Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki,

oprac. Władysław Czapliński, BN I 62, 2003.

WSTĘP

1. Pamiętniki staropolskie:

• XIX w. - wydano drukiem najważniejsze pamiętniki staropolskie

• Dają one wiedzę o ludziach minionych wieków i ich życiu

• Pamiętnik to niezastąpione źródło historyczne, ale bywa zawodne: tendencja autora i usterki pamięci mogą zaciemniać obraz

• Problem z klasyfikacją pamiętników - np. niektórzy badacze traktują Pamiętniki Paska jako romans

• Pamiętnik to utwór literacki, w którym autor pisze o przeszłości na podstawie własnych (bezpośrednich lub pośrednich) wspomnień, z wyraźnym zamiarem pisania wspomnień, a nie historii tego okresu

• Np. Dzieje w Koronie Polskiej Łukasza Górnickiego dla nakreślenia tła wykorzystują dzieła historyczne (np. Marcina Bielskiego); ale za kanwę utworu bierze swoje wspomnienia

• XV - XVI w. - pamiętniki z pogranicza dzieł historycznych

• Początek XVI w. - krótka zapiska biograficzna Biernata z Lublina

• Pojawiają się luźne zapiski osobiste umieszczane na marginesach kalendarzy, tzw. Raptularze

• Np. raptularz dra Łukasza Noskowskiego, szlachcica z Krakowa (notatki o podróżach do Bolonii i śnie o trzech wielkich wężach)

• Raptularz dra Mikołaja Sokolnickiego zawierający informacje polityczne i intymne zapiski, np. oddawanie pozostałych po nich dzieci na wychowanie kobietom z podkrakowskich wsi

• Pogranicze raptularza i dziennika - nazwany przez wydawcę dziennikiem utwór Piotra Myszkowskiego

• Częste - diariusze podróży, tzw. „diariusze peregrynacji”:

• Itirenarium podróży do Włoch Jana Ocieskiego

• Dziennik podróży do Włoch Jerzego Radziwiłła

• Krótkie wypisanie drogi z Polski do Konstantynopola, a stamtąd zaś do Astrachania, zamku moskiewskiego Andrzeja Taranowskiego

• Diariusze peregrynacji do Ziemi Świętej Jana Goryńskiego (zachowane we fragmentach) oraz „Peregrynacja do Ziemi Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, tzw. „Sierotki” w latach 1582 - 1584 przetłumaczona na łacinę przez ks. Tomasza Tretera; wyd. 1601, tekst polskie wydany w 1925 r. - jest to pamiętnik dobry, pisany przez wykształconego autora

• Diariusz peregrynacji włoskiej, hiszpańskiej, portugalskiej z 1595 r. napisany przez nieznanego szlachcica

• Księgi peregrynacje Macieja Rywockiego z okresu 1584 - 82

• Pisany po łacinie diariusz Stanisława Reszki, sekretarza kardynała Hozjusza podczas podróży do Włoch i Rzymu

• Listy pisane przez korespondentów magnatów opisujące w sposób diariuszowy przebieg wydarzeń np. wojennych np. Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków w latach 1581 - 82 pisany przez Jana Piotrkowskiego

• Pamiętniki pisane ex post np. Teodora Jewłaczewskiego: 2 poł. XVI w. do pierwszych lat XVII w.

• XVII - bujny rozkwit sztuki pamiętnikarskiej

Płaszczyzna rozwoju pamiętnikarstwa w XVII w. i rodzaje utworów pamiętnikarskich

• Dwie główne przyczyny:

• dopiero wtedy kultura renesansowa przeniknęła do szerokich kół szlachty i mieszczaństwa

• burzliwe dzieje Polski skłaniały niejednego do spisania swych wspomnień

• tło historyczne tamtych czasów to m. in.:

• dymitriady w Rosji

• pokonanie Turków pod Chocimiem; odsiecz wiedeńska

• 1665 - niemal zupełna katastrofa państwa

• wybór królewicza polskiego na wielkiego księcia Moskwy

• ludzie chcieli przekazać potomnym choć cząstkę tamtych wydarzeń; jako wskazówka potomstwu; np. Jan Ossoliński we wstępie „potomkom w sobie samym wystawił wizerunek swojej fortuny”

• nie istniały w Polsce rejestry ludzi szlachetnie urodzonych, ich genealogii i zasług; niejeden pamiętnikarz pisał o krewnych i przodkach

• diariusze wypraw wojennych, elekcji itp. Pisano na zamówienia magnatów

• spisano np. diariusz śmierci Zygmunta III i wyboru Władysława IV; ale autorowi pisanie się spodobało i dalej pisał o swym życiu

• w 1610 r. powstał Początek i progres wojny moskiewskiej Stanisława Żółkiewskiego, który przedstawiał motywy swojego działania i przebieg wydarzeń

• podział na:

1) diariusze (dzienniki):

- podróży

- wypraw wojennych

- sejmów lub elekcji

- podróży poselskich

- obejmujące dłuższy okres życia np. diariusz Radziwiłła

2) pamiętniki w postaci wspomnień z perspektywy czasu

- bardziej osobiste: autor opisuje swoje życie, np. Jerzy Ossoliński

- uwaga skupiona na wypadkach publicznych z pominięciem wydarzeń prywatnych, np. Pamiętniki Mikołaja Jemiołowskiego

3) raptularze

4) dziennik listowy, np. Kazimierza Sarneckiego

• podział ze względu na sposób pisania:

• sucha relacja, lub autor nieunikający własnych poglądów

• pamiętnik Paska - pośrodku spraw osobistych i publicznych

• pamiętniki spisujące życie magnata, patrona danego autora, np. o Tomaszu Zamoyskim Stanisława Żurkowskiego

Ważniejsze pamiętniki polskie XVII w.

• fale pamiętnikarstwa wywołały zbrojne interwencje w okresie Samozwańców:

• Stanisława Żółkiewskiego (wojna polsko - rosyjska); naśladuje opowiadania Cezara; wiarygodny dokument przeszłości; wzór znakomitej polszczyzny

• Dyjariusz Samuela Maskiewicza; barwne opisy wojny moskiewskiej, reszta słaba; pamiętnik husarza, podobny do dzieła Paska

• Pamiętnik Stanisława Niemojewskiego; autor przypadkiem znalazł się w Moskwie, przeżył rozruchy i dostał się do niewoli; bujny opis życia w obozie jeniecko - więziennym; rubaszny humor polski; odpisy pism dla cara i rokowań o uwolnienie; liczne rusycyzmy

Diariusze poświęcone rozprawom orężnym stojące na pograniczu pamiętników i rozpraw historycznych:

• Jakuba Sobieskiego Commentatorium belli libri tres (w wersji polskiej Pamiętnik wojny chocimskiej)

• Szymona Okolskiego Diariusz transakcyjej wojennej między wojskiem koronnym i zaporoskim (1637)

Diariusze podróży:

• Jakub Sobieski Dwie podróże [...] odbyte po krajach europejskich w latach 1607 - 1613 i 1638

• Jerzy Ossoliński Diariusz legacji

• Diariusz Stanisława Oświęcima (dworzanin St. Koniecpolskiego); jasny, prosty styl

• Diariusz Sebastiana Gawareckiego z podróży z Markiem i Janem Sobieskimi (styl suchy, kronikarskie zapisy rzeczy zwiedzanych)

Raptularze:

• Pisany przez parę pokoleń rodziny Korycińskich na wydanym w 1559 r. kalendarzu łacińskim (poł. XVI - poł. XVII w.)

• Pamiętnik - autobiografia Jerzego Ossolińskiego (studia, pobyt na dworze królewicza Władysława, poselstwo do Anglii); dzieło nieskończone, zacięcie powieściowe, dosłowne przytaczanie mów, polszczyzna nieskażona łaciną)

• Pamiętnik - diariusz Albrychta St. Radziwiłła 1632 - 55, diariusze sejmów, życia dworu królewskiego i ważniejszych wydarzeń w Polsce; gdy nie był świadkiem wydarzeń, korzystał z przekazów korespondentów; pisany po łacinie; nie doczekał się polskiego tłumaczenia

Połowa - XVII w. - wojny z Kozakami, szwedzkie i moskiewskie - rozkwit pamiętnikarstwa:

• Joachim Jerlicz: wojna z Kozakami; świadek niektórych wydarzeń, które mieszają się z plotkami i pogłoskami; współczesne poezje polityczne: List Pana Jezusa, Sen Najświętszej Maryi Panny

• Bogusław Kazimierz Maskiewicz: dwa fragmenty pamiętnicze (1645 - 49), pisany z perspektywy, ale o dużej wartości historycznej

• Kazimierz Filip Obuchowicz i syn Teodor Hieronim: krótkie, razem obejmują okres od 1630 do początków XVIII w.

Pamiętniki okresu wojny szwedzkiej:

• Jan Chryzostom Pasek

• Mikołaj Jemiołowski: pamiętnik - kronika; opisuje wydarzenia widziane bezpośrednio, ale swoją osobę usuwa w cień; lata 1648 - 79; nacisk na wojnę ze Szwedami

• Jakub Łoś z Grodkowa: 1646 - 67; nacisk na wojnę ze Szwedami i Rosją; uzupełnienie Paska; też był w Danii; niewielkie, ale większe od wyżej wymienionych wartości literackie

Pamiętniki połowy XVII wieku:

• Jan Władysław Poczobut Odlanicki: diariusz prowadzony w latach 1659 - 84; nieregularne notatki dniowe; wiadomości o sprawach publicznych i kulturalnych; opowiadanie bez Paskowej werwy

• Jan Antoni Chrapowicki: wydany częściowo; bezpośredniość codziennych zapisów; przede wszystkim zapiski klimatyczne; notuje rozmowy, sesje sejmowe nie podając ich treści

• Autobiografia księcia Bogusława Radziwiłła: nie odsłania tajemnic życia; informacje o pojedynkach; usprawiedliwia swoją politykę; bez wartości literackiej

• Stanisław Wierzbowski Konnotata wypadków w domu i w kraju zaszłych od 1634 - 89; stosunki gospodarcze i kulturalne; autor ożenił się w wieku 47 lat, by po śmierci żony zostać księdzem

• (częściowo zachowany, niewydany brukiem) diariusz Teodora Billewicza z podróży po Włoszech, Francji, Holandii, Anglii

• autobiografia Anny Stanisławskiej pisana wierszem Transakcja albo opisanie całego życia jednej sieroty przez żałosne treny [...]

Pamiętniki o magnatach pisane przez ich dworzan:

• St. Żurkowskiego o Tomaszu Zamoyskim w latach 1609 - 38; zapewne na podstawie raptularza; cenne wiadomości o sprawach publicznych

• St. Tokarskiego o księciu Albrychcie St. Radziwille - dotyczy osoby magnata

• Kazimierza Sarneckiego na zlecenie Karola St. Radziwiłła z jego pobytu na dworze królewskim; listowe relacje; 1691 - 96; autor usuwa się w cień; obraz życia na dworze 82 - 1584 Jana III Sobieskiego „od kuchni”

Pamiętniki mieszczańskie:

• Większość nie doczekała się wydania

• Wydano:

• Pamiętniki Jana Golliusza

• O Diariuszu Jerzego Tymowskiego pisze Ks. J. Sygański w Przewodniku Naukowym i Literackim z 1905 r.

• O raptularzu kupca Krakowskiego Jana Markowicza pisze L. Kubala w szkicu pt. Mieszczanin polski

2. Pasek i jego „Pamiętniki”:

Środowisko społeczne pamiętnikarza:

• Szlachcic obciążając chłopów pańszczyzną i daninami wiódł spokojny i wygodny tryb życia

• Jeszcze w XVI w. szlachta zaczyna odgradzać się od spraw publicznych, nie chcą sami nadstawiać karku w obronie ojczyzny - od XV wieku Polska walczyła prawie wyłącznie wojskiem najemnym

• Zmniejszenie zainteresowań kulturalnych - kolegium jezuickie, pobyt na dworze pana, ew. wyjazd za granicę - to była cała droga edukacyjna szlachcica

• Szlachcic wysilał się, gdy miał ambicję na wyższe urzędy

• Szlachta zaściankowa w zasadzie nie różniła się wiele od chłopów

• Jan Pasek: pochodził z Mazowsza, rejonu biednej szlachty; tam szlachta nie była dobrze wykształcona, ale bitna - najmowali się do służby u możnych lub pod sztandarami wojskowymi; walka o byt z nieliczeniem się za zdrowiem czy mieniem drugiego; obrotny język; pokolenie twarde i zdrowe; upadek życia umysłowego ksenofobia i fanatyzm religijny.

Życiorys Jana Chryzostoma Paska:

• Nazwisko pochodzi od zdrobnienia imienia Paweł: Paszka

• Ród wywodził się z Gosławic; przodek - Paszek z Gosławic (żyjący na przełomie XIV - XV wieku), kasztelan; rodzina z czasem zbiedniała

• Jan urodził się prawdopodobnie ok. roku 1636

• Uczył się w kolegium jezuickim, nie szło mu dobrze

• Ok. 1655 zaciągnął się do wojska

• Służył w chorągwi pancernej St. Widlicy Domaszewskiego

• Gdy po bitwach pod Połonką i nad Basią w 1660 r. niepłatne wojsko zawiązało konfederację, nie przystapił do niej

• Pełnił funkcję przystawa (przydzielony do straży/ usług posłom) przy poselstwie moskiewskim

• Udział w kampanii moskiewskiej 1664/5 i przeciw rokoszaninowi Lubomirskiemu

• 1667r. - rozbrat z wojskiem

• ożenił się z Anną z Reminowskich Łącką (miała 6 dzieci z pierwszego małżeństwa)

• sprawami publicznymi zajmował się minimalnie

• liczne sprawy sądowe, znane nam z badań Czubka

• Pieniacz, okrutnik i gwałtownik

• Nie jest szczególnie prawdomówny - wybiela się, np. jeśli chodziło o zachowanie podczas pobytu w Danii

• Jego zachowanie, które mogło być usprawiedliwione w czasie wojny, nie było w czasach pokoju - skazano go na banicję, ale przez słabość władzy wykonawczej zmarł spokojnie w 1701 r. w kraju

• Pasek jest dość typowym szlachcicem

Pamiętniki Paska:

• Niesłabnąca popularność

• Aleksander Bruckner, Roman Pollak - uważają, że to nie pamiętniki, ale romans, ponieważ w utworze jest więcej fantazji niż faktów, ale Czapliński się z tym nie zgadza

• Autor wielokrotnie podkreśla, że pisze pamiętnik

• Wypadki historyczne służą mu za tło dla wydarzeń z życia

• Humor nie jest wysokich lotów: błazeński, czasem trywialny

• Powołuje się na bezpośrednich świadków imiennych - jego zdaniem - zajść

• O wydarzeniach pisze ciekawie, ale przy swych „mowach” i „wierszach” staje się niestrawny

• Plastyka opowiadań

• Bronisław Chlebowski

• Uważa, że Pamiętniki to spisane przez Paska pod koniec jego życia, a wielokrotnie wygłaszane przez niego opowiadania

• Rozdziały są „obliczone” na zainteresowanie słuchaczy

• Pamiętniki dają wierny obraz życia ówczesnej szlachty, w szczególności niezamożnej; życie pokazane jednostronnie, od strony dobrych cech

• Przepojony ówczesną, wsteczną ideologią; pozytywny pierwiastek to patriotyzm

• Pasek niby nie pisał pamiętnika do druku, ale kilkakrotnie zwraca się w nim do tego, kto będzie go czytał

• Dotychczas widziano w nim przedstawiciela antymagnackiego skrzydła obozu szlacheckiego, podczas analizy badacze uważali niechęć Paska za odruchową, lecz on w mowach bardzo celnie piętnował magnatów za ich egoizm stanowy i interesowność

• Magnatom przeciwstawił wojsko szlacheckie - jest jednym z pierwszych twórców legendy wielkości żołnierza polskiego

• Z czasem mania przeciwstawiania „dawnych dobrych czasów” złej teraźniejszości

Historyczność Pamiętników Paska:

• Z początku sądzono, że są sfabrykowane

• Czapliński śledzi wartość wspomnień Paska na podstawie opowiadania o oblężeniu Koldyngi i porównania opisu z pamiętnikiem Łosia i wspomnieniem Czarneckiego - Pasek jest dość dokładny

• Miano pewnych wyolbrzymień i myleń szczegółów Pasek jest wiarygodny

• Tendencja przeciwstawiania w jak najkorzystniejszym świetle czynów wojsk polskich

• „zawodowa” pamięć do informacji o chorągwiach i przynależności do jednostek, też występują jednak skłonności do przesady

• nie podaje rzeczy zmyślonych, ale nagina rzeczywistość, aby była dowcipniejsza

• nie jest ekspertem w ówczesnej polityce, ale nieźle orientuje się; jego stwierdzenia na ten temat są całkiem rozsądne

Czas powstania Pamiętników. Ich język:

• na pewno pisał pamiętniki pod koniec życia (dowodzą tego małe pomyłki co do swej młodości, lub np. śmierci kogoś z bliskich

• początek pisania 1691 r. - wg Czubka - bardzo prawdopodobny; inna propozycja - lata siedemdziesiąte tego stulecia

• ukończone w 1695 r.

• nie posiadamy oryginalnego rękopisu, tylko XVIII wieczny odpis

• w języku Paska - wiele wyrażeń gwarownych, poza tym normalny język szlachty z tego okresu

• wpływy łaciny, włoskiego, francuskiego, niemieckiego, tureckiego

• pisze tak, jakby opowiadał

• nieliczne wstawki: wiersze i mowy autora

TEKST

1656r.

• brak pierwszych 50 kart pamiętnika

• rozpoczyna się fragmentem wiersza do deresza

• wspomina bitwę pod Gnieznem, Warszawą, Warką i Trzemeszną

• opowieść o znajdowaniu monet w szwedzkich trupach (bebeszyli ich, a jak nic nie znaleźli, to „darowali zdrowiem”)

• pochwała Czarnieckiego

1657r.

• zaciąg z Filipem Piekarskim na wojnę z Węgrami

• Jerzy II Rakoczy pokonany przez Jerzego Lubomirskiego („wyprawił się na czosnek do Polski”)

1658r.

• król duński wszczyna wojnę ze Szwecją

• król polski wysłał na pomoc Czarnieckiego i 6 tys., wojska

• podróż do granicy i przyjęcie w Prusach; uwaga o wielkiej karności wojska podczas przemarszu

• nazywa Czarnieckiego wojewodą lub regimentarzem

• opis jedzenia i nowości u Duńczyków, np. palenie torfem

• tępienie wilków

• kobiety zbyt białe, chodzą w drewniakach

• obyczaje - sypiają nago, łoża zasuwane w ścianach, nie wstydzą się swego ciała

• gdy podczas pewnego nabożeństwa „Niemcy” zasłaniali twarze i zwyczajowo chowali głowy pod ławki, Polacy ich okradali

• stacjonujący obok Prusacy podsyłali im żony na wyżywienie, niby jako szwaczki

• szturm na Koldyngę

• przytoczenie kazania ks. Piekarskiego do Paska i czeladzi przed wyruszeniem na bitwę

• podczas szturmu pachołkowie mieli tylko snopy słomy zamiast tarcz

• opis zdobycia twierdzy

• targowanie się o to, kto miał zabić duńskiego oficera

• wysadzenie wieży przez dragona opisane bardzo obrazowo, podobno przesadzone + opis monologu św. Piotra

• odprawienie dziękczynnej mszy w lesie

1659r.

• zdobycie wyspy Als (u Paska Alsen) - zwycięskie

• wysłali Paska z poselstwem do Koppenhagen w związku z podatkami

• udawał, że nie zna żadnego języka, na wszystko odpowiadał „gielt” (pieniędzy); przemówił, gdy dali mu pieniądze („tłumacze”)

• zachwyt nad rozmaitością gatunków ryb

• o robieniu soli z wody morskiej

• historia o tym, jak zgubili się na morzu jadąc na mszę w Niedzielę Wielkanocną

• Czarniecki zachorował, wyzdrowiał, wyzdrowiał dzięki granej muzyce

• atak szwedzkich okrętów podczas obiadu u Ebeltofta

• pojedynek (niedoszły) Czarnieckiego i Montecuccolego

• zdobycie Hedericji mocno podkoloryzowane przez Paska

• list Eleonory na Croes Dyvarne, która wyznaje Paskowi miłość

• chciał do niej jechać, ale przeszkodziły mu szwedzkie działania wojenne

• zwycięskie walki na wyspie Fionii

• opowieść o ślubie domowych duchów, które podarowały stangretowi kołacza

• gdy wracali, odwiedzili piękny klasztor, w którym miał przebywać Luter

1660r.

• uwagi Paska o modzie - że szybko się zmienia

• podarował ukochanej drewniaki w pięknej szkatule

• opis rozpisywania kwater dla szlachty w okolicznych wsiach

• przemowa Paska na pogrzebie Jana Rubieszowskiego i Wojnowskiego -długa i nudna

• gdy wojsko stanęło pod Kozieradami, na szałasie Paska uwił gniazdo drozd, który nie bał się ludzi

• pojedynek z pijanym Nuczyńskim (który go podjudzał), jego bratem (obaj zabici) i Jasińskim, który przeżył

• tchórzostwo Łukasza Wolskiego i mylna relacja o wybiciu całej chorągwi - przestraszył całe wojsko

• bitwa pod Mścibowiem z Rosjanami

• spali na martwym Moskalu

• w czasie bitwy Pasek zdobył piękny krzyż i konie

• przywódca Moskali, Chowański, uciekł, a wojska polsko - litewskie zwyciężyły

• tryumf Czarnieckiego i Sapiehy (mniej entuzjastycznie witany) w fortecy w Lachowicach

• Dołgoruki bił się z naszym wojskiem

• chłopaczek („harcownik”) drażnił Moskali wygadując głupoty na cara

• wiersz Paska o zmienności Fortuny i łask Boga

• bitwa z Chowańskim w okolicach Drucka i Szkłowska - zaskoczyli Rosjan przeprawiając się rzeką

1661r.

• Gorzkowski pozwał Paska o zabicie mu brata obuchem, lecz Czarniecki uznał Paska za niewinnego, bo wyszedł cało z wojennej zawieruchy - Gorzkowski zaniechał procesu wojskowego

• przemowy Paska - wojska chciały się połączyć w konfederację, namawiali go prośbą i groźbą, ale nie chciał

• wyjechał i po cichu chciał dołączyć do Czarnieckiego

• Kozak Mazepa, poddany króla, doniósł na Paska, że ten chce go zdradzić i Pasek został aresztowany

• mowa obronna przed senatorami w Grodnie

• dzielnie odpiera ich zarzuty

• wybronił go bp. Ujejski

• Pasek był na audiencji u króla

• publicznie oczyszczono go z zarzutów

• król mu przebaczył

1662r.

• chciał wrócić do Czarnieckiego - dano mu ludzi i wyposażono na drogę

• przytacza listy polecające od króla Jana Kazimierza i korespondencję do Czarnieckiego, którą wiózł ze sobą

• zganił oficera za to, że brał oprócz ustalonych prowiantów także pieniądze od mieszczan

• ludzie Muraszki rabowali dwór szlachcianki; od grabieży dwór uratowali ludzie Paska

• tamci następnego dnia przyjechali się zemścić, ale zostali rozgromieni

• dostał w nagrodę możliwość eskorty posłów carskich - rzecz dochodowa i mogąca uczynić go sławnym

• w Nowogródku mieszczanie nie chcieli ich przenocować - zaszantażował ich wiążąc burmistrza

• chcieli 130 koni na podwód od mieszczan, hulali im na złość

• wypuścili burmistrza i ruszyli w drogę, lecz Pasek zapowiedział, że nie odda podwodów aż do Warszawy

• marszałek Kazimierz Chwalibóg Żeromski chciał się widzieć z eskortowanymi posłami

• Pasek poczuł się obrażony, bo w liście od niego był raz nazywany „bratem” a raz „przyjacielem”

• list Sapiehy do Czarnieckiego

• przy Narwi zostawił podwody litewskie i ruszył do Warszawy

• w Warszawie Pasek spotkał się z królem, gościł u niego codziennie

• pobił się z Mazepą, który go fałszywie wcześniej oskarżył, pod pokojem królewskim, ale Jan Kazimierz nie ukarał go

• na dworze był człowiek - niedźwiedź, który opluł królową

• Mazepa miała schadzki z żoną Falbowskiego pod jego nieobecność - Falbowski rozebrał go, posadził tyłam na koniu i puścił zhańbionego do domu

• Pasek miał problemy z uzyskaniem zapłaty od króla, w końcu za jego poleceniem wypłacili mu ją Litwini

• zatrzymał się w nieukończonej gospodzie, pobił jej domniemanych właścicieli, potem grozili mu inni Litwini

• uciekł po ciemku i napisał obraźliwy wiersz na ścianie gospody

• oskarżono stryjecznego brata Paska, który nazywał się tak samo, o to, że skorumpował pieniądze, lecz wyjaśniono, że to „polski” Pasek odebrał swoją zapłatę

1663r.

• nieudane działania wojenne za Dnieprem

1664r.

• wojna domowa

• sąd nad Jerzym Lubomirskim, który podważył tron Jana Kazimierza i chciał być protektorem konfederatów; Pasek błędnie zarzuca mu dążenie do korony

• incydent ze strzelaniem do francuskich aktorów na scenie

1665r.

• wojna domowa pomiędzy królem a zwolennikami Lubomirskiego

• następuje fragment, który najprawdopodobniej nie jest autorstwa Paska (zawiera pamflet na ślepego doradcę króla, Prażmowskiego i list St. Warszyckiego do Prażmowskiego

• mocne oskarżenia - zdrajca, rozpustnik

• królowa Ludwika dążyła do osadzenia na tronie polskim Kondeusza

• śmierć Czarnieckiego 16.02

• żona Sułkowskiego pomstowała na króla do niego samego

• król oznajmił dworzanom żartem, że wolałby raczej pogodzić się z Lubomirskim niż zostać u Sułkowskich

• starcie pod Częstochową - zabawnie opisuje Litwinów jako pątników

• traktat w Palczynie

• wojna porównywana do „tańca gonionego”

1666 r.

• intrygi na sejmach

• Pasek zaleca bywanie na sejmach

• śmierć królowej - naprawdę w 1667r. - król bawił się w tym czasie

• zamieszanie i rozbicie w państwie

• porozumienie z Lubomirskim w Łęgonicach

• bitwa pod Mątwami

• król bardzo cierpiał po śmierci Czarnieckiego

• pochwała Czarnieckiego przez Paska

• przytacza tekst traktatu łęgońskiego:

• deklaracja łaski króla

• amnestia generalna

• forma juramentu (przysięgi) komissarzów JKMości

• forma juramentu panów deputatów od obywateli województw i wojskowych

• reskrypt na elekcje króla JMości

• Lubomirski ukorzył się przed królem; umarł we Wrocławiu

1667r.

• instrukcje sejmowe Paska dla Adama Nowowiejskiego i Anzelma Piekarskiego:

• prośba o aprobatę traktatu łęgońskiego

• próby uzyskania pieniędzy na wojsko np. poprzez zastawienie klejnotów królewskich, daniny od duchownych itp.

• instrukcje w sprawie kierowania problemem z mennicami

• relegowania zasiedziałych posłów zagranicznych

• o odłożenie podatków dla ich województwa

• dostał funkcję komornika granicznego wbrew swojej woli

• wojewoda chciał go ożenić z Radoszowską, kasztelan ze Śladkowską

• Śladkowski aranżuje spotkanie, Pasek zatrzymuje się po drodze, Śladkowscy czują się zlekceważeni

• odłożyli ślub do maja i sprawa ucichła

• uderzał w konkury do Remiszowskiej

• wspomina, że nie doczekali się dzieci - podrzucano im do łóżka np. deski z trumny, żeby żona nie zaszła w ciążę

• zdecydował się na ślub zupełnie niespodziewanie

• brat i narzeczona chcieli możliwie przyspieszyć ślub, Śladkowski - odwlec

• Pasek nie chciał, żeby żona zapisała mu swój posag

• pogrzeb królowej Ludwiki, śmierć hetmana Lubomirskiego i Potockiego

• bitwa pod Podhajcami

1668r.

• wesele pasierbicy, Jadwigi Łąckiej

• abdykacja króla

• bezkrólewie, sądy kapturowe

1669r.

• w Miławczycach i Smogonowie sąsiedzi lekceważyli Paska, uważając go za „advenę” - obcego

• przyjechali krewni żony i nabijali się z Mazurów

• pobił ich i się uspokoili :)

• elekcja króla, Prażmowski ma nadzieję na wybór swego zagranicznego kandydata

• zamieszki wśród wojsk

• pada kandydatura Michała Korybuta Wiśniowieckiego

• elekcja i sejm koronacyjny

1670r.

• przeprowadzka do Smogorzowa

• wesele króla z siostrą cesarza Eleonorą Marią

• zaciągnął się do flisaków i przypadkiem sprzedał pszenicę z zyskiem

1671r.

• przeprowadzka do Skrzyniowa

• zajmował się flisem

1672r.

• przegrana Polaków pod Kamieńcem - pokonani przez Tatarów

• liczne porażki Tatarów

• Pasek dołączył do wojsk pospolitego ruszenia pod Gołębiem i został dowódcą jednej „watahy”

• poszli na zwiady szukać Tatarów

• napotkał opór ze strony podkomendnych

• posłali pachołka, żeby pojechał naprzód i zaprzeczał tchórzom straszącym wojsko

• ubrał konia na wzór tatarski i nabrał podkomendnych, że było w wiosce kilkunastu Tatarów i że to wielki wstyd, że nie udało się ich schwytać - oni chcieli zatuszować sprawę

• zdając relację u króla Pasek powiedział prawdę, ganiąc towarzyszy

• Misiowski oskarżał Paska o zniesławienie podkomendnych

• marszałkiem został Czarniecki, uchwały porządkujące sejm

• szlachta pożyczyła pieniądze województwu na wyprawę

• rozsieczono Firleja Broniowskiego, który był malkontentem (przeciwko królowi)

• Zamojskiego spotkał niemal podobny los, ale król ujął się za nim

• 27 października umarła matka Paska

1673r.

• śmierć Prażmowskiego podczas sejmu pacyfikacyjnego

• walki z Turkami i Tatarami

• dużo cennych łupów po nich

• pewien młodzieniec chciał ucieszyć ojca i przebrał się za Turka - ojciec zmarł ze strachu

• bitwa pod Chocimiem

• śmierć króla

1674r.

• elekcja Jana Sobieskiego

• wojna z Turkami, Tatarami, Kozakami

1675r.

• wszystkie pasierbice Paska wstąpiły do zakonu

• najazdy tureckie na Wiśniowiec, Podhajec i Zbaraż

1676r.

• ciała królów Michała i Kazimierza przywiezione do Krakowa

• duża popularność i pochwała Sobieskiego

• koronacja Jana III Sobieskiego

1677r.

• Pasek wydzierżawił Olszówkę i Brzeście

• umarł jego ojciec

1678r.

• spaliły się wszystkie najlepsze futra Paska w karczmie, w której nocował jadąc na zaręczyny przyjaciela

• uwagi o przyjaźni i przyjaciołach

1679r.

• ustawa, którą wyprosili Litwini: dwa sejmy miały się odbywać w Krakowie, trzeci na Litwie

1680r.

• król chciał od Paska jego tresowaną wydrę - Robaka

• wydra spała w łóżku, broniła Paska, walczyła z psami i łowiła ryby na rozkaz

• ukąsiła księdza, który myślał, że to rękaw z futra wydry

• wydra uciekła królowi, zabił ją przypadkowy dragan

• Pasek chwali się swoją umiejętnością tresury zwierząt

• spłonęła mu stodoła, za namową innych niesłusznie oskarżył sąsiada, później okazało się, że stodoła zajęła się od innego pożaru

1681r.

• bardzo chorował

• tak jak w ciągu ostatnich lat zajmował się flisem

• pogrzeb przyjaciela, Andrzeja Komornickiego

• na zachodzie pokazała się kometa

1682r.

• uwagi o pogodzie

1683r.

• zawarto przymierze z cesarzem; Pasek błędnie uważa, że także z Wenecją i papieżem

• uwaga nad postępem sztuki wojennej i braku możliwości obrony fortec przed wymyślnym uzbrojeniem

• odsiecz wiedeńska (12.09)

• cesarz turecki przysłał wezyrowi pod Wiedeń postronek grożąc, że go na nim powiesi, jeśli oblężenie Wiednia zakończy się niepomyślnie

• ucieczka oblegających Wiedeń, zostawili w obozie cały dobytek

• zachwyt nad bogactwami i uwaga nad delikatnością i zniewieścieniem Tatarów

• bardzo chwalono Polaków za odsiecz

• luteranie i kalwini mieli chcieć przegranej Polaków

• węgierski rebeliant Tekieli walczył po stronie Turków, a nie chrześcijan pod Wiedniem, bo finansowały go gminy luterańskie, przez nich uważany za bohatera

• Pasek kupił obraz Tekielego i kazał chłopu wytrzeć nim tyłek

• w karczmie w Gdańsku ludzie szemrali przeciwko katolikom i odsieczy wiedeńskiej; Pasek ze świadkiem chcieli donieść burmistrzowi, ale nim go zastali, świadka zastraszono i przekupiono

• radość wiedeńczyków z powodu przyjazdu Sobieskiego

• Turcy pod Parkanami wycięli w pień polski oddział, potem rzucili się na króla i husarię, którzy musieli salwować się ucieczką

• dowódca turecki posłał swemu wodzowi głowę zabitego wojewody pomorskiego jako głowę Sobieskiego

• 9 października Polacy i Niemcy ruszyli w odwecie na Turków

• w zamieszaniu pod Turkami zawalił się most na Dunaju

• rozgromili Turków

• Niemcy zabijali Turków bardzo okrutnie i bez litości

• opowiada o tchórzostwie Niemców, którzy nie atakowali, dopóki nie nadeszły polskie oddziały

• cesarz chciał, żeby nasze wojska wróciły do kraju przez Śląsk, ale Polacy uparli się, żeby wracać przez Węgry

• aby zdobyć „język” (informatora), wysłali dwóch Kozaków pod Seczyn. Gdy padły strzały, jeden z nich uciekł, a drugi udawał zastrzelonego; gdy podszedł do niego Turek, chcąc go ograbić, ten go złapał

• oda autorstwa Paska do bohatersko umierających za ojczyznę (w szczególności do Lanckorońskiego, jego przyjaciela, któremu odstrzelono nogi); liczne porównania do wydarzeń antycznych

• dopiero blisko granicy zjawiło się wojsko litewskie

• Litwini bardzo żałowali, że ominęła ich okazja do wykazania się, wzięcia łupów

• śmierć hetmana polnego, Sieniawskiego

• Stefan Kunicki, hetman dla Kozaków, został przez nich zabity

1684r.

• Pasek miał w tym roku mieć aż 8 procesów sądowych

• wyprawa Sobieskiego za Dniestr

• wojska cesarskie ruszyły na Turków i zajęły Węgry

1685r.

• sprzedał z zyskiem zboże w Wielkopolsce

• zachorował na „choróbkę z przepicia”

• w gorączce widział zakonnika bernardyna, który go „uzdrowił”

• zaraz po chorobie popłynął na flis

1686r.

• przemowa Paska do przyjaciół przed wstąpieniem ich córki do zakonu

• flisował do Gdańska

• wojska cesarskie pokonywały Turków

1687r.

• problemy z długami zaciągniętymi przez pierwszego męża swojej żony ;)

• Pasek przesadza, wyliczając koszty związane z wychowaniem dzieci

1688r.

• przeprowadził się do Madziarowa

• proces z margrabią w Lublinie

• sejm w Grodnie

• skarżył się na margrabię do króla

• oboźny koronny, Chełmski, broni Paska i wstawia się za nim u króla

• król rozmawiał z synem Paska, Stanisławem

• obiecał pomóc Paskowi

• kazanie u karmelitów obrażające szlachtę

• król wezwał Jana Pieniążka, który obiecał pomóc Paskowi

na tym pamiętnik się urywa

Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki

Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska

Jan Chryzostom Pasek urodził się około roku 1636 koło Rawy Mazowieckiej, zmarł ok. 1701r. Pochodził z drobnej szlachty, najprawdopodobniej uczył się w kolegium jezuickim. Jako dziewiętnastoletni młodzieniec zaciągnął się do wojska, brał udział w kampanii przeciwko Szwedom, jego oddział dowodzony przez Czarneckiego został wysłany do Danii na pomoc. Po pobycie w Danii Pasek znów znalazł się w armii, na wojnie przeciwko Rosji, a potem na wojnie z Turcją, brał też udział w rokoszu Lubomirskiego po stronie króla. Pamiętnik spisał pod koniec życia, wydrukowany dopiero w XIX w. tak jak poezja Potockiego i Morsztyna. Pamiętnik nie dochował się w całości, brak jest początku i końca, są także luki w środku. Obejmuje okres od 1656 r. do 1688 r. Zawartość i zasięg tematyczny są ważnym ˇźródłem historycznym. Autor pamiętnika to typowy apologeta szlachecki, fanatycznie przywiązany do swobód i przywilejów szlacheckich, dzielny i chciwy łupu żołnierz. Bójki i burdy, pijatyki to treść jedenastu lat jakie spędził w wojsku. Początek pamiętnika to pozbawiony początku wiersz, w którym żegna się ze swoim dereszem. Pasek w pamiętniku opisuje sceny batalistyczne, obserwuje kraje, ludzi, jest ciekawy świata. Budzą w nim ciekawość obce obyczaje, którym przygląda się z pewną wyższością - dziwią go np.: rozbieranie się Duńczyków do spania. Nieobce jest mu uczucie okrucieństwa, nie popiera wojny nie przedstawia siebie jako bohatera, wyrusza na wojnę z pewnym fatalizmem ale nie przeszkadza mu to upatrywać sobie w walce przeciwników bogatych by mieć duże łupy. Będąc komisarzem w Danii udawał, że nie rozumie mieszkańców dopóki nie otrzymał podarunku. Jest religijny, z typową dla ówczesnej szlachty wiarą w Bożą opiekę, wzywa opiekę boską nawet w sytuacjach dwuznacznych. Heretyków traktuje z wyższością. Wierzy w cudowną ingerencję sił nadprzyrodzonych, opisuje zdarzenie, gdy leżał objęty niemocą pojawił się św. Antoni i powiedział mu, że jest zdrowy - wstał i uwierzył w swe uzdrowienie. Pasek to typowy Sarmata, ma wiele wad, które traktuje jak coś normalnego. Pewnego razu szlachta oglądając przedstawienie, które im się nie podobało zastrzelili aktora grającego złego króla.

Pasek w pamiętnikach skupia się na własnych przygodach, trochę wyolbrzymiając swoją rolę w opisywanych zdarzeniach. Jest to pełna przechwałek opowieść o sobie samym jako o bohaterze zaradnym i bohaterskim. Portret jego to portret awanturnika, pijanicy, pojedynkującego się, szydzącego z obcych. Nie jest mu jednak obojętne dobro ogólne, potrafi zdobyć się na krytycyzm wobec magnaterii i prywaty oraz kosmopolityzmu.

W 1667 r. Pasek żeni się z Anną Reniszewską-Łącką - wdową z sześciorgiem dzieci, starszą od niego. Myślał, że miała 30 lat zaś w rzeczywistości 46 - stał się ziemianinem. II część pamiętnika to obraz pokojowego ziemiańskiego życia. Zmiana ta zaważyła na treści i stylu pamiętnika. Kolejne lata to notatki nie wykraczające poza kilka zdań. Szerzej pisze o swojej wydrze słynnej na cały kraj.

Niewiele pisze o tym co szczególnie go wtedy absorbowało, a o czym dowiadujemy się z ksiąg sądowych - spory majątkowe, procesy o pobicie, najazd na dwór sąsiada co doprowadziło go do skazania na banicję. Nie został wygnany i zmarł w kraju.

Pamiętniki Paska czyta się jak powieść, zapowiada gatunek powieści historycznej, wynalezionej przez Waltera Scotta. Pamiętniki dzięki swym realistycznym i bogatym opisom: wojen, anegdot, polowań stanowią krok ku przyszłej polskiej powieści historycznej. Utwór łączy cechy wspomnień i autobiografii. Przeważnie przełamuje konwencję diariusza koncentrując się na zbeletryzowanych epizodach. Zachowuje schemat podziału na lata. Typ narracji zbliża się do narracji powieściowej. Najlepsze epizody fabularne pisane są stylem barwnym, potocznym i dosadnym z talentem gawędziarskim i narracyjnym, nasycone anegdotami i przysłowiami. Wiele fragmentów ma zabarwienie humorystyczne. Wartościami literackimi wyróżniają się opisy batalistyczne. W partiach kronikarskich i przytaczanych mowach jest mieszanka polskiego i łaciny.

Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska świadectwem obyczaju i dokumentem językowym epoki

Jan Chryzostom Pasek reprezentuje nurt dworkowy, czyli sarmacki w polskiej literaturze barokowej. Sama nazwa tego nurtu wywodzi się od legendarnych Sarmatów - ludu zamieszkującego w I w. p. n. e. ziemie nad dolną Wołgą. Historycy XVI wieku przypisywali Sarmatom wiele zalet: waleczność, męstwo, wierność. Upowszechnił się też pogląd, że Słowianie, a więc także Polacy, wywodzą się ze starożytnych Sarmatów. W XVII wieku określenie "sarmata" odnoszono wyłącznie do polskiego szlachcica - potomka i spadkobiercy starożytnego przodka. Tak powstał sarmacki mit szlachecki, z którego czerpano przekonanie o wysokiej wartości i wyższości polskiej szlachty nad "dobrze urodzonymi" innych narodów. Starożytne dziedzictwo było koronnym argumentem uzasadniającym uprzywilejowaną pozycję szlachty, tłumaczyło oczywistość posiadania władzy nad ludem i przewagi nad mieszczanami. Powiedzenie "szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie" charakteryzuje sposób myślenia tej warstwy, która raz zdobywszy uprzywilejowaną pozycję w społeczeństwie, za nic w świecie nie chciała zgodzić się na jakiekolwiek zmiany. Tradycjonalizm, niechęć do cudzoziemszczyzny nie sprzyjały zainteresowaniom nowymi prądami umysłowymi i społecznymi rozwijającymi się w Europie. Tak ukształtował się wzór szlachcica - sarmaty: obrońcy rodzimej tradycji i kultury, wolności szlacheckiej i ustroju Rzeczpospolitej, aktywnego uczestnika sejmików, sejmów, a także rokoszy, by nie dopuszczać do żadnych zmian lub reform. Szlachcic ponadto powinien odznaczać się rycerskością, odwagą i męstwem. W takiej atmosferze rozwinęło się przekonanie o dziejowej roli Polski i jej historycznym posłannictwie. Uwierzono, że Rzeczpospolita cieszy się wyjątkowymi względami Boga i Bożej Rodzicielki, którą uznano za Królową Polski. Sarmata XVII - wieczny pozostawał nadal ziemianinem oraz łączył rycerskość z dewocyjną pobożnością. Miał zamiłowanie do przepychu i wystawności, co wyrażało się także w jego stroju i częstych ucztach. Nie doceniał nauki - wystarczała mu wiedza wyniesiona z kolegium oraz znajomość łaciny.

Takim typowym sarmatą był Jan Chryzostom Pasek, autor niezrównanych "Pamiętników". Jak na typowego szlachcica przystało, ukończył kolegium jezuickie. Był uczestnikiem wielu wypraw wojennych: służył pod rozkazami Stefana Czarnieckiego, bił się z wojskami Rakoczego, brał udział w wyprawie do Danii oraz w wojnie z Moskwą. Po kilku latach służby wojskowej osiadł na roli, gospodarował, polował, procesował się z sąsiadami, gardłował na sejmach i sejmikach, awanturował się, hulał i pił na zabój. Był religijny, lecz była to religijność bardzo specyficzna. Wierzył, że Bóg ma go w swej opiece i dlatego żadna krzywda go nie spotka. Opieką Bożą tłumaczył szczęście w pojedynkach, nawet kiedy upił się do nieprzytomności i popadł w ciężką gorączkę, ufał, że wyzdrowiał dzięki opiece Boga. Pił więc dalej na zabój, pojedynkował się z byle przyczyny, bo cóż złego mogło go spotkać pod opiekuńczymi skrzydłami Najwyższego?

Religijność nie przeszkadzała mu wierzyć w zabobony i przesądy. Brak własnego potomka tłumaczył czarami służby, która musiała mu - jak podejrzewał - wkładać do łoża małżeńskiego... spróchniałe deski z trumny! Śpiewał godzinki, nosił obraz z Najświętszą Panną, uczęszczał przykładnie do kościoła, spowiadał się, odbywał pielgrzymki do Częstochowy, postów przestrzegał, wszystko to jednak nie przeszkadzało w popełnianiu czynów wręcz haniebnych. Kiedy złapał myśliwych polujących na jego gruntach, związał ich, pobił, skopał i na koniec zmusił jednego z myśliwych, aby zjadł na surowo upolowanego zająca! Równie nieludzki i okrutny był dla swoich poddanych. Chłopa, który mu podpadł, skatował, zarzucił mu powróz na szyję, przytroczył go do konia, zaciągnął do miasta i tam wrzucił do lochu na cały tydzień bez jedzenia i picia. Kowala kazał bić rózgami, karbowego brał na tortury chcąc wydobyć z niego jakieś zeznanie. Był więc Pasek człowiekiem nie tylko popędliwym, ale też pozbawionym sumienia. Do uczuciowych, zdolnych do miłości - też z pewnością nie należał. Rozkochał w sobie pewną Dunkę (był w Danii z wyprawą wojenną), lecz zostawił ją, choć snuli plany małżeńskie. Swatano go w kraju często, ale Pasek bardziej patrzył na posag przyszłej żony, niż na uczucie do niej. Przebierał, kalkulował i wreszcie ożenił się nie z panną, do której "bardziej mu się serce chwytało", ale ze starszą od siebie wdową mającą już pięcioro dzieci. To z nią właśnie nie miał później potomka.

Także ojczyznę kochał po swojemu - Polaków uznawał za naród wybrany, którym Bóg opiekuje się szczególnie. Na inne narody patrzył ze wzgardą, zaś Francuzów po prostu nienawidził. Taki stosunek mieli do tej narodowości także inni szlachcice - sarmaci, gdyż bali się, że król zechce za wzorem Francji ukrócić władzę szlachty i zaprowadzić dziedziczność tronu. Miał Pasek rozpaczliwie ciasne poglądy polityczne, więc uważał, że nie należy w kraju niczego zmieniać, wystarczy, aby się Polska broniła od sąsiadów, a - z pomocą Bożą - nic i nikt jej nie zagrozi. Sam często i mężnie bronił ojczyzny, walczył jak lew nie szczędząc krwi, zwłaszcza gdy ponosiła go... nadzieja łupu, o czym nie zapominał nigdy. Mimo widoków osobistych korzyści, dochował jednak wierności królowi - nie brał udziału w rokoszu Lubomirskiego. Zawsze jednak wynagrodził sobie tę stratę, na przykład: przeprowadzając posłów moskiewskich jadących do Warszawy dla zawarcia pokoju, wymuszał od mieszczan okupy i zebrał sobie pokaźną sumkę, do czego sam się otwarcie przyznawał.

Tak więc Pasek ujmuje nas rycerską fantazją, walecznością, poczuciem honoru oraz żywością i wesołością. Był to z pewnością człowiek najsympatyczniejszy w towarzystwie i przy kieliszku. Jednak pod względem moralnym był człowiekiem marnym, a jako Polak i obywatel nie miał pojęcia o prawdziwych obowiązkach względem ojczyzny i nie kwapił się służyć jej bezinteresownie. Oto portret Paska jako człowieka i obywatela.

Taki to człowiek, z którym nie chcielibyśmy mieć do czynienia, dał naszej literaturze staropolskiej najlepsze pamiętniki. Pisał je Pasek pod koniec życia, kiedy zawodziła go już pamięć, więc mieszał i mylił fakty oraz daty. Jedne wydarzenia wyolbrzymiał, inne pomniejszał, nie mogą być jego "Pamiętniki" dokumentem historycznym. Są jednak wspaniałym i szczerym dokumentem ówczesnego obyczaju i języka. Pasek był tak "zakochany w sobie", tak dumny i pyszny, że nie potrafił zdobyć się na jakąkolwiek samokrytykę. Pisał o życiu swoim i innych szczerze. Nawet to, co świadczy o jego charakterze jak najgorzej, opisuje rzetelnie, bo nie podejrzewa, że ktokolwiek ośmieliłby się wyciągnąć krytyczne wnioski z jego życia i działalności. Właśnie dzięki tej szczerości autora poznajemy świat szlachecki Polski XVII - wiecznej, sposób myślenia, działania, przekonania tej warstwy społecznej.

"Pamiętniki" napisane są pięknym stylem gawędziarskim, który wyćwiczył sobie autor podczas wesołych biesiad w gronie znajomych i przyjaciół. Pełno w nich humoru, są żywe i barwne. Zdania długie, budowane zgodnie z zasadami składni łacińskiej oraz częste makaronizmy są też charakterystyczne dla mowy ówczesnej szlachty. Makaronizmem nazywa się wyraz, zwrot lub konstrukcję składniową obcego języka wplecione w wypowiedźˇ w rodzimym języku. W "Pamiętnikach" Paska mamy wiele takich łacińskich wtrąceń - są to latynizmy. Szlachta polska stosowała je z upodobaniem, chcąc w ten sposób podkreślić swoją "uczoność".

Największym walorem "Pamiętników" Paska jest barwność, szczerość wypowiedzi autora oraz autentyzm językowy. Dzięki tym cechom utwór stał się dokumentem językowym i świadectwem obyczaju szlachty polskiej. Choć autora trudno uznać za wzór osobowy, to jednak jego dzieło zachwyciło już romantycznego poetę Zygmunta Krasińskiego, który stwierdził: "Gdybyśmy więcej takich Polaków mieli, mielibyśmy oryginalną literaturę, różną od wszystkich europejskich". Pozytywistyczny pisarz, Henryk Sienkiewicz uformował styl Zagłoby (i nie tylko Zagłoby) na stylu Paska.

Pamiętniki i diariusze Jana Chryzostoma Paska.

Pamiętniki i diariusze (dzienniki) zajmowały niemało miejsca w literaturze XVII wieku. Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawianych faktów, dzięki żywości i barwności wysławiania się, pamiętniki są doskonałym źródłem poznawania ludzi i obyczajowości tamtego okresu. Tę role spełniają "Pamiętniki" Paska. Zostały wydane drukiem w 1836 roku i od razu zdobyły szerokie rzesze czytelników. Ze względu na zawartość są ważnym źródłem historycznym, którego wiarygodność potwierdzają relacje ludzi biorących udział w wydarzeniach.

Swoje "Pamiętniki" Pasek (1636-1701) najprawdopodobniej spisywał pod koniec życia, w latach 1690-1695. Stanowią one najwybitniejszy zabytek pamiętnikarstwa staropolskiego i obejmują lata 1656-1688. W pamiętniku można wyodrębnić dwie części: pierwszą poświęconą wojennym losom autora (1656-1666), drugą natomiast opisującą Paska jako gospodarza i obywatela (1667-1688). Walory historyczno-dokumentacyjne utworu są bezsporne, ale przedstawione wydarzenia zostały zarazem poddane poetyce gawędy: autor swobodnie dokonuje wyboru tematów, gromadzi tylko te fakty, których wymagają prezentowane wspomnienia oraz podporządkowuje materiał historyczny przemyślanym konstrukcyjnie i stylistycznie opowieściom autobiograficznym. Historia w "Pamiętnikach" Jana Chryzostoma Paska wynika z doświadczeń autora. Wraz z jego dziejami czytelnik poznaje walki Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce, wojnę Danii, wojny z Moskwą, konfederacje wojskowe Związku Święconego i rokosz Lubomirskiego.

W kronikarskim zapisie "Pamiętników" pojawiają się także wypadki historyczne z czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego, między innymi walki z Tatarami w 1672 roku. Pasek powołując się na relacje z drugiej ręki, opisuje również odsiecz wiedeńską. Niektórym wydarzeniom poświęca rozbudowane opisy. Odtwarza batalistyczne epizody wyprawy duńskiej, oblężenia i bitwy morskie, ocenia z głębokim przygnębieniem rokosz Lubomirskiego (1666), wydarzenia pogłębiające nędzę wśród szlachty i chłopów.

Druga część Pamiętników" opisuje ziemiański żywot Polaka. Polityka niewiele już autora interesuje, a główną treścią wspomnień stają się osobiste i gospodarskie wydarzenia. Przedstawia więc organizowane przez siebie, słynne w okolicy, polowania, opisuje hodowlę ptaków i tresowaną wydrę, którą podarował królowi Janowi III Sobieskiemu. Część pierwsza "Pamiętników" dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Opowiada o walce Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o wojnie z Moskwą, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, którą przedstawił w oparciu o relację jej uczestnika. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica-żołnierza. Walczy on na ogół dzielnie, ale można podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle miłość do ojczyzny, ile ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Ciekawość i żądza przygód są też prawdopodobnie przyczyną udziału Paska w wyprawie do Danii. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń. Zaskakuje też współczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów. Posłuszny nakazanym przez Kościół postom, jałmużnom i odpustom, nie brał ich sobie głęboko do serca, skoro nie zmieniały jego obyczajów i nie łagodziły stosunku do człowieka, nad którym był górą. Głośny opis mszy świętej, do której służył Pasek mając ręce zbroczone krwią wrogów, jest tego dowodem.

Ksiądz-celebrant uświęca to barbarzyństwo słowami: "nie wadzi to nic, nie brzydzi się Bóg krwią rozlaną dla imienia swego".

"Pamiętniki" zawierają również szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niewolę chłopów uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. Wystarczy przypomnieć znakomity fragment "Pamiętników", w których Pasek opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one układy handlowe niż wyznania miłosne. Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora, nasycony jest anegdotami i przysłowiami. Szczególnymi wartościami wyróżniają się opisy batalistyczne.

"Pamiętniki" Paska to także wiarygodny dokument mentalności przeciętnego szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku. W sposób poniekąd mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnień, kronikarz ujawnia obyczaje, stan świadomości i poziom etyczny braci szlacheckiej. Wizerunek autora-szlachcica, jak wynika z "Pamiętników", wydaje się szczególnie bogaty i zarazem adekwatny do zjawisk życia społecznego późnej fazy kultury barokowej. Będzie to więc wizerunek osoby fanatycznie przywiązanej do swobód politycznych i herbowych przywilejów, pełnej niechęci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczajów, ale zarazem tolerancyjnej i szanującej zwyczaj lokalny. Z wyprawy duńskiej Pasek przywiózł wiele obyczajowych obserwacji; daleki od potępień "pozamorskich" zwyczajów, był jednak zdecydowanie przekonany do wyższości rodzimego, sarmackiego sposobu bycia i życia. "Pamiętniki" prezentują także świadomość religijną szlachty; na ogół płytką, skłonną do dewocji i zabobonną, adekwatną do późnobarokowych, kontrreformacyjnych zjawisk życia duchowego epoki. Pasek zasadniczo pomija te zagadnienia, które mogłyby przedstawić szlachtę w złym, negatywnym świetle. Czasem jednak, opisując rozmaite militarne zwłaszcza wydarzenia, nieświadomie kreśli obrazy pieniactwa, przemocy czy nawet okrucieństwa (np. opis sporu o to, kto osobiście zetnie pojmanego oficera). Z historyczno-dokumentacyjnego punktu widzenia ważny okazuje się również krytycyzm oceny niektórych zjawisk życia społeczno-politycznego Rzeczypospolitej, zwłaszcza zaś realizm w charakterystyce prywaty i kosmopolityzmu magnaterii.

"Pamiętniki" Paska mają także istotne cechy dzieła literackiego.

Sama już gatunkowa konwencja utworu sprzyja jego artystycznemu brzmieniu. Zasadniczo dzieło Paska łączy cechy gatunkowe wspomnienia i autobiografii,

jednakże w jego strukturze można odnaleźć także i inne cechy gatunkowe: - syntetyczne informacje raptularza,

- diariuszowy dokumentaryzm oraz właściwy dla itineriuszy opis egzotycznych krajów i ludów. Zespolenie tych różnych odmian gatunkowych i podporządkowanie ich poetyce swobodnej gawędy tworzy niezwykle silny artystycznie wyraz "Pamiętników" Paska.

- Elementem wzmagającym literacki sens dzieła staje się również dążność do fabularyzacji prezentowanych epizodów. Beletryzacja "Pamiętników" kształtuje powieściowy typ narracji oraz sprzyja kreowaniu narratora jako bohatera literackiego.

Osobną artystyczną wartością dzieła Jana Chryzostoma Paska jest język i stylistyka. Rozliczne epizody, w tym przeżycia bądź zdarzenia opisywane są językiem barwnym i potocznym. Pasek z dużą literacką umiejętnością odtwarza między innymi sceny batalistyczne. Talentowi narracyjnemu i gawędziarskiemu towarzyszy również ożywienie akcji licznymi anegdotami i przysłowiami, często o charakterze humorystycznym i ironicznym. Wymienione właściwości "Pamiętników" Paska sytuują dzieło kronikarza na pograniczu prozy narracyjnej, autobiograficznej i historyczno-dokumentacyjnej

opracowała Joanna Gembarzewska

1

---