NAGRODA I KARA JAKO INSTRUMENT WYCHOWANIA

Alina Mrozik

NAGRODA I KARA JAKO INSTRUMENT WYCHOWANIA

 

 

 

1. Psychologiczne i pedagogiczne określenie pojęć: nagroda i kara.

2. Mechanizmy działania nagrody i kary.

3. Funkcja nagrody.

4. Czynniki skuteczności nagradzania.

5. Formy nagradzania.

6. Funkcja kary.

7. Czynniki skuteczności karania.

8. Formy karania.

9. Zasady stosowania kar.

10. Nagradzać czy karać? - rady ogólne

11. Literatura.

 

 

 

 

Psychologiczne pedagogiczne określenie pojęć: nagroda i kara

 

 

 

          Czynniki mające wartość gratyfikacyjną bywają dodatnie lub ujemne. Dodatnie -to te , których osiągnięcie zaspakaja potrzebę .Ujemne -to te ,których uniknięcie zaspakaja potrzebę.

Pierwsze z nich określa się w psychologii jako nagroda, drugie jako kara.

           Psychologiczne określenie nagrody i kary różni się od ujęcia spotykanego w praktyce pedagogicznej .W tym wypadku odnoszą się one do specjalnych zabiegów świadomie stosowanych przez wychowawcy, mających na celu wywołanie określonych, trwałych skutków w psychice wychowanka (przy czym ten ostatni jest w pełni świadomy, że są one rezultatem działań wychowawcy).

Nagradzanie to metoda wychowawcza polegająca na tworzeniu atrakcyjnych dla jednostki zdarzeń (dostarczenie nagrody) w następstwie określonych czynności. Zmiany oczekiwane: wzrost częstości lub jej intensyfikacja. Nagroda obejmuje nie tylko wprowadzenie czynnika atrakcyjnego, ale także usunięcie czynnika awersyjnego.    

 

 

 

Mechanizm działania nagrody i kary

 

 

 

            Kara to przykrość, która spotyka wychowanka za popełnione czyny naganne. Może ona wyeliminować pojawianie się tego czynu, natomiast nie zachęci do postępowania właściwego. W sytuacji nadmiernego karania będzie się on czuł pokrzywdzony i prawdopodobnie będzie szukał  sposobów uniknięcia kary( kłamstwo, ucieczka ).       

Kara jest mechanizmem, które nie uczy nowych zachowań. Natomiast nagroda posiada wartość wychowawczą; dzięki niej można  skutecznie poprawić postępowanie wychowanka

 

 

Wartość nagrody polega na tym, że kojarzy się ona dziecku z określonym ( pożądanym ) postępowaniem i zachęca do powtarzania go. Jest istotnym czynnikiem aktywizującym działanie. Uczenie się, nabywanie nowych nawyków oraz umiejętności przebiega lepiej, szybciej i skuteczniej, jeżeli towarzyszy tym czynnością stan zadowolenia, przyjemności.

Im bardziej chwalimy dziecko za daną czynność, tym bardziej staje się ono dla niego atrakcyjną.

Jest źródłem wewnętrznego zadowolenia. Nagradzajmy, więc dziecko, jeśli tylko na to zasługuje. Każde może i powinno przeżyć własny sukces, jeśli mu w tym pomożemy. Dostrzegajmy zawsze wysiłek dziecka i jego dobre chęci. Nie krytykujmy przesadnie, co zwykle wywiera odwrotny, negatywny skutek. Ważne jest jednak, aby starannie dobierać nagrody, stosowne zarówno do wieku, jak i do sytuacji wychowawczej.

 

 

 

 

Funkcja nagrody 

 

 

 

          Funkcja nagradzania wychowawczego polega na zaspokajaniu określonych motywów wychowanka, w następstwie przejawiania przez niego pożądanych form zachowania. W ten sposób zostaje on skłoniony do powracania do pewnych zachowań.

 

Wychowanek dostatecznie często nagradzany nabiera poczucia bezpieczeństwa jak również wiary we własne siły, co budzi chęć do dalszych, konstrukcyjnych wysiłków.

 

Z drugiej strony nadmierna ilość i łatwość osiąganych nagród wywołuje stopniową demobilizację.

 

Wynika z tego konieczność urozmaiconego nagradzania oraz nieustannego podnoszenia wymagań w stosunku do wychowanka. Nagradzanie wychowawcze musi być zindywidualizowane. Wiadomo bowiem, że te same następstwa mają dla jednych wartość dodatnią, dla innych -ujemną lub są zgoła bez wartości.   

 

 

 

 

 

Czynniki skuteczności nagradzania

 

 

 

 Atrakcyjność nagrody - wartość nagrody zależy od jej przewidywalności (nagroda oczekiwana jest mniej atrakcyjna od nieoczekiwanej ). Można temu zapobiec przez różnicowanie nagród i okoliczności ich udzielania. „Im większa nagroda za wykonanie pewnej czynności, tym silniejszy efekt”- prawo efektu Thorndike.

 Rozkład nagród - to reguła nagradzania określonej czynności przy kolejnych jej pojawianiach się. Rozkłady sporadyczne obniżają tempo uczenia się. Brak nagrody następujący po uprzednim podaniu nagrody za daną czynność nie jest zdarzeniem obojętnym, lecz rodzi frustrację.

 

 

 

Nagradzanie sporadyczne sprawia, że każdy zawód rodzi nadzieję na uzyskanie nagrody. Gdy zależy nam na dużej trwałości zmiany wywołanej metodą nagradzania powinno się sięgać po nagradzanie sporadyczny ,rozpoczynając od nagradzania ciągłego i powiększając liczbę nie nagrodzonych czynności.

 

 Opóźnianie nagrody - powinno być zmniejszane do minimum. Aby przeciwdziałać efektowi opóźniania nagrody można werbalnie odtworzyć sytuację, w której nagroda powinna się pojawić.

 Nagroda jako zachęta - działa przez podniesienie ogólnego poziomu pobudzania organizmu, co wpływa na szybkość czynności, siłę, koordynację i pośrednio na tempo i poprawność uczenia się .Stosując nagrodę w formie zachęty należy rozważyć: atrakcyjność nagrody,  rodzaj zadania, typ temperamentu wychowanka.

 Stopień opanowania czynności - nagradzanie w jego standardowej postaci jest skuteczne

     tylko wtedy, gdy osobnik opanował daną czynność.

 Źródło motywacji czynności - nagroda, szczególnie zapowiadana przesuwa uwagę jednostki z wyniku bliższego na dalszy, co przejawia się w spadku zainteresowania czynnością, która nie będzie nagradzana. Gdy nagroda dawana jest wyłącznie za podjęcie i wykonanie  jakiejś czynności bez względu na wynik, to tłumi ona motywację wewnętrzną zarówno u dzieci jak i u dorosłych.

 Nagrody i informacje o wyniku czynności - dostarczenie informacji o osiągniętym wyniku polepsza wyniki w następnych, podobnych zadaniach. Zablokowanie dopływu informacji w trakcie pracy nad zadaniem powoduje spadek poziomu wykonania.

 

 

 

 

Formy nagradzania

 

 

           Nagradzanie wychowawcze może przybierać różne formy :

 

 Oficjalne wyrażanie aprobaty,

 

 Przyznanie dodatkowych przywilejów,

 

 Wręczanie prezentów, 

 

 Wręczanie wyróżnień symbolicznych,

 

 Wręczanie dyplomów,

 

 Przyznanie wychowankowi określonej funkcji lub roli

 

           Ważne jest, aby działania nagradzające następowały bezpośrednio po konstruktywnym zachowaniu się dziecka oraz były połączone z odpowiednim wyjaśnieniem, co w tym zachowaniu wzbudziło uznanie wychowawcy.

 

 

Funkcja kary

 

            Karanie to metoda wychowawcza polegająca na  tworzeniu awersyjnych dla wychowanka zdarzeń, pozostającym w czasowym związku z jego określonym zachowaniem się. Celem jej jest eliminacja pewnej czynności oraz zmiana intensyfikacji czynności.

Kara polega albo na wprowadzeniu czynników awersyjnych albo odebraniu czynników atrakcyjnych. Kary „pozytywne” - polegają na wprowadzeniu czynników awersyjnych -           powodują strach .Kary „negatywne „ - polegają na odebraniu atrakcyjnych - powodują frustrację.

           Funkcja kary polega na zwalczaniu zachowań destrukcyjnych, obniżaniu prawdopodobieństwa występowania ich w przyszłości, tłumieniu niepożądanych motywów działania. Spełnia też funkcje orientacyjne - pozwala wychowankowi ustalić, co w jego postępowaniu jest dobre, a co złe z wychowawczego punktu widzenia oraz jakie wymagania stawia mu wychowawca.

Zachodzi niebezpieczeństwo, że jeśli uczeń nie uchwyci związku między wykroczeniem a karą, jaka go spotkała może nasilić swoją aktywność. Należy również pamiętać, że dziecko bardzo silnie reaguje na niepowodzenia. Ciągłe nagany i niezadowolenie rodziców i nauczycieli zniechęcają do wysiłku i powoduje porażkę.

 

 

 

Czynniki skuteczności karania

 

 

 Awersyjność kary - kary są zindywidualizowane, to co dla jednego wychowanka jest awersyjne, dla innego może być obojętne lub atrakcyjne. Siła kary (stopień jej awersyjności) jest ważnym czynnikiem skuteczności karania. Kara łagodna nie tylko nie tłumi danej czynności, lecz nawet ją intensyfikuje. W miarę wzrostu siły kary następuje czasowe zahamowanie czynności, poczym spontanicznie się ona odnawia.

 Synchronizacja kary - kara wczesna jest skuteczniejsza niż późna. Efekt ten zanika przy karach silnych. Dlatego stosując karę słabą należy ją zsynchronizować z początkiem niewłaściwego zachowania, by skompensować niższą jej skuteczność.

 Osobowość wychowanka - taka sama kara będzie mniej skuteczna dla ekstrawertyka niż dla introwertyka, gdyż u ekstrawertyka będzie wzbudzać słabszą reakcję strachu.

 U osób o niskiej samoocenie kara lub dotkliwa krytyka może odebrać im nadzieję na sukces lub zniechęcić  do dalszej pracy.

 Łatwość różnicowania - czynnikiem odpowiedzialnym za pojawianie się ubocznych skutków karania jest niejasność wymagań wychowawczych, która rodzi w wychowanku niepewność co powinien robić w danej sytuacji, by opanować strach i frustrację.

 Unikanie czynne i unikanie bierne - możemy karać, by nauczyć powstrzymania się od wykonania zakazanej czynności lub by się nauczyć czynności nowej.

 Społeczny kontekst karania - zależy od: - właściwości osoby, która karę wymierza,- wartości, w imię której kara jest wymierzona

  Uzasadnienie kary -  podwyższa skuteczność karania, osłabia efekt synchronizacji ( kara wczesna jest tylko trochę bardziej skuteczna niż późna), osłabia efekt siły kary ( kara silna tylko trochę przewyższa karę słabą),znosi efekt więzi uczuciowej, podwyższa trwałość przestrzegania zakazu Zakaz zostaje wbudowany w moralny światopogląd dziecka.

 

 

 Formy karania

 

 Oficjalna dezaprobata wyrażona w postaci ostrzeżenia lub nagany;

 Pozbawienie przywilejów, funkcji;

 Zakaz używania pewnych przedmiotów;

 Pozbawianie prawa udziału w życiu grupy ( np. w zabawie);

 Nakładanie obowiązku rekompensaty wyrządzonego koledze zła;

 

         Właściwy dobór formy karania zależy od wychowawcy. Karanie wychowawcze nie powinno nigdy dyskryminować i poniżać godności wychowanka. Ustalenie wymiaru kary nie może mieć nigdy miejsca w stanie uniesienia wychowawcy .Grozi to złamaniem zasad sprawiedliwości, te zaś muszą być w karaniu przestrzegane. Przed wymierzeniem kary uczeń powinien spotkać się odpowiednim wyjaśnieniem na temat szkodliwości popełnionego czynu oraz istoty swojej winy. Uczeń powinien być pewien, że postąpił niewłaściwie i zasługuje na karę.

 

 

 

 

Zasady stosowania kary   

 

 

 

 Nie należy karać zbyt ostro za błahe lub jednorazowe przewinienie,

 Karać tylko wtedy, gdy dziecko jest świadome popełnionego czynu tzn. zna obowiązujące je normy postępowania i konsekwencje ich przekroczenia, a jednak normy te przekracza,

 Kara powinna być wymierzona bezpośrednio po ujawnieniu przewinienia. W przypadku dłuższego odstępu czasu dziecko zatraca związek między karą a przewinieniem,

 Stosować kary naturalne, tzn. polegające na tym, że dziecko, które postąpiło źle powinno samo naprawić wyrządzoną szkodę,

 Nie wolno karać bez wysłuchania wyjaśnień i ewentualnych usprawiedliwień winowajcy, przy czym skrucha winna wpłynąć na złagodzenie kary,

 Kara nie powinna poniżać dziecka, ani godzić w jego ambicję i godność osobistą,

 Przy wymierzaniu kary należy stopień jej surowości oceniać z punktu widzenia potrzeb dziecka ,

 Zbyt częste i surowe kary pobudzają dziecko do kłamania i wykrętów w celu ich uniknięcia,

 Postawa wychowawcy w stosunku do kary powinna być umiarkowana, gdyż zbytnia surowość jest traktowana jako znęcanie się, a nadmierna  pobłażliwość czyni wychowawcę bezradnym,

 Dziecko karane nie powinno wątpić w dobre intencje wychowawcy, dlatego należy oceniać postępek, a nie jego osobę.

 

 

 

   

 

 

                

Nagradzać czy karać?

 

Nagradzanie prowadzi do eliminacji jakiejś czynności ze zbioru odpowiedzi jednostki na jakąś sytuację, jeżeli za pomocą nagród utrzymamy czynność konkurencyjną. Sinkler (przeciwnik karania) obok wzmacniania czynności konkurencyjnej wymienia: wygaszanie, nasycanie, zmianę okoliczności, odwrócenie uwagi i pogodzenie się z niepożądanym zachowaniem. Nie trzeba sięgać po karę, gdy można zastosować inne metody. W przypadku karania obok awersyjności, temperamentu, rodzaju zadania należy brać pod uwagę inteligencję - kara zawiera w sobie informację o wyniku, jest to sygnał do modyfikacji postępowania. Wzmocnienie negatywne, czyli kara z reguły nie eliminuje zachowań aspołecznych, tylko je tłumi i hamuje na pewien okres. Skuteczność sterowania negatywnego zależy od tego, czy wskazano nowe alternatywy działania.                                                                                                 

 

„Nie kara wyeliminuje z życia społecznego lenistwo, agresję czy zbrodnię. Aspołeczne zachowanie można usunąć jedynie przez odpowiednie ukształtowanie środowiska”. - Sinkler

 

Nie można wyeliminować kar z życia społecznego. Skoro nie można stworzyć świata bez

kary, to należy stworzyć świat, w którym dominuje nagroda.

 

          Na koniec kilka rad;

 

 Najskuteczniejszy jest układ: silne nagradzanie (uwzględniając pragnienia dziecka) i słabe kary.

 Jeżeli stosowanie kar jest konieczne, trzeba łączyć je z nagrodą; najpierw karzemy niewłaściwe zachowanie, następnie doprowadzamy do wystąpienia zachowania właściwego i wówczas je nagradzamy. Należy zauważyć każdą poprawę w zachowaniu dziecka.

 Ważnym warunkiem skuteczności nagradzania i karania jest akceptacja przez dziecko osoby nagradzającej czy karzącej. Tylko wychowawca posiadający autorytet mogą  ucieszyć dziecko nagrodą lub wymierzyć skutecznie karę.

 Stosując w wychowaniu system nagród i kar, pamiętajmy o potrzebie uwzględniania ważnej zasady - indywidualizacji .Każde dziecko jest inne. Jedno jest bardzo wrażliwe, szybko i mocno reaguje na uwagi wychowawcy, a inne posiada silny, odporny system nerwowy. Dla jednego dziecka karą wystarczająco skuteczną będzie ciche, indywidualne zwrócenie uwagi, inne natomiast zareaguje dopiero w wyniku głośnej i zdecydowanej nagany, czego jeszcze inne w ogóle nie zauważy.

 

 

 

Literatura:   

 

1. I. Jundził - „Nagroda i kara w wychowaniu”

2. J. Maciaszek - „Nagroda i kara w wychowaniu dziecka”

3. S. Mika - „Skuteczność kar w wychowaniu”

4. I. Bajszczak - „O dyscyplinie w wychowaniu”

5. K. Konarzewski - „Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych”

6. Warunki efektywnego stosowania kar i nagród w procesie dydaktyczno-wychowawczym.

7. Metoda nagradzania.

8. 
   
   Nagradzanie określamy jako metodę wychowawczą polegającą na tworzeniu atrakcyjnych dla jednostki zdarzeń (dostarczanie nagród) w następstwie jej określonych czynności. Do zmian oczekiwanych należy przede wszystkim wzrost częstości (prawdopodobieństwa) tej czynności w sytuacjach zbliżonych do tej, w której wychowanek otrzymał nagrodę,często połączony z pewnymi modyfikacjami struktury tej czynności. Drugim rodzajem zmiany oczekiwanej jest intensyfikacja tej czynności. Jednak nie każde dostarczanie nagrody jest nagradzaniem w powyższym sensie. Ponadto występujący w definicji termin "nagroda "ma znaczenie szersze niż w rozumieniu potocznym zakres. Nagroda kojarzy się zwykle z pewnymi przedmiotami, ale i czynność(gra w piłkę) czy relacja (zwycięstwo w zawodach) mogą być czynnikami nagrody. Nagroda jest pewnym zdarzeniem,zmianą w sytuacji podmiotu; wytwarza mechanizm antypacyjny, pełniąc funkcję funkcję bodźca bezwarunkowego w procesie warunkowania klasycznego.

9. Atrakcyjność nagrody.

10. 
    
    Najbardziej oczywistym wymaganiem stawianym wychowawcy stosującemu nagradzanie jest,by organizował takie zdarzenia,które są rzeczywiście atrakcyjne dla wychowanka. Warto pamiętać, że każda rzeczywista nagroda,jeśli jest często stosowana w określonym kontekście stopniowo traci swój nagradzający charakter.
    
    Mówiąc o opóźnieniu nagrody mamy na myśli czas upływający miedzy zakończeniem przez wychowanka pożądanej czynności a otrzymaniem nagrody.(W badaniach nad warunkowaniem klasycznym stwierdzono, że dla większości reakcji warunkowych optymalny odstęp czasu między bodźcem warunkowym a bezwarunkowym wynosi 0,5 _+ 0,25 s.).Wychowawca powinien do minimum zmniejszyć opóźnienie nagrody. Co prawda,nie zawsze możliwe jest podawanie nagrody zaraz po zakończeniu pożądanej czynności, może to, bowiem kolidować z innymi czynnościami wychowawcy lub przeszkadzać wychowankowi w wykonywaniu dłuższej sekwencji czynności. Innym sposobem przeciwdziałania efektowi opóźnienia nagrody jest werbalne odtwarzanie sytuacji,w której nagroda powinna pojawić się.

11. Rozkład nagród.

12. 
    
    Rozkład nagród można najogólniej podzielić na dwie grupy.
    Do pierwszej należą te, w których tempo nagród (liczba nagród w jednostce czasu) zależy od tempa reagowania(liczby czynności danego rodzaju w jednostce czasu).Rozkłady te,zwane stosunkowymi polegają na nagradzaniu, co n-tej czynności(rozkład stałych stosunków) lub średnio, co n-tej czynności(rozkład zmiennych stosunków)wykonywanej przez osobnika. Szczególnym przypadkiem rozkładu tego typu jest rozkład o n =1 czyli nagroda występuje po każdej wykonanej czynności- nosi on nazwę rozkładu ciągłego, pozostałe rozkłady nazywa się łącznie sporadycznymi.
    
    Do drugiej grupy rozkładów zaliczamy te, w których tempo nagród jest z góry określone i nie zależy od tempa reagowania. Osobnik dostaje nagrodę co n-tą jednostkę czasu,jeśli tylko w tej jednostce wykonał choć jedną czynność danego rodzaju. Rozkłady te zwane interwałowymi,dzielą się na rozkłady stałych interwałów i zmiennych interwałów.
    
    Wpływ rodzaju rozkładu nagród może zaznaczyć się w co najmniej trzech strefach:

13.  w przebiegu uczenia się

14.  w tempie reagowania

15.  w odporności na wygaszanie.
    
    Nagradzanie w jego standardowej postaci jest skuteczne tylko wtedy, gdy osobnik opanował wymaganą czynność. Czynność źle opanowana nie pojawia się wcale w zachowaniu się jednostki.
    
    Metoda nagradzania pozwala osiągnąć dwa cele:

16.  utrwalenie tendencji do wykonania pewnej czynności w określonych warunkach

17.  intensyfikację czynności.
    
    Punktem wyjścia pierwszego zastosowania omawianej metody jest pragnienie wychowawcy, by wychowanek w określonej sytuacji reagował na nią w pewien określony sposób. Nagroda może służyć też innemu celowi; wychowawca może chcieć,by wychowanek wkładał więcej energii w pewną już opanowaną czynność.

18. Metoda karania.

19. 
    
    Karaniem nazywamy każdą działalność polegającą na tworzeniu awersyjnych dla wychowanka zdarzeń pozostających w czasowym związku z jego określonym zachowaniem się. Karanie może być stosowane w celu osiągnięcia dwóch rodzajów zmian wychowawczych. Główną zmianą jest eliminacja pewnej czynności z repertuaru odpowiedzi jednostki na pewną sytuację, drugą zaś intensyfikacja czynności. Stosowane w wychowaniu kary,podobnie jak nagrody,są wysoce zindywidualizowane: to, co dla jednego wychowanka jest awersyjne, dla innego może być obojętne lub nawet atrakcyjne. Karana czynność ma najczęściej postać sekwencji czynności bardziej elementarnych kończącej się jakąś reakcją konsumpcyjną; kara, zatem może zastosowana w różnych miejscach tej sekwencji. Na podstawie przedstawionego ujęcia mechanizmu karania łatwo przewidzieć,że kara wczesna będzie skuteczniejsza niż późna. Zatem karanie sporadyczne będzie mniej efektywne od karania ciągłego.
    
    Nagrody i kary,choćby dokładnie przemyślane,same w sobie nie decydują o powodzeniu pracy wychowawczej, stanowią jedynie składnik systemu wychowania. Rodzina zaś jest najważniejszym środowiskiem wychowawczym. Przedszkole, szkoła oraz inne instytucje oświatowe umacniają, rozszerzają i pogłębiają jej wpływ na procesy wychowawcze.
    
    Nagroda ma stanowić bodziec wzmacniający postępowanie pozytywne, ma zachęcać do solidnej pracy i nauki. Tak zrozumiane wyróżnienie spełnia następujące funkcje:

20.  umacnia w dziecku wiarę we własną wartość

21.  realizuje potrzebę uznania i sukcesu zachęca do podejmowania coraz trudniejszych zadań

22.  dostarcza dodatnich uczuć: radości i dobrego samopoczucia

23.  wzmacnia więzi uczuciowe z osobami nagradzającymi

24.  działa pozytywnie na tych, którzy są świadkami nagradzania.
    
    Kara natomiast ma dwie funkcje:

25.  eliminacji-stosowana po lub w czasie wykonywania czynności niewłaściwej

26.  intensyfikacji-wynika z faktu, iż kara podwyższa poziom pobudzenia jednostki, w pewnych warunkach może polepszać jej funkcjonowanie.
    
    BIBLIOGRAFIA:
    1.A.Konarzewski,Podstawa teorii oddziaływań wychowawczych, Warszawa.
    2.I.Jundziłł,Nagrody i kary w wychowaniu, Warszawa.

---