FUNKCJONOWANIE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

1. STOPNIE I RODZAJE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

Osoba niepełnosprawna to osoba, której sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi.

Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności orzekają niepełnosprawność osób dorosłych dla celów pozarentowych i przyznają im stopień niepełnosprawności. Od 1.01.2002 r. orzekają również niepełnosprawność dzieci.

Obowiązują trzy stopnie niepełnosprawności:

• znaczny,

• umiarkowany,

• lekki.

Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Niezdolność do samodzielnej egzystencji oznacza naruszenie sprawności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspokajanie bez pomocy innych osób podstawowych potrzeb życiowych, za które uważa się przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się i komunikację.

Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych. Zaliczenie do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności osoby, o której mowa w pkt. 1 lub 2, nie wyklucza możliwości zatrudnienia tej osoby u pracodawcy niezapewniającego warunków pracy chronionej, w przypadku uzyskania pozytywnej opinii Państwowej Inspekcji Pracy o przystosowaniu przez pracodawcę stanowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej.

Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne.

Lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych orzeka dla celu ustalenia prawa do renty.

Osobom niepełnosprawnym lekarz orzecznik ZUS orzeka:

1. całkowitą niezdolności do pracy i niezdolność do samodzielnej egzystencji - traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności,

2. całkowitą niezdolność do pracy - traktowane jest na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności,

3. częściową niezdolności do pracy oraz celowość przekwalifikowania - traktowane jest na równi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności.

Rodzaje niepełnosprawności

1. Obniżona sprawność sensoryczna (zmysłowa) - brak, uszkodzenie lub zaburzenie funkcji analizatorów zmysłowych (są to m.in. osoby niewidome, niedowidzące, głuche, niedosłyszące, z zaburzeniami percepcji wzrokowej i słuchowej)

2. Obniżona sprawność intelektualna - upośledzenie umysłowe, demencja starcza

3. Obniżona sprawność funkcjonowania społecznego - zaburzenia równowagi nerwowej, emocjonalnej oraz zdrowia psychicznego

4. Obniżona sprawność komunikowania się - utrudniony kontakt słowny (zaburzenia mowy, autyzm, jąkanie się)

5. Obniżona sprawność ruchowa - osoby z dysfunkcją narządu ruchu (wrodzoną lub nabytą)

6. Mózgowe porażenie dziecięce

7. Obniżona sprawność psychofizyczna z powodu chorób somatycznych - np. nowotwory, guz mózgu, cukrzyca, rak).

Najczęstsze przyczyny niepełnosprawności

1. Wady wrodzone

2. Choroby przewlekłe

3. Nagłe - wypadki, urazy, zatrucia, infekcje.

2. MITY I STEREOTYPY DOTYCZĄCE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

Często nie posiadając dostatecznych informacji na dany temat swoje przekonania opieramy na wiedzy potocznej i występujących w społeczeństwie stereotypach. Zdarza się także, że chcąc pomóc osobie z niepełnosprawnością postępujemy zgodnie z zasadami, które wydają się nam słuszne, a w rzeczywistości jest nieco inaczej.

Poniżej przedstawiam (wraz z komentarzem) kilka mitów i stereotypów dotyczących osób niepełnosprawnych, które funkcjonują w świadomości wielu ludzi.

Mit 1. Osoby niepełnosprawne są jak dzieci - potrzebują naszej pomocy.

Osoby niepełnosprawne, tak jak każdy z nas, chcą być samodzielne i niezależne od innych. Wypracowują sobie własne sposoby na wykonywanie codziennych obowiązków. Radzą sobie świetnie przy wykonywaniu tych samych czynności co inni, ale często muszą w to włożyć dużo więcej wysiłku. Czasami potrzebują naszej pomocy, ale też bardzo często nie lubią kiedy na silę się im pomaga.

Mit 2. Wszyscy niepełnosprawni są upośledzeni umysłowo.

Są różne rodzaje i stopnie niepełnosprawności, dotyczące narządów ruchu i zmysłów jak i te dotyczące niepełnosprawności umysłowej. Warto zapamiętać, że niepełnosprawność wzrokowa, słuchowa czy ruchowa NIE JEST tożsama z niepełnosprawnością umysłową!

W Polsce studiuje około 28000 osób niepełnosprawnych, wiele z nich otrzymuje tytuły naukowe i osiąga sukcesy edukacyjne i zawodowe.

Mit 3. Osoby niewidome mają lepszy słuch i bardziej wyczulony dotyk.

Z racji utraconego wzroku są jedynie bardziej skoncentrowani na odbiorze bodźców słuchowych. Słuch pełni u nich rolę kompensacyjną. Współpracując z pozostałymi zmysłami, dostarcza informacji o otaczającym świecie. Konieczność życiowa sprawia, że zapotrzebowanie na wyćwiczenie innych zmysłów (zwłaszcza słuchu i dotyku) staje się wyjątkowo ważne.

Dotyk pozwala odbierać wrażenia wywierane na skórę. Daje człowiekowi możliwość poznania cech (np. szorstkość, gładkość, elastyczność), których nie da się ująć wzrokowo. Z racji braku wzroku wrażenia dotykowe dostarczają wskazówek poznawczych, jakie widzącym przynosi wzrok.

Mit 4. Wszyscy głusi czytają z ruchu warg.

Zdolność czytania z ruchu warg nie jest umiejętnością, którą posiadają wszystkie osoby z wadą słuchu. Osoby niesłyszące lub niedosłyszące koncentrują się na innych sposobach odbioru informacji, dlatego doskonalą u siebie między innymi umiejętność czytania z ruchu warg. Dzięki temu mogą zrozumieć osobę mówiącą, która stoi w pewnej odległości lub w głośnym otoczeniu.

Mit 5. Osoba na wózku może być „bagażowym”.

Wózek inwalidzki stanowi część przestrzeni osobistej osoby poruszającej się na wózku, dlatego też nie należy traktować go jako wózka na zakupy, płaszcze itp. Niektóre osoby korzystające z wózka mogą z niego wstać i samodzielnie pokonać krótki dystans. Obarczenie osoby na wózku dodatkowym „bagażem” utrudnia jej swobodne poruszanie się i stanowi dyskomfort.

Mit 6. Osoby niepełnosprawne potrzebują przedstawiciela.

Niepełnosprawność nie stanowi ograniczenia w decydowaniu o sobie samym. Osoby niepełnosprawne samodzielnie i niezależnie podejmują różnorakie decyzje. Obecność przedstawiciela jest zbędna, gdyż osoby niepełnosprawne same wyrażają swoje potrzeby i potrafią sobie same poradzić w różnych sytuacjach dnia codziennego (wizyta w urzędzie, sklepie itp.)

Mit 7. Do osoby głuchej trzeba mówić bardzo wolno.

Wolne tempo mówienia nie sprawi, że osoba głucha nas usłyszy. W ten sposób można tylko „pogorszyć” sytuację, gdyż osoba niesłysząca może umieć czytać z ruchu warg. Osoba, która czyta z ruchu warg umiejętność tę wyćwiczyła obserwując osoby, które mówiły swobodnie w naturalny dla siebie sposób. Chęć udzielenia „pomocy” i w efekcie zmiana tempa mówienia powoduje, że układ warg jest nienaturalny, a przez to wypowiedź staje się niezrozumiała dla osoby czytającej z ruchu warg.

Mit 8. Osoby z problemami z mową nie można prosić o powtórzenie.

Problemy z wymową, do których należą między innymi seplenienie, „reranie” czy jąkanie powodują, że niekiedy można mieć trudności ze zrozumieniem osoby, która ma taki problem. Jeśli ktoś nie jest się pewny czy dobrze zrozumiał osobę mówiącą, to nie powinien jej przytakiwać tylko poprosić o powtórzenie. Prośba taka nie zostanie źle oceniona, gdyż będzie ona świadczyć o tym, że osoba dopytująca chce dobrze zrozumieć swojego rozmówcę.

Mit 9. Osoby niepełnosprawne wstydzą się swojej niepełnosprawności.

Każdy z nas ma potrzebę pozytywnego odbioru własnej osoby, aby czuć się w pełni aktywnym członkiem społeczeństwa. Nieujawnianie swojej niepełnosprawności jest związane z zachowaniem sfery prywatności. Osoby niepełnosprawne z widoczną niepełnosprawnością mogą próbować skrywać posiadaną dysfunkcję, gdyż nie chcą wzbudzać nadmiernego zainteresowania. Powodem takiego zachowania może być także fakt, iż osoby niepełnosprawne nie chcą być postrzegane przez pryzmat swojej niepełnosprawności, ale chcą by inni dostrzegali w nich po prostu osobę - kolegę, koleżankę, współpracownika

Mit 10. Osoby niepełnosprawne mają szósty zmysł/dar.

Każdy człowiek jest inny i niepowtarzalny, ma różne umiejętności, talenty, zalety czy wady. Nie inaczej jest wśród osób niepełnosprawnych. Jedni uczą się na kierunkach ścisłych, inni na humanistycznych, jedni interesują się sportem, inni kinem, a jeszcze inni elektroniką… Jak widać nie jest możliwe wyodrębnienie u osób z niepełnosprawnością żadnej szczególnej cechy, której nie posiadaliby ludzie pełnosprawni. Osoby niepełnosprawne nie charakteryzują się żadnymi niezwykłymi zdolnościami, umiejętnościami ani właściwościami. Podobnie jak każdy mogą osiągnąć bardzo dużo, jednak wymaga to wytrwałości, zaangażowania, zwiększonego wysiłek, a także uporu w dążeniu do określonego celu.

Mit 11. Osoby niepełnosprawne nie bawią się, nie korzystają z rozrywek - kontemplują w powadze swe nieszczęście.

Dla wielu z nas niepełnosprawność wiąże się z niesłychaną tragedią. Wydaje się, że będąc osobą niepełnosprawną już nic ciekawego w życiu się nie uda zrobić, że wszystko traci sens i jedyne co pozostaje to pogrążyć się w depresji i smutku. Jednak osoby niepełnosprawne spełniają się w życiu zarówno prywatnym, społecznym jak i zawodowym. Osiągają sukcesy zawodowe, świętują i cieszą się ze swoich osiągnięć, posiadają wysokie aspiracje i niezwykłe marzenia. Tak jak każdy z nas korzystają w pełni z tego, co daje im życie nie zważając na to, że mają pewne ograniczenia.

3. POSTAWY WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych są bardzo różnorodne i wyrażają się we wszystkich swych składnikach: poznawczych (wiedza i przekonania dotyczące osób niepełnosprawnych), emocjonalnych (emocjonalno-oceniających) i behawioralnych (Sękowski 1994a). Niejednokrotnie postawy te mają zmienny charakter. Często występuje w nich brak spójności - rozbieżność pomiędzy werbalnie deklarowanymi postawami a rachowaniem oraz między werbalnymi deklaracjami a postawami rzeczywistymi. Wielekroć werbalne deklaracje są determinowane nor mami i konwenansami społecznymi oraz lękiem przed negatywną oceną społeczną i - nierzadko - maskują negatywne, a nawet wrogie postawy rzeczywiste.

W literaturze najczęściej wymienia się dwie przeciwstawne postawy wobec osób niepełnosprawnych: pozytywne (akceptacja) lub negatywne (odrzucenie). H. Larkowa (1970) dodaje jeszcze trzeci rodzaj - postawy ambiwalentne, traktowane przez niektórych autorów jako negatywne. Zdaniem J. Granofsky'ego (Granofsky 1955, za: Sękowski 1994a), postawy pozytywne bądź negatywne można scharakteryzować ze względu na:

• kryterium oceny osoby niepełnosprawnej,

• kryterium poznawcze,

• kryterium emocjonalnych interakcji społecznych.

Pozytywne postawy charakteryzują się:

• obiektywną i realną oceną wpływu kalectwa na psychikę i funkcjonowanie człowieka, ograniczeń i możliwości osoby niepełnosprawnej,

• pozytywnym nastawieniem poznawczym (przedmiotem zainteresowania jest człowiek, a nie tylko jego inwalidztwo): znajomością potrzeb inwalidy i poziomu ich zaspokojenia, obiektywnym dostrzeganiem zalet i możliwości inwalidy oraz jego osiągnięć,

• pozytywnymi zachowaniami społecznymi: społeczną akceptacją i szacunkiem dla osoby niepełnosprawnej, przeciwdziałaniem izolacji, naturalnym i życzliwym kontaktem z osobami niepełnosprawnymi, podejmowaniem kontaktów interpersonalnych i współpracy z osobami niepełnosprawnymi, integrowaniem osób niepełnosprawnych.

Pozytywne postawy otoczenia społecznego i najbliższych, zawierające krytyczną, lecz obiektywną i życzliwą ocenę osoby niepełnosprawnej, stanowią warunek konieczny dla rozwoju poczucia bezpieczeństwa, a tym samym dla prawidłowego przystosowania społecznego (Larkowa 1985). Szacunek i akceptacja wyrażane przez otoczenie społeczne oraz wynikające z nich poczucie bezpieczeństwa i własnej wartości, samoakceptacja i pogoda ducha wyzwalają subiektywne poczucie dodatniej jakości życia pomimo niepełnosprawności, rozwijają mechanizmy radzenia sobie ze stresem i kryzysem oraz pobudzają mechanizmy kompensacyjne, pozwalające na prze zwyciężanie własnych ograniczeń. Kształtują przy tym właściwy, życzliwy stosunek osób niepełnosprawnych wobec osób pełnosprawnych (Minczakiewicz 1996).

Postawy negatywne wobec osób niepełnosprawnych, zdaniem J. Granofsky'ego (za: Sękowski 1994), charakteryzują się:

• uczuciem litości lub nadopiekuńczości wobec niepełnosprawnych: niedocenianiem, ciekawością deprecjonowaniem, przecenianiem wpływu inwalidztwa na psychikę, wyolbrzymianiem ograniczeń;

• negatywnym nastawieniem poznawczym: przesadnym zajmowaniem się wyglądem osoby niepełnosprawnej, zwracaniem szczególnej uwagi na kalectwo, przecenianiem brzydoty kalectwa.

• negatywnym nastawieniem społecznym: powiększaniem dystansu społeczne go, brakiem akceptacji dla udziału osób niepełnosprawnych w różnych kontaktach i interakcjach społecznych, uczuciem lęku i zakłopotania w obecności osoby niepełnosprawnej.

Antyspołeczne uprzedzenie

UPRZEDZENIA to rodzaj postawy polegającej na odrzucaniu czegoś lub kogoś bez racjonalnych przesłanek.

Uprzedzenie do kogoś lub czegoś występuje wówczas, gdy jednostka podejmuje ocenę, wyraża negatywny osąd bez wcześniejszego doświadczenia z daną osobą, czy zjawiskiem, najczęściej na podstawie fałszywych lub niekompletnych informacji. Uprzedzenia wynikają także z utrwalonych w danych społeczeństwach czy społecznościach stereotypów. W przypadku osób do czegoś uprzedzonych trudno je przekonać do pozbycia się uprzedzeń poprzez racjonalną argumentację.

Uprzedzenia stają się groźne dla funkcjonowania społeczeństwa lub pewnych kategorii społecznych, gdy przybierają charakter instytucjonalny i stają się częścią określonych ideologii.

Uprzedzenie awersyjne

Mechanizm działania uprzedzeń awersyjnych jest podobny do działania fobii: jego podłożem są silne negatywne emocje takie jak lęk, wstręt, nienawiść. Każdy kontakt z przedstawicielami danej grupy jest traktowany jako zagrożenie. Uprzedzeniom awersyjnym często towarzyszy przemoc werbalna lub fizyczna, która czasem przeradza się w zorganizowany atak. Osoba przejawiająca ten rodzaj uprzedzeń deprecjonuje lub wręcz demonizuje daną grupę, przypisując jej różne wrogie skłonności, ukryte intencje, itd.

Uprzedzenia dominatywne

W tym przypadku podłożem uprzedzeń nie są silne negatywne emocje, lecz poczucie wyższości własnej grupy nad grupą dyskryminowaną. Przekonanie o niższości tej grupy wiąże się z traktowaniem jej nie jako zagrożenia, lecz jako źródło dyskomfortu czy przykrości. Jej przedstawicieli traktuje się jako ludzi konstytucyjnie mniej wartościowych - bez względu na ich dokonania. Gdyby nawet jakiś przedstawiciel dyskryminowanej grupy mógł pochwalić się ewidentnie wyróżniającymi osiągnięciami, ich istnienie będzie tłumaczone np. wyjątkowym zbiegiem okoliczności, szczęściem, przypadkiem. Ofiary dyskryminacji pełnią często rolę kozłów ofiarnych, których obwinia się za własne niepowodzenia. Jednocześnie deprecjacja danej grupy zwiększa wartość własnej grupy zgodnie z mechanizmami dehumanizacji. Uprzedzenia dominatywne przejawiają się poprzez protekcjonalne traktowanie dyskryminowanych, połączone z deklaracjami typu: "nie mam nic przeciwko ... , ale niech trzymają się z dala ode mnie".

Negatywne doświadczenia

Każde zetknięcie się z przedstawicielem innej grupy społecznej powoduje, przynajmniej w minimalnym stopniu, modyfikację stereotypu o tej grupie. Jeśli doświadczenia z przedstawicielem grupy, która nie miała wcześniej wyraźnego stereotypu są negatywne, zostaje zbudowana podstawa uprzedzenia.

Wpływ doświadczenia zawodowego

Postawy osób sprawnych wobec niepełnosprawnych mogą różnicować się w zależności od doświadczeń zawodowych tych pierwszych. Wskazują na to badania prowadzone w grupach związanych z pełnieniem pomocy dla osób niepełnosprawnych: nauczycieli, pracowników służby zdrowia oraz rodziców i rodzeństwa. H.E. Yuker i J.R. Błock (1979, za: Roush 1986) stwierdzili, że osoby wykonujące zawód pomocny (lekarze, pielęgniarki, rehabilitanci) przypisują osobom niepełnosprawnym, którym pomagaj niższy status społeczny. Natomiast S.E. Roush (1986) wnioskuje, że profesjonaliści w takim samym stopniu jak inni ludzie czują się zagubieni, gdy muszą pracować z osobą niepełnosprawną choć teoretycznie zakłada się, że pracownicy zawodów pomocnych powinni być bardziej wrażliwi na potrzeby niepełnosprawnych. Badania prowadzone wśród psychologów (Tolor, Geller 1987) mówią że ta grupa zawodowa przejawia relatywnie pozytywne postawy wobec dzieci niepełnosprawnych, chociaż różniące się w zależności od stopnia niepełnosprawności dziecka i rodzaju trudności związanych z ową niepełnosprawnością. Psychologowie okazują większą akceptację dzieciom z zaburzeniami o charakterze psychoedukacyjnym i funkcjonalnym niż dzieciom z zaburzeniami organicznymi i sensomotorycznymi, być może ze względu na możliwości i efekty pracy korekcyjnej. Psychologowie przejawiają bardziej pozytywne postawy wobec dzieci chorych na AIDS, choroby przewlekłe, dzieci z zaburzeniami sensorycznymi i trudnościami w uczeniu się niż wobec dzieci zaniedbanych, uzależnionych od środków odurzających, alkoholu, przejawiających zaburzenia łaknienia (anoreksja/bulimia), psychotycznych, autystycznych i z nadpobudliwością psychoruchową. Ten sam profil po staw utrzymywał się wśród badanych psychologów niezależnie od zakresu osobiste go kontaktu z dzieckiem niepełnosprawnym (w społeczności lokalnej, szkole, grupie społecznej czy domu rodzinnym).

Badania postaw wobec osób niepełnosprawnych prowadzono także wśród nauczycieli, zawodu o szczególnym znaczeniu dla kształtowania postaw kolejnych generacji dzieci i młodzieży. Postawy nauczycieli wobec niepełnosprawnych uczniów wpływają nie tylko na przystosowanie społeczne uczniów (Ruscello et al. 1983), lecz i na efekty procesu rehabilitacji. Wyniki wskazują jednak, że nauczyciele szkół podstawowych prezentują nieprzychylne postawy wobec uczniów niepełnosprawnych, szczególnie wobec dzieci z porażeniem mózgowym i zaburzeniami emocjonalnymi (Tripp 1988). Istotną zmienną w kształtowaniu postaw nauczycieli wobec niepełnosprawnych uczniów jest kontakt i własne doświadczenie. Nauczyciele, którzy poza swoimi dydaktycznymi obowiązkami podejmują osobiste kontakty z dziećmi upośledzonymi i ich rodzinami, charakteryzują się bardziej pozytywnymi postawami niż nauczyciele, którzy takich kontaktów nie utrzymują (Hagen, Powell, Adams 1983; Minczakiewicz 1996).

Uwarunkowania osobowościowe

Do czynników warunkujących postawy wobec osób niepełnosprawnych należą także pewne wymiary osobowości, regulujące postawy wobec innych ludzi. Podejmując badania nad związkiem postaw wobec niepełnosprawnych a wymiarami osobowości osób sprawnych, zakłada się, że nie ma zunifikowanych postaw, charakterystycznych dla pewnych grup społecznych, ale że są one charakterystyczne dla każdej jednostki, jej tylko właściwe, a więc wynikają z osobowościowych cech i preferencji. Badania dotyczące cech osobowości warunkujących postawy wobec niepełnosprawnych prowadzone są przede wszystkich w krajach anglojęzycznych, jest ich jednak stosunkowo niewiele i nie ujmuje się w nich osobowości jako nad rzędnej struktury regulującej relacje jednostki z otoczeniem. Przyjmuje się w nich założenie, że cechy osobowości dynamizują rozwój człowieka i jego relacje społeczne oraz że zachodzi zależność między tymi cechami a postawami wobec niepełnosprawnych. Wynika to z tzw. personalistycznej koncepcji postaw, mówiącej, iż cechy osobowości ludzi zdrowych są kształtowane przez wpływ i kontakty społeczne oraz doświadczenie, a poprzez postawy przejawia się ukryta tendencja do reagowania wobec niepełnosprawnych (Klimasiński 1976). Zgodnie z personalistycznym podejściem do zagadnienia postaw wobec osób niepełnosprawnych - w przeciwieństwie do koncepcji sytuacyjnej (interakcyjnej) - zakłada się, że:

• istnieją cechy osobowości warunkujące postawy wobec niepełnosprawnych,

• możliwe jest na podstawie cech osobowości osób zdrowych przewidywanie ich postaw i hipotetycznego zachowania się wobec niepełnosprawnych,

• możliwa jest modyfikacja postaw i zachowań osób zdrowych poprzez oddziaływanie na cechy ich osobowości.

Modyfikacja postaw

Środowisko społeczne może oddziaływać na kształtowanie się i modyfikację postaw poprzez mechanizmy: empatii, modelowania i identyfikacji (Mądrzycki 1977). Empatia to emocjonalno-poznawczy proces umożliwiający wczuwanie się w stan psychiczny innej osoby oraz rozumienie jej sytuacji i punktu widzenia. Modelowanie jest bardziej złożonym mechanizmem uczenia się niż naśladownictwo; poprzez naśladownictwo podmiot przejmuje określone formy zachowania, a w przypadku modelowania - także tendencje uczuciowo-motywacyjne. Inny mechanizm kształtowania się postaw - identyfikacja - ma duże znaczenie w okresie dorastania. Identyfikacja z osobą czy grupa,, która staje się modelem dla rozwijających się postaw, wzmacnia zależność pomiędzy postawą a zachowaniem. Mechanizm identyfikacji działa wówczas, gdy jednostka czuje się blisko związana z określoną osobą lub grupą, którą naśladuje, i przejawią troskę o potrzeby i interesy tej osoby lub grupy. Identyfikacja jako ważny mechanizm rozwoju osobowości i budowania poczucia własnej tożsamości może wszakże w pewnych przypadkach czynić jednostkę zbyt zależną od modelu i niesamodzielną, ale może także pełnić funkcję mechanizmu i obronnego - wtedy, gdy dochodzi do redukcji poczucia zagrożenia dzięki identyfikacji z osobą będącą wzorem (Zaborowski 1980).

Negatywne postawy wobec niepełnosprawnych wynikają z braku doświadczeń i osobistych kontaktów osób sprawnych, braku treningu w zakresie wzajemnej komunikacji, niewykształconych umiejętności zachowania się wobec osób niepełnosprawnych lub też z dezinformacji. Mogą być także uwarunkowane wiekiem i niskim poziomem wykształcenia: spostrzeganie niepełnosprawnych przez pryzmat słabości występuje częściej wśród osób starszych i niżej wykształconych, natomiast spostrzeganie przez pryzmat cech utrudniających relacje interpersonalne częstsze jest wśród osób młodszych i lepiej wykształconych (Ostrowska 1997).

Badania wskazują (Guskin 1973, za: Sękowski l994b), że istnieje możliwość modyfikacji negatywnych postaw wobec niepełnosprawnych poprzez stwarzanie możliwości nawiązania osobistych kontaktów z osobami niepełnosprawnymi, pełniącymi powszechnie akceptowane role społeczne. Istotną rolę w kształtowaniu się postaw odgrywają własne doświadczenia w pracy i kontaktach osobistych z niepełnosprawnymi. Osoby, którym brak takich doświadczeń, przejawiają zdecydowanie niechętne postawy wobec niepełnosprawnych, natomiast ci, którzy mają niepełnosprawne rodzeństwo lub niepełnosprawnego członka rodziny, przejawiają najbardziej pozytywne postawy (Hagen, PoweIl, Adams 1983).

Postawy wobec osób niepełnosprawnych mogą podlegać zmianom. A. Towner (1984) przedstawił analizę 46 badań poświęconych modyfikacji postaw wobec inwalidów i stwierdził, że manipulując poznawczym komponentem postawy (przez wzbogacenie wiedzy na temat osób niepełnosprawnych) wpływa się na komponent emocjonalny - także czynnik konstytuujący postawę. Towner uznał też, iż efektywność różnorodnych technik poznawczych, jakich użył w badaniach, jest taka sama, a więc z jednakowym powodzeniem można stosować wykład, dyskusję kierowaną, odgrywanie ról, kontakt bezpośredni. Szczególne znaczenie dla modyfikacji postaw ma klimat emocjonalny panujący w grupie rówieśniczej (Sękowski 1996, 1999).

Postawy dzieci i młodzieży wobec niepełnosprawnych rówieśników także mogą podlegać modelowaniu. Rozbudowanie wiedzy o przyczynach niepełnosprawności, możliwościach, ograniczeniach, problemach codziennego życia i podstawach rewalidacji, a także osobiste kontakty w formie zabaw, dyskotek, zawodów sportowych, wycieczek prowadzą do zmiany obrazu osoby niepełnosprawnej i modyfikacji motywacji leżącej u podstaw podejmowania kontaktów z niepełnosprawnymi rówieśnikami (Oszustowicz 1995). Zmiana postaw wobec niepełnosprawnych rówieśników zachodzi też w przypadku zastosowania odpowiednich form pracy w szkole: uczenia się wzajemnego i uczenia się kooperacyjnego (Miller, Roth 1993). Badania prowadzone przez S.E. Miller i M.A. Roth dowodzą, że pod wpływem integracyjnego nauczania (program trwał 5 tygodni) zmieniają się postawy wobec niepełnosprawnych rówieśników. Podobny efekt przynosi integracja realizowana podczas zajęć sportowych (Archie, Sherill 1989): sprawni uczniowie, biorący udział w integracyjnych zajęciach sportowych, bardziej pozytywnie oceniają swoich niepełnosprawnych kolegów i częściej opisują ich jako wesołych, interesujących, aniżeli uczniowie szkoły masowej pozbawieni kontaktów z niepełnosprawnymi rówieśnikami. Teoretycznego uzasadnienia można tu szukać w teorii G.W. Aliporta, wyjaśniającej rozwój uprzedzeń rasowych (Allport 1958, za: Aronson 1995), mówiącej, iż jesteśmy skłonni podejmować kontakty z osobami o podobnym statusie, ale wspólne zaangażowanie różnych grup w działalność stanowiącą wspólną wartość i przynoszącą obopólną satysfakcję prowadzi do akceptacji członków odmiennej grupy.

Modyfikacja negatywnych postaw wobec osób niepełnosprawnych zależy od przedmiotu postawy, tzn. od rodzaju niesprawności oraz od przejawianego przez te osoby typu zachowania. W przypadku postaw wobec dzieci z zaburzeniami zachowania i zaburzeniami emocjonalnymi stwierdzono, że w stosunku do dzieci nadpobudliwych przejawiane są bardziej negatywne postawy aniżeli w stosunku do dzieci zahamowanych, wycofujących się, oraz że postawy wobec dzieci nadpobudliwych są bardziej odporne na modyfikujący wpływ wykładów poświęconych tej problematyce (Li 1985).

13

---