni, gruczołów i narządów; w jego skład wchodzą:

-mózg - najważniejszy element układu nerwowego, chroniony przez czaszkę, jest tym organem naszego organizmu, który najbardziej bezpośrednio kieruje naszymi myślami, emocjami, motywacją. Lewa półkula-logiczna, prawa-artystyczna

-rdzeń kręgowy- jest przedłużeniem mózgu, spełnia funkcję swego rodzaju pomostu między mózgiem a częściami ciała poniżej szyi, to zespół wzajemnie powiązanych neuronów, rozciągający się od mózgu w dół, wzdłuż osi ciała; funkcje: przekazuje informacje od mózgu i do mózgu (drogi afferentne- przez zmysły, rdzeń do mózgu, drogi efferentne- z mózgu przez rdzeń do narządów wykonawczych.

Obwodowy układ nerwowy obsługuje wejścia i wyjścia ośrodkowego układu nerwowego, transmisja informacji między ośrodkowym układem nerwowym a receptorami i efektorami znajdującymi się poza nim, w obwodowym układzie nerwowym nerwy czuciowe przekazują informacje ze specjalnych receptorów w skórze, mięśniach oraz zewnętrznych i wewnętrznych narządach do rdzenia kręgowego, który przenosi je do mózgu, nerwy ruchowe przekazują informacje z ośrodkowego układu nerwowego do mięśni, gruczołów i narządów wewnętrznych, umożliwiają poruszanie się oraz powodują skurcz gruczołów i wydzielanie różnych substancji (w tym hormonów) dzieli się na:

a) somatyczny układ nerwowy :kieruje ruchami mięśni szkieletowych, które są bezpośrednio powiązane z kośćmi i pozwalają nam na poruszanie się, nad ruchami tych mięśni sprawujemy zwykle świadomą kontrolę, składają się z nerwów połączonych z receptorami czuciowymi i mięśniami szkieletowymi , co umożliwia wykonywanie ruchów dobrowolnych

b) autonomiczny układ nerwowy: reguluje funkcjonowanie naczyń krwionośnych, gruczołów oraz narządów wewnętrznych, np. pęcherza, żołądka i serca, kieruje ruchami mięśni szkieletowych (mięsień sercowy, prążkowany i gładkie), działa z reguły bez świadomej kontroli człowieka; dzieli się na:

- współczulny (sympatyczny) układ nerwowy jest zaangażowany głównie w katabolizm (procesy za pośrednictwem których organizm wykorzystuje zasoby energetyczne, pochodzące z pożywienia oraz wydala to co niepotrzebne) pobudza czujność i mobilizuje organizm do działania i wydatkowania energii

-przywspółczulny (parasympatyczny) układ nerwowy jest zaangażowany głównie w anabolizm, czyli procesy, za pośrednictwem których energia jest magazynowana w organizmie, nie zatrzymuje czynności ciała, ale opóźnia pewne procesy i przyczynia się do ich łagodnego przebiegu.

Nerwy obwodowe: czuciowo-ruchowe, czuciowe, ruchowe.

Higiena: dieta, nie zażywanie środków farmakologicznych i odurzających, unikanie stresu, wypoczynek.

Choroby: niedowład (częściowe zniesienie ruchowe), paraliż (całkowite zniesienie ruchowe), uszkodzenia rdzenia kręgowego, wstrząśnienie mózgu, wodogłowie (między oponami mózgowymi a mózgiem znajduje się płyn mózgowo- rdzeniowy, który odżywia i chroni mózg, jeżeli ten płyn nie odpływa z powrotem do rdzenia rozpycha się w głowie), upośledzenie umysłowe, Parkinson (upośledza organizm człowieka), Alzheimer (powoduje zmiany osobowościowe), tętniak mózgu (powstaje w tętnicy, krew uderzająca o ścianę tętnicy wybrzusza ją i może spowodować pęknięcie i wypłynięcie krwi)

UKŁAD ODDECHOWY główną funkcją jest pobranie tlenu i wydalenie dwutlenku węgla, zaopatrywanie w tlen wszystkich żywych komórek organizmu

Drogi oddechowe górne: jama nosowa (oczyszczanie, ogrzewanie i nawilżanie powietrza, odbieranie wrażeń węchowych; wnętrze wyścielone jest nabłonkiem migawkowym i błoną śluzową); gardło (bardzo dobrze umięśnione skrzyżowanie układu oddechowego z pokarmowym, dzięki tym mięśniom w czasie aktu połykania dochodzi do zamknięcia dróg oddechowych, gardło wyścielone jest błoną śluzową)

Drogi oddechowe dolne: krtań (składa się z chrząstek połączonych więzadłami i mięśniami, w czasie połykania pokarmu wejście do krtani zamyka nagłośnia, wewnątrz znajdują się struny głosowe, czyli fałdy nabłonkowe wibrujące pod wpływem powietrza- narząd głosu; usuwanie pyłów i zanieczyszczeń z wdychanego powietrza za pomocą ruchomych rzęsek); tchawica (chrzęstna rurka, wyścielona błoną śluzową z ruchomymi rzęskami, wychwytywanie pyłów i usuwanie ich w czasie kaszlu, ogrzewanie i nawilżanie powietrza); oskrzela (są przedłużeniem tchawicy, doprowadzają powietrze do płuc); płuca (oskrzela rozdzielają się na oskrzeliki zakończone pęcherzykami płucnymi, płuca tworzą groniaste worki, lewe płuco jest dwupłatowe, prawe trzypłatowe)

Wymiana gazowa w płucach (zewnętrzna) z powietrza wciągniętego do wnętrza pęcherzyków płucnych tlen przechodzi do naczyń włosowatych, a dwutlenek węgla, przetransportowany przez krew, w odwrotnym kierunku- do wnętrza pęcherzyka płucnego a następnie do oskrzeli, tchawicy, krtani, na zewnątrz. Tlen pobrany w pęcherzykach płucnych łączy się z hemoglobiną tworząc oksyhemoglobinę. W procesie wdechu i wydechu uczestniczą mięśnie międzyżebrowe i przepona. Mechanizm oddychanie zachodzi niezależnie od naszej woli.

Wymiana gazowa wewnętrzna tlen pobrany w pęcherzykach płucnych transportowany przez krew dociera do tkanek, tam tlen przenika do komórek, a z komórek pobierany jest dwutlenek węgla, który z krwią wędrować będzie do płuc

Oddychanie wewnątrzkomórkowe jako proces energetyczny polega na utlenianiu związków organicznych przy udziale tlenu, w celu uzyskania energii niezbędnej do prawidłowego przebiegu wszelkich procesów życiowych

Higiena unikanie kontaktu z chorymi, przestrzeganie zasad higieny osobistej, wciąganie powietrza przez nos, hartowanie organizmu, uprawianie sportu, nie palenie papierosów.

Choroby gruźlica, odra, szkarlatyna, błonica, koklusz, ospa wietrzna, pylica płuc, astma, kaszel , katar, grypa.

UKŁAD POKARMOWY zespół narządów służących do pobierania pokarmu, jego przeróbki mechanicznej (rozdrabnianie, połykanie, mieszanie, transport) i chemicznej (trawienie) Jama ustna i gardło (32 stałe zęby rozdrabniające pokarm, język, na którego zakończeniu występują nerwy smakowe w tzw. Kubkach smakowych, mieszanie pokarmu ze śliną, formowanie kęsów i przesyłanie ich do przełyku. Przełyk (ok. 30 cm, w jego ściankach występują mięśnie gładkie, których skurcze powodują przesuwanie się pokarmu do żołądka)

Żołądek (ma kształt worka otoczonego gruba warstwą mięśni i wyścielonego śluzówką, w której znajdują się liczne gruczoły, pokarm zostaje wymieszany z sokiem żołądkowym, produkowanym przez gruczoły, białko płynne ulega ścięciu i rozpoczyna się jego rozpad, kwas solny zabija bakterie) Jelito cienkie ok. 5-6 m: dwunastnica (główne procesy trawienia pokarmów, ma kształt podkowy), jelito czcze i kręte (znajduje się na nich bardzo duża liczba kosmków jelitowych zwiększających powierzchnie wchłaniania do krwi składników pokarmowych, Jelito grube i odbytnica ok. 150 cm- (zagęszczanie resztek pokarmu przez odwadnianie, częściowy rozkład resztek pokarmowych przez bakterie, wydalanie kału) Wątroba (wytwarza żółć, unieczynnia niektóre substancje szkodliwe, magazynuje węglowodany w postaci glikogenu) Trzustka (wytwarza enzymy trawienne, wytwarza insulinę i glukagon, regulujące przemianę cukrową)

SKŁADNIKI POKARMOWE

a) budulcowe białka zbudowane są z aminokwasów (mięso, ryby, mleko, jajka- zwierzęce, pełnowartościowe; fasola, groch- roślinne, niepełnowartościowe), jest materiałem budulcowym, regulującym, koniecznym do wytwarzania enzymów, hormonów i czerownych ciałek krwi, może być także materiałem energetycznym. Sole mineralne głównie wapnia, fosforu i magnezu, wykorzystywane są do budowy kości i zębów, wapń bierze udział w procesie krzepnięcia krwi, żelazo potrzebne do budowy hemoglobiny i fluor zabezpieczający przed próchnicą

b) energetyczne dostarczają energii potrzebnej organizmowi w procesie spalania w komórkach węglowodany (głownie w pokarmach roślinnych) dzielimy je na cukry proste i złożone, przy nadmiernym spożyciu cukrów ich część może zostać zamieniona na tłuszcze i zmagazynowana w postaci tkanki tłuszczowej; tłuszcze są głównym składnikiem energetycznym ze względu na pochodzenie dzielimy je na zwierzęce i roślinne, zbudowane z glicerolu i kwasów tłuszczowych, stanowią zapasowy materiał energetyczny magazynowany pod skóra w postaci tkanki tłuszczowej

c) regulujące witaminy regulują przebieg wielu procesów w organizmie, dzielą się na rozpuszczalne w wodzie (C, PP, B) oraz rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K)

Higiena przestrzeganie higieny przygotowywania i spożywania posiłków, niespożywanie dużych ilości słodyczy, nie należy jeść w pośpiechu i nieregularnie, nie przejadać się lub niedojadać, nie spożywać potraw zbyt gorących lub zbyt zimnych

Choroby wirusowe zapalenie wątroby, dur brzuszny, czerwonka, owsiki, włośnica, tasiemce, glista ludzka, próchnica, marskość wątroby, wrzody żołądka i dwunastnicy, zapalenie trzustki, zespół jelita drażliwego, nowotwory żołądka czy jelita grubego.

UKŁAD KRWIONOŚNY jego zadaniem jest transportowanie krwi, płynu zawierającego niezbędne dla organizmu składniki odżywcze (głownie aminokwasy, glukozę, tłuszcze) oraz tlen, konieczny do spalania niektórych z tych związków i przenoszony za pomocą hemoglobiny. Krew transportuje też hormony wydzielane do niej z układu dokrewnego, a także komórki układu immunologicznego i przeciwciała. Rola krwi: transportowa, obronna (przed wirusami i bakteriami, białe ciałka krwi, przeciwciała, plytki krwi), termoregulacyjna (utrzymanie ciepłoty ciała). Budowa krwi: osocze (płyn o żółtawym zabarwieniu zawierający 91 % wody, funkcja transportowa, obronna, transportuje przeciwciała, hormony i produkty przemiany materii, bierze udział w procesie krzepnięcia krwi); krwinki czerwone (erytrocyty- zawierają hemoglobinę, czerwony barwnik posiadający żelazo, transportują tlen z płuc do tkanek, warunkują grupę krwi); krwinki białe (leukocyty- zwalczają bakterie i wirusy, wytwarzając przeciwciała lub pochłaniając je); płytki krwi (trombocyty- funkcja obronna, biorą udział w procesie krzepnięcia krwi przez uwalnianie odpowiedniego enzymu)

Budowa układu krążenia

Układ krążenia możemy porównać do systemu wodociągowego albo układu transportującego wodę i substancje odżywcze w drzewie. Substancją transportową jest w organizmie ludzkim krew - już przez starożytnych uważana za esencję życia. Nie możemy też zapomnieć o rozprowadzaniu przez krew ciepła oraz zbieraniu z całego organizmu końcowych elementów przemiany materii, w tym dwutlenku węgla.
Centralnym elementem - "pompą" - całego układu jest serce. Pełni ono rolę hydraulicznego tłoka "przepychającego" krew do całej reszty organizmu. "Rury" i "rurki", przez które krew wydostaje się z serca, nazywamy tętnicami, natomiast naczynia transportujące krew do serca noszą nazwę żył.
Serce składa się z czterech jam: dwóch komór i dwóch przedsionków. Wyróżniamy więc odpowiednio prawą komorę i prawy przedsionek oraz lewą komorę i lewy przedsionek. Struktury te oddzielone są od siebie przegrodą i w rzeczywistości tworzą dwie niezależne pompy, tłoczące krew do krążenia dużego (serce lewe) oraz krążenia małego, czyli płucnego (serce prawe). Przedsionki przegrodzone są od komór zastawkami, nie pozwalającymi na cofanie się krwi. Podobne, jednokierunkowe zastawki znajdują się pomiędzy komorami a wychodzącymi z nich tętnicami.
Serce u dorosłego człowieka ma masę około 300 g i kształt stożka. Jest ukryte w worku osierdziowym, a na jego powierzchni znajduje się warstwa tłuszczu nadająca mu żółtą barwę. Wewnątrz wyściełane jest tzw. wsierdziem, gładką błoną pokrywającą również zastawki.

W sercu bierze początek lub znajduje koniec szereg dużych naczyń. Z lewej komory wychodzi największa tętnica zwana tętnicą główną bądź aortą. Ma około 2,5-3 cm średnicy. Z kolei ujściem prawej komory jest pień płucny dzielący się tuż po wyjściu z serca na tętnicę płucną prawą i lewą.
Krew z całego organizmu zbierają żyły, z których największe uchodzą do serca: do prawego przedsionka wpływa krew z żyły głównej górnej i dolnej, natomiast do lewego przedsionka krew z żył płucnych.
Korzystając z analogii porównującej układ krążenia do drzewa, tętnicę główną (aortę) można przyrównać do pnia, jej główne gałęzie (np. tętnice szyjne wspólne, podobojczykowe, tętnice wieńcowe, krezkowe górne i dolne, pień trzewny, tętnice nerkowe i biodrowe wspólne) stanowią konary. Drobniejsze rozgałęzienia dzielą się jeszcze bardziej, tworząc w rezultacie włośniczki (naczynia włosowate) - najmniejsze naczynia krwionośne - będące pomostem pomiędzy układem tętniczym a żylnym.
Na układ żylny musimy spojrzeć z odwrotnej perspektywy, zaczynając od korony naszego "drzewa" - najmniejszych żyłek zbierających krew z włośniczek, które łączą się z kolei w coraz większe naczynia, tworząc w końcu żyłę główną górną i dolną.
Przypomnijmy jednak raz jeszcze, że w naszym organizmie mamy właściwie dwa, a nie jedno, "drzewa", czyli wspomniane już dwa systemy krążenia (krążenie duże i małe).
Powyżej opisaliśmy duże "drzewo". Mniejsze - stanowi krążenie płucne. Tutaj "pniem" jest pień płucny, dwoma dużymi "konarami" tętnica płucna lewa i prawa rozgałęziające się z kolei na mniejsze tętniczki. Dalej mamy już sieć naczyń włosowatych, w których następuje wymiana gazowa. Krew zbierana jest z miąższu płuc przez drobne, a następnie większe żyły, spływając w rezultacie do prawego przedsionka poprzez cztery żyły płucne.

Czynność

Każda pompa, w tym serce, musi być przez coś kontrolowana i koordynowana. W naszym przypadku układ przewodzący tego narządu jest zdolny do samoistnego regularnego pobudzania całego mięśnia do pracy. Dzieje się tak poprzez stymulację elektryczną. Bodziec przenosi się z węzła zatokowo-przedsionkowego (najważniejszy "rozrusznik" w całym systemie), przez węzeł i pęczek przedsionkowo-komorowy do komórek mięśniowych komór serca. Cały cykl powtarza się mniej więcej 72 razy na minutę. Czynność elektryczną serca możemy obserwować pod postacią zapisu EKG.
Bodźce elektryczne powodują, że kurczy się mięsień serca. Najpierw skurczowi ulegają przedsionki, "wypychając" krew przez otwarte zastawki (mitralną po lewej stronie i trójdzielną po prawej) do komór. Później impuls dochodzi do lewej i prawej komory, które, kurcząc się, "wyciskają" krew odpowiednio do aorty i do tętnicy płucnej. W tym czasie zastawki na granicy komór i przedsionków są już zamknięte, dzięki temu krew nie cofa się do tych ostatnich. Zastawki nie pozwalają również na cofanie się krwi z dużych naczyń do serca (zastawki półksiężycowate aorty i tętnicy płucnej).
Później następuje rozkurcz, przedsionki i komory zwiększają swoją objętość, tworząc podciśnienie, które niejako "zasysa" krew do jam serca. I ponownie system zastawek otwierających się i zamykających w ściśle określonych momentach kieruje ten życiodajny płyn w odpowiednim kierunku.
Krew z prawej komory poprzez tętnicę płucną płynie do płuc; w ich naczyniach włosowatych następuje tzw. utlenowanie krwi, hemoglobina przyłącza pożądane cząsteczki tlenu, a krew oddaje zbędny dwutlenek węgla - następuje wymiana gazowa. Utlenowana krew wraca do serca poprzez żyły płucne, które uchodzą do lewego przedsionka, a z niego do lewej komory.
Ten potężny mięsień kurczy się, wyrzucając krew do aorty - "pnia" układu krwionośnego. Z kolei z aorty przedostaje się mniejszymi tętnicami i tętniczkami do prawie wszystkich tkanek i narządów. Tutaj w innej sieci naczyń włosowatych hemoglobina oddaje zabrany w płucach tlen, a w osoczu rozpuszcza się dwutlenek węgla. Komórki pobierają również niezbędną do życia glukozę oraz inne składniki energetyczne i budulcowe. Krew ma więc już inny skład i kolor (staje się ciemniejsza, bo zawiera mniej tlenu); mówimy, że jest to krew żylna. Taka krew wraca do serca właśnie żyłami, początkowo mniejszymi, później większymi, a na końcu żyłą główną górną (zbierającą krew z górnej połowy ciała) i główną dolną (analogicznie - z naszej dolnej połowy). Wymienione naczynia uchodzą do prawego przedsionka. Z niego krew dostaje się do prawej komory i w ten sposób cykl się zamyka.
Warto przy tym wspomnieć o pewnej "podsieci" znajdującej się w układzie pokarmowym. W kosmkach jelitowych znajdują się naczynia włosowate, do których przenikają składniki pokarmowe wchłonięte po posiłku. Glukoza, kwasy tłuszczowe, aminokwasy nie trafiają jednak bezpośrednio do serca. Na ich drodze znajduje się wątroba, główny "spichlerz" i "fabryka chemiczna" ustroju. Do wątroby krew doprowadzana jest żyłą wrotną, ta rozgałęzia się znowu na naczynia włosowate, z których składniki odżywcze przechodzą do komórek wątrobowych - hepatocytów. Z wątroby krew żyłami wątrobowymi dochodzi do żyły głównej dolnej.

Krążenie a inne układy

Związek układu krwionośnego z innymi układami jest bardzo ścisły i właściwie oczywisty. Żaden układ czy pojedynczy narząd nie mógłby działać bez dostarczenia tlenu i składników odżywczych (paliwa). A dzieje się tak właśnie dzięki pracy układu krwionośnego. Jednak najściślej jest on związany z układem oddechowym. Chyba najważniejszym zadaniem transportowym krwi jest dostarczanie tlenu do komórek. Stąd ścisłe powiązanie pracy serca i płuc. Stopień powiązania tych dwóch układów widać w przebiegu różnych chorób układu krążenia czy oddychania, kiedy obciążenie jednego z nich znacząco wpływa na drugi. Dzieje się tak np. przy zapaleniu płuc, które stanowi duże obciążenie dla serca i może nawet spowodować jego niewydolność.

Choroby układu krążenia

Jedną z najczęstszych chorób układu krążenia jest nadciśnienie tętnicze; szacuje się, że w Polsce dotyczy ono ponad 50% osób powyżej 65. r.ż. Drugą w kolejności jest choroba wieńcowa, czyli choroba niedokrwienna mięśnia sercowego - jedna z najczęstszych przyczyn zgonu w naszym kraju. Na trzecim miejscu należałoby postawić niewydolność krążenia (w tym niewydolność serca). Inne choroby to wady zastawek; następnie zapalenia mięśnia sercowego, osierdzia i wsierdzia; wreszcie kardiomiopatie - niezapalne schorzenia o niewyjaśnionej najczęściej przyczynie oraz zaburzenia rytmu pracy serca i przewodzenia bodźców.
Z chorób naczyń wymieńmy najczęstsze: miażdżycę naczyń obwodowych (tzw. miażdżyca zarostowa kończyn) oraz żylaki i zapalenia żył (powierzchownych i głębokich).

---