Piotr Skarga „Kazania sejmowe”
oprac. J. Tazbir przy współudziale M. Korolki
I. EPOKA
1. Rzeczpospolita u schyłku XVI wieku
koniunktura gospodarcza - rozbudowa produkcji na handel, wejście Polski na zachodnioeuropejski rynek w charakterze wielkiego eksportera zboża i bydła (ujemne skutki gospodarki pańszczyźnianej odczujemy później) → bogacenie się magnaterii i szlachty → finansowanie różnorodnych przejawów życia kulturalnego „złotego wieku”,
pomyślna sytuacja polityczna (szlachta przeżywa „złoty wiek” swojej historii) - brak wojen na tle politycznym, społecznym czy religijnym podczas gdy Zachód był w nich pogrążony
1515 - układ wiedeński pozwolił uniknąć aliansu habsbursko-moskiewsko-krzyżackiego,
1525 - sekularyzacja Prus położyła kres wojnom z Krzyżakami”,
1533 - „wieczysty pokój” z Turcją, przestrzegany do początków następnego stulecia,
Jednak „złoty wiek” nie stworzył silnej armii, zasobnego skarbu czy sprawnego systemu sejmowania, a więc form prawnych, które by odpowiadały potrzebom nowożytnego państwa. Rozwinął się parlamentaryzm. Pewnemu usprawnieniu uległo sądownictwo; były to jednak półśrodki, nie mogące przeciwdziałać narastającemu kryzysowi władzy ustawodawczej i wykonawczej.
2. Między „złotą wolnością” a „tyranią”
decentralizacja życia politycznego i uzależnianie go od miejscowych ośrodków władzy - wzrost znaczenia sejmików, ingerencje magnatów w wybór kandydatów na sejm → spory zakłócające i tak burzliwe obrady sejmu,
już za czasów Stefana Batorego sejmy rozchodziły się bez powzięcia jakichkolwiek uchwał, za panowania Zygmunta III Wazy zjawisko to jeszcze bardziej się wzmogło
zaostrzający się konflikt między panującym a poddanymi,
Zygmunt III Waza dążył do odzyskania korony szwedzkiej, do przymierza z Habsburgami i wciągnięcie Polski do ligi antytureckiej,
anarchizacja życia wewnętrznego - najazdy, gwałty i rozboje, które często uchodziły sprawcom bezkarnie.
3. Regaliści i opozycja
regaliści - zwolennicy zarówno samej osoby króla, jak i jego polityki;
- król pozyskiwał zwolenników wśród magnaterii świeckiej i duchownej poprzez rozdawanie dóbr i urzędów,
- z uwagi na popieranie przez króla konrreformacji, po jego stronie opowiedziała się większość biskupów, na ich czele stał prymas Stanisław Karnkowski -gorliwy zwolennik reformy sposobu głosowania,
- brak zgodności wśród regalistów, np. Karnkowski nie lubił Habsburgów, a do projektów ligi antytureckiej odnosił się sceptycznie,
opozycja antykrólewska - na jej czoło wysuwali się zwolennicy Zamoyskiego, który skupiał w swych rękach dwa najważniejsze stanowiska państwowe (hetmana i kanclerza), dysponował poważną siłą zbrojną, dużym doświadczeniem politycznym, ogromnym majątkiem. Zamoyski postulował:
- częściową reformę sposobu sejmowania (poprzez rozstrzygnięcie spraw większością głosów)'
- utrzymanie dobrych stosunków z Turcją,
- unikanie zbliżenia z Habsburgami,
- obwarowanie konfederacji warszawskiej poprzez uchwalenie przepisów wykonawczych → dlatego wśród opozycjonistów znalazło się wielu różnowierców.
Rzeczpospolita była wówczas jedynym chyba na kontynencie mocarstwem, w którym władza monarsza nie tylko nie wzrastała, lecz - wręcz przeciwnie - słabła. Dlatego szlachta mogła się obawiać, że król zechce pójść w ślady Tudorów, Burbonów czy też Habsburgów. Anglia, Francja i inne monarchie absolutne służyły publicystom szlacheckim za przykłady tezy, że rządy absolutne niosą ze sobą podeptanie praw obywatelskich, bezwzględną rozprawę z opozycją itp.
4. Konrreformacyjny model państwa
papalizm - pogląd, który zakładał, ze rządy świeckie otrzymały swą władzę od papieża, dlatego papież dysponuje pełnią władzy duchownej i świeckiej, a monarcha jest niejako urzędnikiem kościelnym.
Zarówno papaliści jak ich przeciwnicy byli zgodni co do tego, że obowiązkiem państwa jest ściganie heretyków - przeciwników Kościoła tudzież ładu społecznego → na stos!
monarchomachowie (publicyści kalwińscy) - twierdzili, że ich współwyznawcy mają prawo do zbrojnego oporu wobec władcy, który pragnie siłą narzucić im katolicyzm,
jezuiccy pisarze utrzymywali, że katolikom wolno obalić króla-heretyka, jako niegodnego urzędu tyrana,
papiestwo popierało w XVI w. silną władzę monarszą, ponieważ sądziło, że tylko ona jest w stanie szybko i energicznie pokonać herezję oraz zapewnić katolicyzmowi wyłączność wyznaniową w państwie.
5. Stronnictwo „polityków” na zachodzie Europy
„politycy” - ludzie stawiający interesy polityczne państwa (stąd nazwa tego kierunku) oraz dobro wszystkich jego obywateli (niezależnie od wyznania) ponad interesami Kościoła.
Przeciwstawiali się koncepcjom państwa na usługach kontrreformacji formułowanym przez Bellarmina.
Poglądy tej grupy narodziły się we Francji, ale szybko stały się popularne także poza jej granicami ze względu na trwające wojny religijne.
Podkreślali, że podstawowym zadaniem państwa jest zapewnienie spokojnego życia wszystkim obywatelom. Jedność wyznaniowa jest pożądana, ale należy do niej dążyć poprzez pokojowe pertraktacje, a nie wzajemne rzezie. „Politycy” często powoływali się na przykład Polski.
Bodin w swoim dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej zawarł pochwałę władzy absolutnej i nie podlegającej żadnym ograniczeniom z zewnątrz. Podobnie jak Bellarmin uważał, że monarchia to najlepsza z form ustrojowych. Bodin zastrzega, że prawa wydawane przez władcę muszą być zgodne z prawami natury. Tyran „depcąc prawa natury” traktuje poddanych „jak swoich niewolników, a majątek drugiego jak swój”.
W polskiej publicystyce politycznej XVI w. nie spotykamy żadnych powołań na poglądy Bodina. U schyłku XVI w. pojęcie „polityków” zaczęto w RP łączyć z obozem Jana Zamoyskiego.
6. Program polskiej kontrreformacji
restytucja katolicyzmu i wykorzenienie różnowierstwa,
poparcie dla planów wzmocnienia władzy monarszej,
Kościół często starał się wykorzystać istniejące antagonizmy socjalne dla walki z różnowierstwem → podburzanie w miastach katolickiego pospólstwa i plebsu przeciwko różnowierczemu patrycjatowi,
poprawa chłopskiej doli, m. in. ograniczenie pańszczyzny do 3-4 dni tygodniowo.
7. Walka z konfederacją warszawską
postępy kontrreformacji były hamowane przez:
- ograniczanie przywilejów i praw duchowieństwa,
- 1573 - uchwalenie konfederacji warszawskiej → zapobieganie wojnom religijnym, gwarantowała szeroko rozumianą wolność sumienia, ale miała też liczne luki, np. brak przepisów wykonawczych, nie określiła jak ma się układać życia Kościoła ze szlachtą różnowierczą w sprawach materialnych,
kler dążył do obalenia konfederacji,
podpalanie zborów kalwińskich,
1596 - unia brzeska → wyznawcy Kościoła wschodniego musieli się podporządkować unii z Kościołem rzymskokatolickim → biskupi wyznania greckiego uznali zwierzchnictwo papieża, ale porządek miał pozostać odrębny.
8. Propaganda antyróżnowiercza
mimo pogromów wyznaniowych po miastach, w posiadłościach szlachty nadal działały szkoły i drukarnie różnowiercze, odbywały się nabożeństwa kalwińskie, luterańskie czy ariańskie → furia działaczy kontrreformacyjnych,
rozwój propagandy, pozostającej na usługach walczących ze sobą ugrupowań politycznych i religijnych,
zmniejszenie objętości drukowanych pism, więc były tańsze, druki w językach narodowych - najpierw wpadli na to protestanci, a potem katolicy zgapili,
pamflety, traktaty polityczno-religijne, lit. piękna,
katolicy sięgnęli także do malarstwa, muzyki, teatrów jako środków w umacnianiu wiary oraz pozyskania różnowierców, no i tu katolicy pobili różnowierców wszechstronnością środków oddziaływania,
argumenty kontrreformacji:
- tylko wierność Rzymowi może zapewnić zbawienie,
- upadek autorytetów,
- demoralizacja i zanik dawnych norm moralnych,
- reformacja jest przeciwna tradycjom historycznym i interesom narodowym,
w propagandzie o sukcesie pisarza nie decydowała oryginalność myśli, ale ich sugestywne i uporczywe powtarzanie.
II. PIOTR SKARGA JAKO KAZNODZIEJA KRÓLEWSKI
1. Działalność Skargi przed rokiem 1588
Skarga urodził się w 1536 roku w Grójcu na Mazowszu,
jego dziadkiem był Jan Powęski,
Powęscy byli raczej kmieciami poddanymi, którzy z Powązek przenieśli się do Grójca,
ojciec Piotrusia zajmował się sprawami sądowymi, podobno to ustawiczne procesowanie wyrobiło mu przydomek Skargi,
w 8 roku życia stracił matkę, a 4 lata później ojca,
ukończył szkołę parafialną w Grójcu, a w 1522 zapisał się na Akademię Krakowską, po 3 latach uzyskał tam najniższy stopień akademicki: tytuł bakałarza na wydziale filozoficznym, szczególnie silnie opanowanym przez scholastykę,
w 1555 objął kierownictwo szkoły parafialnej przy kolegiacie Św. Jana w Warszawie,
w 1557 został wychowawcą Jana Tęczyńskiego (syna wojewody lubelskiego), z którym wyjechał w 1570 do Wiednia,
prawdopodobnie w 1564 we Lwowie otrzymał święcenia kapłańskie,
w 1569 rozpoczął nowicjat u jezuitów w Rzymie,
po 2 latach powrócił do kraju i objął stanowisko wykładowcy i kaznodziei w kolegium jezuickim w Pułtusku,
w 1573 przeniesiono Skargę do Wilna, od 1579 pełnił funkcję rektora tamtejszego kolegium jezuickiego , w Wilnie został też profesem, czyli rzeczywistym członkiem wspomnianego zgromadzenia, a więc złożył czwarty ślub: bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi,
w Wilnie rozwinął ożywioną działalność duszpasterską, pedagogiczną i piśmienniczą, pisał wymierzone w kalwinistów rozprawy, np. Pro Sacratissima Eucharistia, Siedm filarów...; dziełem O jedności Kościoła Bożego pod jednym Pasterzem... włączył się do zabiegów o unię Kościoła rzymskokatolickiego z prawosławnym, wzywa przy tym „greków” do porzucenia obrządku na rzecz łacińskiego,
Żywoty świętych (I wyd. Wilno 1579) były wielokrotnie wznawiane (tzn., że cieszyły się dużą popularnością) - większość zawartych w nich opisów została zręcznie przystosowana do aktualnych potrzeb kontrreformacji, stanowiły do pewnego stopnia rodzaj ówczesnej beletrystyki religijnej; budziły zaciekawienie barwnym opisem losów poszczególnych świętych, ukazywanych nieraz na tle egzotycznego krajobrazu (męczennicy za wiarę w Japonii, Indiach czy Brazylii),
1 maja 1579 - utworzenie w Wilnie w miejsce kolegium jezuickiego akademii, Stefan Batory nadał jej prawa i przywileje podobne do tych, z jakich korzystała Akademia Krakowska. Formalne otwarcie uczelni odbyło się w 1580, a jej pierwszym rektorem został Piotr Skarga,
Skarga towarzyszył Batoremu w oblężeniu Połocka, prowadził propagandę misyjną na zdobytych Inflantach,
1584 - Skarga został przeniesiony do Krakowa, został przełożonym domu zakonnego Św. Barbary, założył:
- Arcybractwo Miłosierdzia - pomoc ubogim,
- Bractwo św. Łazarza - opieka i ścisły nadzór nad żebrakami,
- Komorę Potrzebnych (tj. potrzebujących) - rodzaj banku i lombardu, gdyż udzielała bezprocentowych pożyczek pod zastaw → przeciwdziałanie lichwie,
Skarga czynił to wszystko nie tylko z miłości bliźniego, ale także w celu walki z różnowierstwem. Filantropia mobilizowała plebs i pospólstwo przeciwko zborom protestanckim.
2. Kaznodzieje nadworni
propaganda kontrreformacji kładła także nacisk na oddziaływanie za pomocą żywego słowa → rozwój różnych form kaznodziejstwa,
w XVI w posłowie i senatorowie wysłuchiwali w trakcie swych obrad kazań okolicznościowych - na początku i na końcu obrad odprawiano nabożeństwa, zazwyczaj w katedrze wawelskiej lub w katedrze Św. Jana, uczestniczył w nich król wraz z posłami i senatorami,
już za czasów Stefana Batorego powierzano głoszenie kazań kaznodziejom królewskim, co nie było jednak regułą,
za właściwego twórcę polskich kazań politycznych uchodzi Hieronim Powodowski, który:
- w niesłychanie ostry sposób krytykował konfederację warszawską,
- na różnowierców zrzucał odpowiedzialność za złe funkcjonowanie sejmu oraz postępujący rozstrój wewnętrzny państwa,
- krytykował uciemiężenie chłopa, traktowanego gorzej od zwierząt domowych,
ostatnie z kazań Powodowskiego Propozycja z wyroków Pisma św. zebrana na sejm [...] ukazało się drukiem na 2 lata przed Kazaniami sejmowymi → podobieństwo tych dwóch utworów, ale Skarga przewyższał Powodowskiego pod względem literackim.
3. Skarga na królewskim dworze
Skarga od pierwszego spotkania z Zygmuntem Wazą ustosunkował się entuzjastycznie do nowo obranego króla. Dostrzegał w nim same zalety, np. pobożność katolicką, bojaźń pańską, roztropność. Król odpłacił się Skardze równym uznaniem, powołując go w 1588 na swój dwór w charakterze kaznodziei.
Król lubił rozmawiać z Piotrem, obdarowywał hojnie kolegia jezuickie,
Skardze nie udało się obalić konfederacji warszawskiej, wpłynął jedynie na to, że król przeciwstawił się próbom uzupełnienia tej ustawy przepisami wykonawczymi,
1597 sejm w Warszawie - niepomyślny przebieg → Kazania sejmowe powstały po zakończeniu tego sejmu.
III. KAZANIA SEJMOWE
1. Treść Kazań
Liczne zbieżności stylu i treści między Kazaniami na niedziele i święta oraz Kazaniami sejmowymi,
Poglądy:
- tylko przywrócenie jedności wiary może zapewnić pomyślny rozwój państwa polskiego,
- wzmocnienie władzy królewskiej,
- odbudowanie cnót obywatelskich
Te reformy należy przeprowadzić szybko, bo w przeciwnym razie RP może spotkać rychła zagłada, będąca zarówno karą Bożą za tolerowanie herezji, jak i konsekwencją wewnętrznego rozkładu państwa.
Kazanie I:
- różne rodzaje mądrości → rozróżnienie mądrości boskiej - pochodzącej z nieba - i ziemskiej, którą nazywa bydlęcą czy nawet diabelską.
- mądrość boska = państwo na usługach kontrreformacji
- mądrość ziemska = poglądy „polityków”
- jedynie boska mądrość może zabezpieczyć państwo przed klęską wojen domowych, upadkiem karności i posłuszeństwa, , złym funkcjonowaniem sejmów, przed inwazją turecką (zapewne także przed apokalipsą, żylakami i nieplanowaną ciążą),
W kazaniach od drugiego do połowy ósmego Skarga omawia 6 najgroźniejszych - jego zdaniem - chorób, nękających organizm RP:
brak miłości ojczyzny,
niezgody i waśnie sąsiedzkie,
tolerowanie w kraju herezji,
osłabienie władzy monarszej,
niesprawiedliwe prawa,
„grzechy i złości jawne” - naruszanie przywilejów kościelnych oraz praw publicznych.
Kazanie II:
- porównanie chorób i upadków królestwa do chorób i umierania ciała, dobrzy przywódcy są lekarzami dla królestwa, wymienia choroby RP,
- miłość rodzi zgodę, jest jej warunkiem,
- senatorów nazywa „bogami ziemskimi”, „obmyślaczami dobra pospolitego”, są oni jak góry, z których wytryskają rzeki, które polewają naród,
- dobrodziejstwa, których obywatele doznają za sprawą RP :
→ możliwość wyznawania prawdziwej wiary katolickiej,
→ władza królewska, godząca się ze „złotą wolnością”,
→ dobrobyt materialny,
→ pokój z sąsiadami.
- ojczyznę nazywa matką, personifikuje ją,
- topos ojczyzny-matki → gdy okręt tonie pasażerowie nie ratują go, ale rzucają się po swój dobytek, a więc okręt zatonie ze wszystkimi i wszystkim → ocena społeczeństwa,
- przykłady mężczyzn i kobiet ST, którzy ginęli dla dobra ojczyzny, np. córka Jeftego, Samson, po czym mówi, że dziś już ludzie tak nie potrafią się poświęcać.
- sama obrona ojczyzny jest zapłatą, dlatego szlachta nie powinna się o nic upominać.
Ten optymistyczny obraz, odbiegający radykalnie od całego tonu Kazań sejmowych, ma niewątpliwie na celu wstrząśnięcie czytelnikami poprzez uświadamianie im, jak wiele mogą stracić → zestawienie obecnego rozkwitu potęgi RP z grożącą państwu zagładą.
Kazanie III:
- niezgody wewnętrzne, niszczące państwo polskie,
- sejmy zamiast lekarstwem są jadem,
- argumenty za zgodą: wiara w jednego Boga oraz podleganie jednemu władcy i temu samemu prawu,
- groźne konsekwencje niezgody: kłótnie na sejmach mogą przerodzić się w wojny domowe, te zaś zostaną wykorzystane przez nieprzyjaciół Polski. Nastąpi rozpad terytorium RP na dawniej istniejące ziemie i księstwa; język i naród polski ulegnie zagładzie, obywatele staną się lekceważonymi wszędzie włóczęgami (romantycy widzieli w tym proroczą wizję rozbiorów Polski),
→ aby uniknąć tego losu, powinni usunąć przyczyny niezgód wewnętrznych: tolerancję dla herezji, nieposzanowanie władzy monarszej, chciwość i łakomstwo, zamiłowanie do zbytków, zazdrość, obłudę itp.,
- w państwie powinny panować stosunki takie jak w ludzkim organizmie: jedne członki pełnią funkcje kierownicze, drugie zaś są im podlegle → muszą istnieć nierówności społeczne (cytuje Księgę Eklezjastesa).
Kazania IV i V:
- stanowią - pod względem wątku myślowego - jedną całość,
- omawia tolerowanie herezji,
- podstawę potęgi państwa stanowi jedność wiary oraz poszanowanie dla jej kapłanów,
- przykłady ze ST, z pierwszych wieków chrześcijaństwa i ze współczesnej polityki, np. sukcesy tureckie na Węgrzech, gdzie reformacja zwyciężyła,
- katolicyzm umacnia fundamenty państwa oraz utrwala panujący w nim porządek społeczno-polityczny.
Kazanie VI:
- ukazuje wszystkie nieszczęścia wynikające z ograniczenia władzy królewskiej:
→ liczne przywileje szlachta zawdzięcza dobrej woli króla, ale zaczęła ich nadużywać - nieposłuszeństwo wobec króla,
→ dochody z królewszczyzn służą dzierżawcom szlacheckim, a nie wpływają do skarbu państwa,
→ złe funkcjonowanie sejmu - po wielodniowych debatach posłowie rozchodzą się bez powzięcia uchwał,
Kazanie VII:
- prawa królewskie i RP powinny mieć na uwadze dobro obywateli oraz interes państwa,
- dobre prawa ludzkie nie mogą stać w sprzeczności z boskimi, a głównym celem prawodawstwa świeckiego jest obrona czci Bożej, przez którą Skarga rozumie interesy polskiego katolicyzmu,
Kazanie VIII:
- znowu potępia panującą w Polsce tolerancję, zagarnianie kościołów katolickich przez protestantów,
- wytyka brak sprawnego wymiaru sprawiedliwości, ucisk chłopów, rozpanoszenie się lichwy, marnotrawienie pieniędzy na zbytkowne szaty czy kosztowne przyjęcia, a skąpienie ich dla potrzebujących wsparcia bliźnich,
- na koniec odwołuje się do proroków ze ST, którzy - podobnie jak Skarga - przestrzegali swój lud, grożąc mu niechybnym upadkiem,
- Kazania kończą się optymistycznym akcentem, bowiem groźby mogą zostać przez Boga niezrealizowane, jeśli obywatele okażą należytą skruchę i zmienią swe postępowanie.
2. Program polityczny Kazań sejmowych
władza monarsza:
- postulaty odbudowy 2 zasadniczych źródeł potęgi państwa: niepodzielności władzy monarchy w sprawach świeckich i niepodzielności władzy Kościoła katolickiego w kwestiach wiary,
- zwolennik monarchii, podawał przykład królestwa niebieskiego,
- model państwa postulowany przez księdza Piotra najbardziej przypomina hiszpańską monarchię absolutną.
izba poselska i senat:
- władza ustawodawcza sprawowana przez izbę poselską jest niebezpiecznym nadużyciem,
- do kompetencji izby poselskiej powinno należeć jedynie wypowiadanie się w sprawach pobierania nowych podatków,
- pragnie podnieść rangę senatu jako ciała doradczego króla, komplementy w stosunku do senatorów.
krytyka szlachty:
- stan szlachecki nazywa „orackim”, „żołnierskim” →jego rola powinna ograniczać się do obrony RP,
- przypisuje szlachcie skłonność do buntów i rozruchów,
- uważa za bezprawną wolną elekcję, bo królowie otrzymują swoją władzę przy ołtarzu od kapłana.
obrona chłopów:
- przeciwstawiał się rosnącemu poddaństwu chłopów,
- postulat zniesienia sądownictwa patrymonialnego, możliwość apelacji do sądów królewskich przez chłopów.
Chłopi polscy (w przeciwieństwie do szlachty) oparli się propagandzie reformacyjnej → Skarga miał też na uwadze interes Kościoła.
3. Rzeczywistość i utopia w Kazaniach sejmowych
dzieło Skargi stało na pograniczu dwóch gatunków literackich: traktatu politycznego oraz kazania. Jako traktat wyrażało tendencje reformatorskie (nie mylić z reformacyjnymi), a jako kazanie brało za punk wyjścia Biblię oraz nakreślony w ST ideał państwa teokratycznego.
postulaty Piotrusia cechował właściwy wszystkim kaznodziejom maksymalizm, zakładający radykalną i szybką zmianę stosunków społeczno-obyczajowych,
Skarga jako zakonnik chciał zastosować do polskiego życia politycznego dyscyplinę niemalże klasztorną oraz obowiązujące w niej zasady hierarchii,
Skarga formułował dość utopijny ideał ustrojowy, a nie rozłożony na etapy program realistycznego działania → „chimeryczne miraże” → liczył, że szlachta dobrowolnie zgodzi się na rezygnację z udziału w rządach, a swej siły bojowej nie wykorzysta na walkę z tendencjami absolutystycznymi.
„Utopijność poglądów Skargi wynikała w dużym stopniu stąd, że nie liczył się on z przemianami, jakie zaszły w Europie od schyłku XV wieku, i pragnął przywrócić średniowieczny stan rzeczy we wszystkich niemal dziedzinach życia”.
4. Państwo i Kościół w koncepcjach Skargi
należał do grona szesnastowiecznych zwolenników teorii papalizmu, którzy posuwali swe poglądy do skrajności, nie licząc się z aktualną sytuacją polityczną oraz rozwojem suwerennych państw narodowych. Kościół utożsamiał z papiestwem i jego politycznymi interesami, religię ze stanem duchownym i kapłaństwem,
Bellarmin, mistrz Skargi w wielu kwestiach, twierdził, że zatwardziałych heretyków powinno się zabijać, podobne poglądy wygłaszał Jakub Wujek, ale nasz kochany Piotruś nie zagalowował się aż tak, być może z szacunku dla państwa, gdzie nigdy nie zapłonęły stosy,
przyłączał się do zwolenników teorii przedmurza, chroniącego Europę od inwazji „pogańskiej” Turcji i Tatarszczyzny oraz „schizmatyckiej” Moskwy,
porównywał Polskę do Jerozolimy, a więc do miejsca narodzin chrześcijaństwa i świętej stolicy Izraela,
troska o przyszłe losy ojczyzny, u Skargi po raz pierwszy spotykamy termin ojczyzna w dzisiejszym tego słowa rozumieniu.
5. Kazania w opinii współczesnych i potomnych
1606 - rokosz Zebrzydowskiego przeciw królowi → załamanie się planów reformy państwa w duchu absolutystycznym,
po rokoszu jezuici coraz częściej występują jako chwalcy „złotej wolności”,
brak wzmianek jakoby Kazania zostały zauważone za życia Skargi,
odkrycie utworu u progu utraty niepodległości przyczyniło się do uformowania legendy o Skardze jako proroku - taki wyidealizowany obraz odpowiadał ogólnemu zapotrzebowaniu epoki romantyzmu, choć niektórzy (np. Edward Dembowski) zarzucali mi fanatyzm religijny, legenda została obalona dopiero w XX wieku.
IV. WARTOŚCI ARTYSTYCZNE KAZAŃ SEJMOWYCH
1. Znaczenie retoryki w literaturze polskiej XVI wielu
retoryka - teoria prozy artystycznej, została ustalona w starożytności (Arystoteles, Cyceron, Kwintylian)
retoryka - ars bene dicendi (sztuka dobrego mówienia) obejmowała 3 podstawowe struktury:
inventio - wynajdywani źródeł i dowodów,
compositio - logiczne rozplanowanie myśli,
elocutio - wysłowienie, stylistyka,
przed wynalezieniem druku ważną rolę odgrywały dwa dalsze działy retoryki, tj. memoria (pamięciowe opanowanie tekstu) oraz actio (sposoby artystycznego wygłoszenia),
celem teorii retorycznej była perswazja, czyli:
- docere - jawne lub ukryte pouczenie,
- movere - poruszenie,
- delectare - zachwycenie słuchacza lub czytelnika,
cele utylitarne.
2. Kazania sejmowe jako gatunek literacki
sam Skarga zaliczył je do tzw. kazań przygodnych,
stanowią one religijno-polityczną wersję „upominania” do pokuty,
cel twórczości Skargi: retoryczno-propagandowy
struktura tematyczna → przewaga tekstów ST, są one interpretowane w większości literalnie,
struktura kompozycyjna →
- jest warunkowana przez warstwę tematyczną utworu,
- dwutorowa kompozycja:
1. cały utwór, składający się z 8 kazań, zachowuje charakter jednolitego kazania:
a) I i część II - wstęp,
b) druga część II i kazanie III - opis (narratio),
c) IV i V - dowodzenie (argumentatio),
d) VI i VI - polemika (confutatio),
e) VIII - zakończenie (epilogus).
2. poszczególne kazania - miniaturowe całostki retoryczno-oratorskie → każde kazanie zawiera cytat biblijny tworzący oś tematyczno-kompozycyjną, a wszystkie kazania kończą się modlitwą → złudzenie, że cały utwór składa się z samodzielnych kazań, mogących funkcjonować osobno.
- nie jest to jednak kompozycja idealna, istnieją pewne zaniedbania.
struktura językowo-stylistyczna
- indywidualność pisarska na gruncie ozdobności stylu i stosowności,
- przewaga porównań prostych i złożonych,
- frazeologia ludowa dostosowana do odbiorcy,
- rozbudowane konstrukcje retoryczne!
Podsumowanie (wreszcie!)
- tendencja stylu Skargi - uporczywe dążenie do wyczerpania jednego tematu za pomocą niezliczonej liczby środków retorycznych,
- kunszt literacki księdza Piotra wyraził się w jego utworach zwięzłych i krótkich, wydawanych „z okoliczności” zdarzeń społeczno-politycznych.