Henryk Wiktor Rostkowski

SŁYNNI

LUDZIE W POLSKICH UZDROWISKACH

Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Warszawa 1986

„Panna najśliczniejsza” zwycięzcy spod Wiednia u wód w Cieplicach

....w wannie przebywając (kilkanaście zdrowasiek albo i dłużej), chichotała z kawalerami. Jedni awizowali, że aspirantów od wanny dzielił plotek, kitajką wybijany, inni zaś, ze nie. Ja, wenerujqc mojego pana, z całej duszy i z całego serca nieustępliwie wierze, ze plotek był ¹.

Augustyn. Locci

Pełnym galopem, nie zwracając uwagi na potrącanych w ciżbie ludzi, przele­ciał na spienionym koniu hajduk ² w szkarłatnej ze srebrnym szamerunkiem ³ libe­rii Schaffgotschów, niosąc grafini do zamku z godziny na godzinę oczekiwaną wieść: orszak polskiej królowej już blisko!

A ludzi przed zamkiem i wzdłuż drogi — jak nigdy. Bo to dziw nad dziwy: królowa Polski w Cieplicach ⁴! Korzystając z letniego, słonecznego dnia, tłumy mieszkańców wyległy na gościniec. Do źródeł przybyli rzemieślnicy, kramarze, goście i ich czeladź, nawet białogłowy z dziećmi na rękach. Co zamożniejsi go­ście, korzystający z dobrodziejstwa kuracji u ciepłych źródeł cieplickich, powy­najmowali sobie okna w budynkach stojących przy gościńcu, aby bez tłoczenia się w tłumie móc bez przeszkód przyjrzeć się niecodziennemu widowisku. Ogromna większość przybyłych tu na kuracje, nawet miernej fortuny, którym jeśli wiek lub zdrowie nie pozwalały odbywać podróży konno i przybyli małymi ka­rawanami — obecnie pragnęła wykorzystać niezwykłą okazję przyjrzenia się z bliska orszakowi i polskiej królowej. A można się przecież było spodziewać nie­codziennego spektaklu.

Zwykle tak oto wyglądały tego typu eskapady: ,,Kolebka dla pana, kareta dla pani, wóz z kuchnia, wóz skarbny na pościel, garderobę, serwis podróżny, kilka luźnych koni w rezerwie, gromadka czeladzi — wszystko to już składało się na wcale pokaźny tabor, bez którego przecież dla bezpieczeństwa i wygody obejść się było niepodobna”. Cóż dopiero, gdy wybierała się w drogę królowa, którą „[...] obowiązywało zabrać ze sobą i okazać wszystkie splendory swego stanu, szaty, klejnoty, srebra, prowadzić ze sobą fraucymer ⁵ i dworzan, cały poważny, a okryty dwór królewski" ⁶.

Nie zawiodły się tłumy oczekujące po obu stronach gościńca; nie zawiodły się damy i panowie w wynajętych oknach budynków przy drodze. Co więcej: spek­takl przeszedł ich najśmielsze oczekiwania. Bo i po prawdzie nie wiadomo było i na czym zatrzymać rozbiegany wzrok, gdy nieprzeliczony ciąg sześciokonnych bryk, wozów skarbnych, kuchennych, kredensowych, piwnicznych, karet z da­mami, konnych dworzan, rezydentów ⁷ i czeladzi zaczął przesuwać się droga, kie­rując się ku zamkowi grafa Schaffgotscha. Uderzał przepych koni cugowych ⁸, karet i uprzęży — wszystko ociekało srebrem i złotem. Przy niektórych karetach malowane były nawet konie, głownie zwracały uwagę białe konie z pomalowa­nymi na czerwono ogonami i grzywami.

Przed oczyma rozentuzjazmowanego tłumu przesuwały się z wolna setki jeźdź­ców, dziesiątki powozów — kotcze, czyli obszerne wozy, obite juchtami, obwie­szone kobiercami, karety, kolasy, kolebki wybite kosztownymi materiałami, ozdobione złoceniami, rzeźbami, pomponami na srebrnych gałkach...

Wreszcie dźwięki trąb i kotłów dały znać o zbliżaniu się pani tego orszaku. Przodem sunął liczny poczet jazdy, której wygląd przybliżyć może opis z Ency­klopedii staropolskiej Z. Glogera. ,,Żołnierze dworscy paradę czyniąc, powdziaw­szy na siebie lamparty, piórno ⁹, świetno, ogromno, złotymi błyskali szy­szakami¹⁰, a sępimi skrzydły powiewali, mając takowe do ramion przymocowane tą razą nie dla przestraszenia ich chrzęstem nieprzyjaciół, lecz dla okazałości. Brzmiały trąby i kotły. Dalej kozactwa grono ubrane w przestronne giermaki ¹¹", trzymając napięte dla parady łuki i migocąc zawieszonymi na barkach pozłocistymi sajdakami ¹². Za nimi strażnicza piechota w błękitnej barwie porządkowana przez dziesiętników z wysokimi dardami ¹³ [...] W środku ich bębnista bił w głośny bęben, który łago­dziły towarzyszące mu multanki" ¹⁴.

Cala ta rozmaitość i bogactwo pysznych ubiorów ze złotych i srebrnych lam, rzędów końskich suto wysadzanych złotem, srebrem i drogimi kamieniami, ze strzemionami z czystego srebra oraz blask broni lśniącej od promieni słońca spra­wiały najpiękniejszy widok, jaki kiedykolwiek mieszkańcy Cieplic mogli widzieć.

Wreszcie ponad przesuwającym się orszakiem, przy wrzawie i odgłosach mar­szu powiała na wietrze dworska chorągiew.

Dwunastokonny zaprząg pięknie dobranych koni ciągnie karetę pani tego or­szaku, królowej polskiej, Marii Kazimiery Sobieskiej, otoczoną konnym pocztem najbliższych jej dworzan, lśniących od srebra i złota.

Tuż przy drzwiach karety siedzący na dzielnym bachmacie ¹⁵ dziesięcioletni królewicz Aleksander Benedykt Sobieski ¹⁶, syn i beniaminek królowej, uderza urodą i bogactwem stroju. Przyglądają mu się z podziwem ciepliczanie. Jego to bohaterskie czyny bojowe w walce z Turkami pod Wiedniem głosił całej Europie kronikarz wyprawy, florentczyk — Kuźma Brunetti. Przyglądają i nadziwić się nie mogą ciepliczanie. Wszak to cztery lata temu król polski ratował Wiedeń i chrześcijaństwo, a wtedy ten piękny i zgrabny chłopczyk nie mógł mieć więcej jak sześć lat... Jakże to więc?

Ale już uwagę tłumu zwraca inna postać: z drugiej strony karety jadący na cięż­kim ogierze i nachylony ku oknu powozu zabawia Panią rozmową specjalny wy­słannik cesarza, baron Jan Krzysztof Zierowski, delegowany do orszaku polskiej królowej na czas jej pobytu w cesarskich ziemiach, a teraz informujący o ludziach i okolicach mijanych po drodze.

I znów nie wiedzą ciepliczanie, dokąd obrócić wzrok. Bo oto ledwie przyje­chała witana okrzykami kareta Najjaśniejszej Pani, której urodzie i francuskiemu strojowi ledwo się mogli nadziwić, a już zaczynają się pojawiać dalsze wspaniałe karety z kapelanem i sekretarzami królowej, powozy z damami dworu, dworkami fraucymeru, z których najznamienitsza, otoczona własną służbą i czeladzią — to kareta królewny Teresy Kunegundy Sobieskiej, jadącej z zaufaną dworką królo­wej — Kasieńką Korniatówną, da­lej znów kapela i muzykanci, tuż za nimi śpie­wacy i znów sześciokonne bryki dworek rękodajnych ¹⁷, panien służebnych i ta­boru, a wszystko to otoczone rojem konnej czeladzi, lokat, giermków; forysiów ¹⁸ i hajduków.

Przejechali...

A szklarz Cieplicki — Krzysztof Scholtze zapisał w prowadzonej przez siebie kronice:

,,Szczególna świetność spadła na Cieplice. Latem 1687 roku królowa Polski, żona zwycięzcy Turków, Jana Sobieskiego, przy­jechała tu dla kuracji ze stoma powozami i tysiąc pięćset osób liczącym dworem. Umieściła się w zamku hrabiny. Hrabia Schaffgotsch był nieobecny ¹⁹. Reszta dworu zakwaterowała się tu i ówdzie, wiele koni oddano na wsie ²⁰.

^*

Nie tylko wśród mieszkańców i gości cieplickiego kurortu przy­jazd Marysieńki wzbudził poruszenie i sensację. Miarą zaintereso­wania się jej osobą i jej podróżą było wydelegowanie do jej orsza­ku specjalnego cesarskiego wysłannika, barona Jana Krzysztofa Zierowskiego. Wysłannik ten, a właściwie cesarski żandarm przy osobie Marysieńki, wkrótce prześle do Wiednia meldunek o oży­wionym życiu towarzyskim polskiej królowej w Cieplicach, o jej spotkaniach z miejscową lud­nością, a nawet — co więcej — będzie sugerował cesarzowi... zlikwidowanie kąpielisk śląskich.

Na razie jednak Cieplice są oszołomione i zachwycone przy­jazdem polskiej królowej. Poniektórzy przypisują wspaniałość orszaku wielkim zdobyczom, jakie Polacy wzięli Turkom pod Cho­cimiem i pod Wiedniem. Srebra, rzędy ²¹ i namioty, bogate szable, janczarki ²², śliczne hafty, piękne konie, szaty, kobierce, naczynia i inne jeszcze specjały nadawały chwilami orszakowi królowej uderzające piętno Wschodu ²³.

Inni, wskazując na stroje i fryzury królowej i dam dworskich, twierdzą, że dwór polskiej królowej pozostaje nade wszystko pod wpływem Francji. Jeszcze inni obliczając przybliżony ekspens tej podróży królewskiego orszaku, dochodzą do sum zawrotnych ²⁴.

Zamilkli natomiast ci najmniej życzliwi, ci, którzy dotychczas suchej nitki nie zostawiali na oczekiwanej polskiej monarchini. A czegóż to o niej wcześniej nie wygadywali...

A to, że we własnej ojczyźnie, Francji, zarówno ona sama, jak i jej rodzina nie cieszy się estymą ani najlepszą reputacją... Że to przecież córka li tylko guwer­nantki, Franciszki de la Chatre ²⁵, a ojciec jej, margrabia Henryk Albert de la Grange d'Arquien, w hierarchii dworskiej doszedł tylko do stopnia kapitana gwar­dii szwajcarskiej księcia orleańskiego, a dalej — ani rusz.... Ze z biegiem lat ro­śnie jego fatalna i zasłużona w pełni reputacja pienia­cza, golca, rozpustnika toną­cego w długach i procesach, słowem figury zohydzonej i śmiesznej... Że jedna z sióstr królowej wyto­czyła własnemu ojcu gorszący proces ²⁶, a młodsza, Anna Maria, w dzieciństwie oddana Panu Bogu na chwałę do klasztoru sióstr norberta­nek jako dorosła panna uciekła stamtąd do Paryża — wprost do domu schadzek, skąd ją polska królowa, by ratować honor rodziny, sprowadziła do Polski i wydała wspaniale za mąż... Wreszcie, że sama królowa to kobieta gwałtowna, kapryśna, intrygantka, sprawiająca wiele strapień i kłopotów bohaterowi spod Wiednia, którego przy tym pozwala sobie nieraz traktować w spo­sób lekceważący, a do samej Polski, której jest królową, żadnego sentymentu poza interesem nie od­czuwa.

Teraz te wszystkie niechętne głosy zamilkły. Dziś mówi się tylko o tym, jak wspaniały jest majestat polskiej Korony, a w osobie Marysieńki ciepliczanie wi­dzą tę, która — choć może nie aniel­skiego usposobienia — swą energią i przed­siębiorczością pobudziła zwycięzcę spod Chocimia, by sięgnął po koronę i... po­stawiła na swoim. To ona, zanim jeszcze został królem, myślała już o jego przy­szłej karierze monarszej. Teraz ciepliczanie z atencją wspo­minają, jak to Ludwik XIV w 1667 roku, aczkolwiek niechętny rodzinie Marysieńki, to jednak po zwy­cięstwie hetmana Sobieskiego pod Podhajcami trzymał do chrztu pierworodnego syna Mary­sieńki, a czynił to pospołu z nie byle kim, bo z królową potężnej Anglii. Wspominają, jak to w pamiętnym roku 1683 posłowie cesarza Leopolda I z gra­fem Wilczkiem na czele na kolanach i czo­łem bijąc o pawimenty ²⁷, błagali wła­śnie ją i Jana III o pomoc dla ginącego Wiednia. Albo jak to po zwycięstwie pol­skim pod Wied­niem sam cesarz przesłał jej w podarunku wspaniałej roboty klawi­cymbał ²⁸, a papież pięknie zdobione biurko z kosztownego drze­wa i strój zdo­biony perłami...

W rozmowach znamienitszych gości cieplickiego kurortu pod­kreśla się rów­nież, że wielkie są możliwości pani przybyłego do Cieplic orszaku. Znany na różnych dworach Europy budowniczy pałacu wilanowskiego, Augustyn Locci, nie kryje tego wcale w swej korespondencji, pisząc:

„Miłościwy Pan, zwycięzca spod Podhajec i Chocimia, lubo prze­ogromnej jest tuszy, na koń przy pomocy dwóch hajduków wsia­dający, bez reszty mieści się pod [...] maciupeńkim trzewiczkiem na mułłach ²⁹ swojej najśliczniejszej panny. Nie raz i nie dwa jego jedyna serca i duszy pociecha wydawała decyzje de publi­cis ³⁰, a król [...] bez żenady wprost odsyłał legatów zagranicznych do małżonki. Poniektórzy nawet świadomi rzeczy rezydenci obcych państw szli wprost do antykamery ³¹ królowej i tam godzinami wyczekiwali ^32”.

Nie jest też tajemnicą dla nikogo z możnych przybyłych do Cieplic kuracjuszy, że w dużym stopniu za jej to sprawą Jan III odstąpił Ludwika XIV, by wesprzeć swą potęgą najgroźniejszego przeciwnika Francji, cesarza Leopolda. Ta kobieta pokazała naj­większemu mocarzowi, jakim był Król-Słońce, co znaczy z nią za­drzeć i nie być dość powolnym jej życzeniom. Coraz częściej też będzie przejmo­wać berło polityki z rąk schorowanego i słabnącego króla. A zmęczony król ustę­puje jej coraz bardziej w rządach, liczy się z jej wolą i zdaniem, choć głównie... dla świętego spo­koju. Ot, przyrzekł kanclerstwo biskupowi Załuskiemu, kancler­stwo wakuje, ale królowa uparła się, aby objął je kto inny i król poczciwie prosi Załuskiego: „Przyrzekłem ci, prawda, ale ustąp, bo mi baba żyć nie da...".

Wiedzą wszyscy, że Marysieńka w myśl zasady: „ten mądry, kto przy pienią­dzach" zdobywa różnymi sposobami te pieniądze. A więc: „...handluje urzędami w kraju, polskim zbożem za granicą, spekuluje, ciuła, intryguje, robi politykę, jaka jest jej wygodna — sama dość obojętna, co o niej mówią i jak ją znoszą" ³³. Ale „...frymarczy jednak z umiarem, [...] z wdziękiem. Grając w warcaby z biskupem Małachowskim, proponuje jego ekscelencji zakład o pięćdziesiąt tysięcy talarów, iż biskupem krakowskim wkrótce zostanie. Jego ekscelencja z radością zakład przyjmuje, z jeszcze większą przegrywa — i królowa jejmość z czystym sumie­niem in­kasuje wcale grzeczną sumkę" ³⁴.

Ciepliczanie znają niektóre z tych faktów, bo czegóż to poczta pantoflowa nie przyniesie, ale wiedzą, że można to pani, z którą trzeba się liczyć.

A przy tym i piękna nad podziw. Przecież już czterdzieści sześć lat ma, jak przybywa do Cieplic, a urodą gasi i własne, o wiele młodsze, damy dworu, i całe otoczenie grafini Schaffgotsch, „pani na Cieplicach".

Zaufana pokojowa królowej, towarzysząca jej we wszystkich kolejach życio­wych i — rzecz jasna — we wszelkich wojażach, mademoiselle Marie Latreux w swoich pamiętnikach tak oto przed­stawia swą panią: Gdy „...dla dodania szarmu³⁵ balwierz ³⁶ wiąże ciemne niby heban, lśniące sploty królowej kokardą czarną z fran­cuskiego weluru, kokarda prześlicznie nadobność mojej królowej uwydatnia, jej płeć płatkom białej róży podobną czyni — wtedy jeszcze powabniejszą. Tylko ręce składać i admirować ³⁷ panią w kontemplacji" ³⁸. W trzy lata później, to jest w roku 1690, nuncjusz Andrea Santa Croce napisze o Marysieńce: „Tak białej cery i tak pięknie zakonserwowana, że nie znam damy pierwszej młodości, która by mogła z nią rywalizować" ³⁹.

Doceniał wspaniałą urodę swej królewskiej małżonki również i Jan III Sobieski, przy czym daje temu wyraz w sposób nieraz szokujący ją samą, jak i otocze­nie.

„Pan ciemnym jałowcowym piwem zdrowie jejmości popijając, jagody jej szczypie i głaszcze, za czym ogromnie rad pokrzykuje, dźwięki muzyki zagłu­szając:

— Marysieńko, panno najśliczniejsza, duszo i serce moje! [...] Poniektórzy pa­nowie Sarmaci gorszą się taką adoracją, powiadając, że takie przezwiska tylko w odniesieniu do Madonny się godzą. Gdy sobie tak poczynał niby brat-łata, przy­wodził królową wprost do desperacji. Mógł w konkursie ⁴⁰ gości przebywać i nun­cjusz papieski, i legat z dworu wiedeńskiego, i rezydent francuski, a król miło­ściwy, jak w zaciszu domowym do pani gada słodko:

— Panno moja, Marysieńko, najśliczniejsza serca mego i duszy pociecho. [...] Obłapiam i całuje moją śliczną duszyczkę!

I czynił to ku ognistemu aplauzowi rechoczących z uciechy goś­ci" ⁴¹.

- Śliczna, bo śliczna, ale i skonfundowana takimi słowami i uczyn­kami bywała wtedy Marysieńka.

*

Dla ciepliczan obserwujących przez kilka dni otoczenie polskiej królowej wiele rzeczy jest dziwnych. Ot, choćby jej dziatki... Marysieńka zjechała do Cie­plic z trojgiem swych dzieci. Królewicz Aleksander Benedykt Sobieski, za którym rozmiłowa­nym wzrokiem wodzi jego królewska matka, gładysz ⁴² nad gładysze, z palącymi niby węgle oczami nosi nadane przez króla dla facecji imię Minionek, a to właśnie z racji tych nadmiernych — zdaniem króla — matczynych karesów ⁴³. Mówią też o nim, że choć młodzik, ale już gorącej krwi — podobnie jak ojciec w młodości; nieraz do późnych godzin hasa z pannami z fraucymeru górnego, nie pomijając i dworek cieplickiej grafini, które aż piszczą z uciechy, gdy je do tańca inwituje ⁴⁴.

Wiadomo już i to — bo co ciekawsi swoimi drogami wywie­dzieli się — że z wielkiej miłości do Minionka królowa „...poty molestowała króla jegomości, aż wymolestowała, by .najświetniejszy z pułków ciągnących pod Wiedeń nosił imię Aleksandra Sobieskiego. A signore Kuźma Brunetti, sekretarz królewski a zara­zem żurnalista redagujący gazetę urzędową, otrzymał dyskretne zalecenie, by w relacjach wojennych tak przez pomyłkę raz po raz pisał, iż przy boku króla pol­skiego walczy lwiątko Lechistanu, mło­dziutki jego syn... Aleksander. Brunetti, jak wszyscy Włosi, rozu­miał doskonale wymowę dukatów i polecenie wykonał stricte. Tak tedy Europa ze zdumieniem dowiadywała się o cudach walecz­ności niedorosłego chłopaczka" ⁴⁵.

Krotochwilne też imię nosiła przybyła z Marysieńka do Cieplic królewna Te­resa Kunegunda Sobieska, zwana Pupusieńką. Piesz­czotliwe to imię nadane kró­lewnie przez rozkochanego do nieprzy­tomności ojca — jeszcze wówczas gdy była pulchniutkim niemowlątkiem — wywoływało pieprzne komeraże ⁴⁶. Królowa jejmość próżno teraz wyjaśnia grafini, że przezwisko pochodzi od królew­skiej purpury i. prawidłowo brzmi „Purpusieńka"... i tak wszyscy mówią po dawnemu.

Ci, co w Cieplicach z dworem królowej bliżej się stykają, po­wiadają, że Pupu­sieńką zwana jest na co dzień także brudaskiem familijnym, bo się wody i my­dełka boi i chadza umorusana. Ale „...chociaż złośnica zawołana i stroniąca od ablucji ⁴⁷, prześlicznie nadobna jest ta Teresa Kunegunda Sobieska. Francuski szarm po matce, ów wdzięk, którym Francuzeczki z dworu królowej Ludwiki Marii Gonzaga hurmem zdobyły sobie za mężów bogatych panów polskich, ze­spolił się w tej dzieweczce czarownie z nadobnością Sobieskich. Czarnooka jak matka, z oczkami ciemnymi i także kapinkę wyciętymi w słodki migdał, ze zgrabnym noskiem o maleń­kim garbku, z różowymi wypukłymi usteczkami, o puklach włosów gęstych, krętych, ale już nie jak skrzydło kruka, lecz raczej jak kasztany we wrześniu w parku wilanowskim opadające. Takoż sylwetka Pupu­sieńki nie przypomina zwiewnej jak sylfida ⁴⁸ postaci matki — gdy królowa nie­brzemienną chadza, oczywista ⁴⁹. Opiekłego ciałka, krzepka w sobie królewna przywodzi raczej na myśl boginkę z czasów starożytnych" ⁵⁰.

Mimo swych przywarów da się więc lubić mała polska królewna taki dziwnie przez ojca przezwana. I lubią ją ciepliczanie, i sądzą, że różami będzie usłane jej życie, że do szczęścia niczego jej nie zabraknie.

Mylą się jednak ciepliczanie. Wydana za mąż za wiele starszego od niej wdowca, elektora bawarskiego — Maksymiliana, który — gdy dzieckiem jeszcze była — już walczył przy boku jej ojca z Turkami pod Wiedniem — nie znalazła szczęścia w tym małżeń­stwie. Maksymilian był człowiekiem gwałtownym i jed­nocześnie hulaką, a gdy do tego opowiedział się po stronie Francji w austriac­kiej wojnie o sukcesję hiszpańską — skazano go na banicję. Teresa Kunegunda osia­dła w Wenecji, przy czym los w dalszym ciągu nie był dla niej łaskawy — ode­brano jej dzieci, trzech synów, któ­rych jako jeńców zabrano do Austrii.

Trzecim dzieckiem Marysieńki, które wraz z matką i rodzeń­stwem przyjeżdża do Cieplic, jest młodszy brat Minionka, króle­wicz Konstanty Sobieski, małe jesz­cze dziecię, zwane Murmurkiem — od koloru czuprynki, nieco lisiej w istocie.

Ciepliczanom dziwne wydają się te krotochwilne miana, ale zgadzają się z tym, że co dotyczy majestatu, ma prawo być nie­zwykłe, nie przystoją tu zwykłe, ludzkie, pieszczotliwe miana.

Królowa dba o dzieci i za dobrą uchodzi matkę, przy czym wszyscy widzą, że największym uczuciem obdarza Aleksandra.

*

Dużo się też mówi w Cieplicach o zbliżającym się terminie chrztu najmłodszej córeczki grafa Krzysztofa Leopolda Schaffgotscha, której matką chrzestną ma być polska królowa. Bo też nie są Schaffgotschowie obcy panom polskim i ro­dzinie Sobieskich. Udalryk Schaffgotsch z pobliskiego Cieplicom zamku Chojnik słu­żył w wojsku polskim pod rozkazami swego szwagra — Jakuba Wejhera, a potem doszedł nawet do stopnia pułkownika wojsk polskich i dowodził pułkiem jazdy w licznych walkach z Kozakami i Tatarami. Odznaczył się też waleczno­ścią u boku króla Jana Ka­zimierza w bitwie pod Beresteczkiem.

Starszy brat Udalryka, bitny rycerz i „pan na Cieplicach", graf Krzysztof Le­opold Schaffgotsch, nader często się chlubił tym, że w jego żyłach płynęła pia­stowska krew — wszak jego matką była księżniczka legnicko-brzeska Barbara Agnieszka. W cza­sie kampanii 1683 roku — aż po bitwę pod Wiedniem Krzysztof Schaffgotsch był pełnomocnikiem cesarskim przy wojsku polskim walczącym pod wodzą króla Jana III. Niejednokrotnie opowiadał polskiemu monarsze o swoich Cieplicach i ich źródłach leczących, co zapewne po części wpłynęło na późniejszą decyzję wyjazdu tamże królewskiej małżonki.

Inną zachętą — obok informacji Schaffgotscha i wskazań me­dyków — były pomyślne wyniki leczenia wielu panów polskich, m.in. hetmana polnego koron­nego — Stanisława Koniecpolskiego, po tureckiej niewoli, a wraz z nim wielu ze szlachty polskiej, białogłów i dziewic, podkanclerzego Jana Rosickiego, który tu wy­leczył zastarzałą ranę, podkanclerzego litewskiego — Michała Ka­zimierza Radziwiłła, stolnika Teodora Billewicza i innych.

W tamtych czasach kuracja trwała miesiąc i wymagała co naj­mniej stu godzin kąpieli w basenie. Zaczynano ją od godzinnej kąpieli, a kończono sześciogo­dzinną. Zdarzało się, że pacjent od takiej porcji kąpieli rozchorował się na dobre. Dość często noto­wano wówczas wypadki śmierci z powodu zbyt bodźcowej kura­cji. Umierali głównie ci, którzy przybywali do kurortu już bardzo ciężko chorzy i ich stan zdrowia nie rokował żadnej poprawy. Na przykład trzydzieści lat przed przyjazdem Marysieńki, to jest w 1656 roku, zmarł nagle na skutek ostrej kuracji kasztelan wie­luński, Zygmunt Zapolski.

Marysieńce jednak nie szkodziły najdłuższe nawet kąpiele. Miała dobrą za­prawę. Wspomniany sekretarz Jana III, Augustyn Locci, tak mówi o jej kąpielach w swoim diariuszu:

„Stugębna fama po Litwie a Koronie głosi, że królowa nasza odznacza się wprost zdrożną predylekcją ⁵¹ do ustawicznych ablucji. Cowieczorne pluskanie się w wodzie królowej w osłupienie jej polskich poddanych wprawia. Jeszcze pa­nienką z górnego fraucy­meru królowej Ludwiki Marii siała zgorszenie wśród poczciwych mniszek z klasztoru wielkopolskiego. Zakonniczki żmudnie nosiły konewkami wodę ze studni w rynku, a mademoiselle de la Grange d'Arquien (bo tak brzmiało panieńskie nazwisko naszej miłościwej pani) jeszcze ponaglała, po­krzykując: Encore! Encore! ⁵² Później w wannie przebywając (kilkanaście zdrowa­siek albo i dłużej) chichotała z kawalerami. Jedni awizowali, że aspirantów od wan­ny dzielił płotek, kitajką wybijany, inni zaś, że nie. Ja, wenerując mojego pana, z całej duszy i z całego serca nieustępliwie wierzę, iż płotek był. Nie poj­muję wprawdzie królewskiej fanaberii, ale skoro królowi Janowi owe plusk-plusk nie przeszkadza w kocha­niu, ja słówka złego w tej materii nie powiem. Królowa i króla tak przekabaciła, że dotrzymywał jej kroku w tych ablucjach, choć często postękiwał, że mu z nadmiernej tuszy boki w wannie boleją. Chociaż i król za kawalerskich czasów wcale niezłą wziął w kąpa­niu zaprawę. Posiadał bowiem w Jaworowie łaźnię przez młode ładne Czerkieski obsługiwaną, którą rad nawiedzał i gdzie sobie jurnie poczynał. Z tejże racji i kąpiel w pstrozłotej wannie już mu niestraszna. Sam na własne uszy słyszałem [...], jak królowa w ga­binecie pali królowi reprymendę, gdyż tenże od trzech dni z racji bolenia dużego palca u lewej nogi odmawiał odwiedzenia łaźni: — Zdrowia się, Jahniczku, zepsowania oba­wiasz? Przeciwnie, woda cię na nogi postawi, tylko tobie się widać twoja łaźnia avec plusieurs Czerkieski roi, voila" ⁵³.

A ponieważ również i jej pokojowa Latroix twierdzi, że „...pod wieczór kró­lowa zawsze używa wanny. Nie zaśnie bez kąpiółki przysposobionej z pachną­cymi solami, tudzież balsamem wschod­nim..."⁵⁴ — przeto nie ma najmniejszej wątpliwości, że Marysieńka zdecydowanie górowała nad współczesnymi jej da­mami dworu francuskiego pod względem higieny.

Cieplicki basen (drewniany) czyszczony był w tamtych czasach tylko kilka razy w roku. Zabiegi higieniczne zastępował normalny przepływ wody oraz ści­słe przestrzeganie kolejności kąpiących się — według stanu i płci. Gdy jednak królowa Polski miała brać kąpiele siarczane, a brała je dwa razy dziennie — za­stosowano specjalne rygory sanitarne, a sam basen czyszczono codziennie, wy­sypując go przy okazji płatkami kwiecia i innymi wonnościami. Podczas każdej kąpieli dwie dworki orzeźwiały królową won­nościami, bo ją dusiły gorąco i za­pach siarki. Może nie tyle samo gorąco i sam zapach siarki, co właśnie nazbyt silny zapach won­nych kwiatów, którymi na cześć królowej bez miary strojono wszystkie pomieszczenia łaźni.

Podczas gdy królowa nagusieńka jak nimfa (też swoiste novum w Cieplicach) „raczyła być w wodzie", muzyka cały czas przygry­wała harmonijnie, a silna straż — każdorazowo dziesięciu specjal­nie dobranych strażników — czuwała nad jej bezpieczeństwem i spokojem.

Zachowanie się polskiej królowej, jej zwyczaje, jej codzienny tryb życia były — co zrozumiałe — przedmiotem ciekawości ciepliczan. Nic dziwnego — nie co dzień gość tej miary przybywał do kurortu. Wkrótce też poznano jej zwyczaje...

Marysieńka lubiła wstawać wcześnie rano ⁵⁵. Jeszcze zupełna ciemność, a ona już krząta się po komnacie. Zrywa się też z roz­łożonego przy drzwiach materaca rękodajna dworka i biegnie po dworzanina Józka Jeża, by co duch sprowadził władczyni fryzjera. Nadwornym fryzjerem królowej jest monsieur Clairmont, mistrz prawdziwy w tej profesji, sprowadzony specjalnie z Paryża. Gdy go dwo­rzanin Jeż w pięty połaskocze, by wrócił do przytomności z nocnego snu, to nie mija i „dziesięć zdrowasiek" i już główną sienią sunie w lansadach ⁵⁶ Clairmont, a za nim drepce czeladnik z pudełkiem szczypiec fryzjerskich. Tymczasem służba stroi królo­wą. Ówczesna moda — zapoczątkowana nad Wisłą przez królową Ma­rię Ludwikę i niezbyt jeszcze na Śląsku popularna — nakazuje dobrze wychowa­nej niewieście, prawdziwej damie, dekoltować się aż do połowy biustu ⁵⁷. Oczy­wiście królowa trzyma się tych kano­nów również w Cieplicach. Poniektórzy przybyli do kurortu z głębi kraju i co bardziej bywali goście szepczą sobie na ucho, że ta moda francuska i w samej Polsce wielu ma przeciwników. Powołują się przy tym na polskiego poetę — Wacława Potockiego, który ze zgorszeniem pisał, że „...na ponętę żądzy wdowy i mężatki ukazują i piersi, i nagie łopatki" ⁵⁸. A inny rymotwórca — Jakub Łącznowolski — wzywa gromu niebios na kobiety, które obnażają piersi, woła siarki i smoły na elegantki, które wzorem francuskim „...na wdzięcznej twarzy sprośne muchy lepią".

Czasem, w zimniejsze dni i wieczory, by uchronić się przed co większym chłodkiem, nosi polska królowa zupełnie męskie gatki, we Francji zwane calecon, czym gorszy co bardziej leciwe cieplickie matrony.

Marysieńka, jak i inne ówczesne damy wielkiego świata, a za nią i jej damy dworu mają w powszechnym użyciu bogate ozdoby stroju, takie jak: kanaki ⁵⁹ i manele ⁶⁰, które iskrzą się diamenta­mi, rubinami, szafirami i innymi jeszcze dro­gimi kamieniami. W manelach nadto widać umieszczone kawałeczki rogu łosia, jedno­rożca itp. Te szlachetne kamienie uchodzą za rodzaj talizmanów lub też tak zwane „kamienie lekarskie", czyli ,,...posiadające rze­komo wpływ na szczęście, zdrowie i humor właściciela. Każdemu takiemu kamieniowi — talizmanowi przypisuje się magiczny wpływ na osobę, która go nosi: ametyst strzeże od opil­stwa, karbunkuł ⁶¹ jedna przyjaciół, chryzolit ⁶² odpędza strachy nocne, koral chroni od pioruna, perły odwracają melancholię, granat rozwesela serca, agat wzrok ludzki naprawia, sardonik ⁶³ daje pokorę, topaz gniew uśmierza, żabiniec ⁶⁴ strzeże od czarów, turkus przed śmiercią swego właściciela barwę zmienia, szafir broni cnoty niewieściej i dobrą cerę dawa, a szmaragd — jeśli będzie noszony przy zgwał­ceniu panny, tedy się złamie" ⁶⁵.

Nie uchodzi też uwadze ciepliczan niezwyczajna dbałość Marysieńki o nakrycie stołów do posiłku. Przed bystrym jej oczkiem żadna gafa się tu nie ukryje. A nie daj Bóg źle dogodzić jejmości. Hałasuje wówczas tak, że o milę od cieplickiego zamku słychać, a winowajców siódme poty oblewają. Zwykle według jej dezyde­ratu blat stołu na dwadzieścia cztery osoby przykrywa biały ho­lenderski obrus, a brzegi stołu okładane są ręcznikami z frędzlami błyszczącymi gęsto złotem. Ręcz­nikami tymi biesiadnicy wycierają po jedzeniu utytłane w tłustościach palce. Królowa, odwiedzana przez wielu w Cieplicach, gniewała się na początku, że goście niby z roztargnienia, wcale nie zachęcani ku temu, zabierali prawem ka­duka złociste i wielkiej ceny ręczniki do swoich kurortowych kwater. Comme souvenir...⁶⁶ Aż któregoś dnia Marysieńka wyna­lazła sposobik na tych niby roz­targnionych gości, którzy przy następnej biesiadzie zastali ręczniki mocno ćwieczkami przybite do boków stołu. Poskutkowało...

Pierwsza grafini Schaffgotsch zwróciła uwagę na budzący potem sensację „no­żonek" (sztućce) Marysieńki wykwintnie zdobiony. Nóż i grabki umieszczone w ozdobnym srebrnym futerale, wyko­nane z kości słoniowej budzą ogólny podziw. Nie mniejszy niż sprawność królowej w posługiwaniu się tymi instrumentami. Bo królowa nie jada palcami ⁶⁷.

Wieczorami polska królowa nie odżegnuje się od udziału w grach towarzyskich. Nie tylko że się nie odżegnuje, ale sama nierzadko przejawia inicjatywę.

Wówczas „...były w używaniu—obok szachów, warcabów i młyn­ka — głównie kości i karty. Grywano nimi w turmę, tryszaka, pa­szę, zeza, drużbanta, kwindecza, trysetę i faraona. Od Francuzów dworu królowej przyjęta była gra w »trente et quarente«. Sama królowa jednak gry tej nie pochwalała od czasu, gdy książę Ka­rol Stanisław Radziwiłł właśnie w »trente et quarente« wygrał na po­kojach kró­lewskich czternaście tysięcy talarów bitych od brata królowej, księcia Anny Lu­dwika de Maligny d'Arquien, czym cała szlachta polska gorszyła się i bawiła zara­zem" ⁶⁸. Tak więc polscy i francuscy dworzanie Marysieńki ogrywają swych kole­gów z ciep­lickiego zamku w ową zakazaną grę, dbając tylko, by wieści o tej grze nie dotarły do uszu ich pani.

Marysieńka nie odmawia jednak swego udziału w innych grach karcianych, szczególnie jeśli gra szła specjalnymi kartami wy­tłaczanymi przez wiedeńczyków po klęsce tureckiej, a zamawianymi potem przez wszystkie dwory królewskie i książęce Europy. W tejże talii kart król winny był podobizną wielkiego wezyra, a król ser­cowy wizerunkiem króla Jana III. Lubiła Marysieńka grywać takimi kar­tami i przebijać królem sercowym. Była ogromnie rada tym kar­tom, bo artysta politycznie przedstawił „den Kőnig von Polen" ⁶⁹, niby Cezara w laurowym wieńcu. Sam król natomiast Widząc te karty, aż siniał ze złości, bo malarz nie odróżniał podgolonej czup­ryny polskiej od łysiny i uczynił na tej karcie króla Jana Sobieskiego szczerym „łyskiem".

Gdy królowa przyjmowała zagranicznych legatów, bo i to się w Cieplicach zdarzało, lub inne ważne przybyłe do niej persony — często proponowała grę w warcaby, których kamienie z drzewa hebanowego po jednej i po drugiej stronie wybijane były na wzór medali umyślnie do tego wyrobionym stemplem obrazują­cym czyny bohaterskiego króla — jej małżonka ⁷⁰. Warcaby takie na specjalne zamówienie mieszkańców Wiednia wykonali najlepsi rzemieślnicy Norymbergi, a najstaranniej wykonany komplet w hebanowym drzewie przesłano królowej.

Do przyjemnych rozrywek Marysieńki należy też zabawianie się z przywie­zioną do Cieplic, ulubioną kotką Charie i kłębuszkiem nici, co czyni — jak sama to określa — „avec une grandę ocho­ta" ⁷¹.

„Avec une grandę ochota” grywa też na klawicymbale, który po odsieczy wie­deńskiej cesarz Leopold przysłał królowej jako specjalny cadeau ⁷². Klawicymbał to najmodniejszy i ogromnie gło­śny instrument. Królowa grywa na nim z animu­szem i utalentowa­niem. Często ciepliczanie słyszą, jak z wielkim gustem gra we­sołe­go sztajerka ⁷³ rozpoczynającego się od słów: „O du lieber Augu­styn..."⁷⁴, modną piosenkę przywiezioną z Wiednia przez starościnę Wessiową. Bo klawi­cymbał przyjechał do Cieplic wraz z królową w specjalnie przebudowanej bryce.

Mówiono w Cieplicach, że polska królowa każe sobie co wie­czór przed snem odczytywać jeden lub dwa z dawnych i ostatnich listów swego królewskiego małżonka i dopiero wtedy zasypia. Prawda to była. Przywiozła Marysieńka ze sobą szkatułę wielką, aspisową, florenckiej roboty, a w niej listy. Najpiękniejsze, "naj­czulsze listy miłosne, jakie kiedykolwiek kobieta otrzymała od swego ko­chanka. To właśnie listy króla do królowej. Wszyściutkie. Od pierwszych, adre­sowanych jeszcze do pani ordynatorowej Za­mojskiej, aż do tego wzruszającego, pisane na bębnie tuż po Wi­ktorii wiedeńskiej. I chyba warto przytoczyć urywki z tych listów od królewskiego kochanka, czytywanych Marysieńce co wieczór w Cieplicach „do poduszki".

„Życzyłbym sobie obrócić się w jaką kropelkę dżdżu albo ro­sy, a spaść na naj­śliczniejszą jej buzieńkę albo w którąkolwiek partię wdzięczniejszego ciała. [...] Gdy jednak ciałem złącze­ni być nie możemy w tym momencie, kiedy tego z duszy pragnę, bądźmyż przynajmniej duszą, myślą, imaginacją, wolą, sercem, które ja wszystkie utapiam w najskrytszej serca mego jedynego rety-radzie, tam się ze wszystkim oddając, bo nie pragnę jeno żyć i kró­lować. [...] Obłapiam tedy i całuję śliczne rączki i nóżki mojej duszy. O gębusi już nie wspominam ani myślę, boby i minuty w obozie wytrwać niepodobna" ⁷⁵.

Dopiero z takimi myślami, wspomnieniami i marzeniami senny­mi taką lekturą spowodowanymi zasypiała w cieplickim kurorcie polska królowa. Bo Marysieńka woli sentymentalne wspomnienia z drogiej dla niej korespondencji od wszelkich przejawów fizycznej miłości, której tak chciwy jest jej mąż-kochanek. I wiele racji mają ci, którzy próbują rozgrzeszyć ją z oziębłości do mężowskich karesów, jak np. Hanna Muszyńska-Hoffmanowa pisząca w swych Paniach na Wilanowie:

„Niektórzy adwersarze ⁷⁶ zarzucają królowej, że chimeryczna i częstokroć cięta jak osa. A my ją rozgrzeszamy, boć jak tu nie chimerować, jeśli pierwszy mąż — nieboszczyk ordynat Zamojski — nie tylko krzyż z pięcioma diamentami jak gołębie jaja szacowany na dwanaście tysięcy franków ofiarował swej oblubienicy, ale i krzyż pański wraz z sekretną chorobą. Długotrwała kuracja we Francji i traktowanie merkuriuszem (rtęcią) nie zaliczało się do słodkości. Jakże tu być namiętną miłośnicą i jednocześnie się dawać medykom przypiekać rtęcią. Kró­lowa kocha asamble ⁷⁷, muzyko­wanie, biesiady, a ustawiczne brzemienności, aborty ⁷⁸ szkodują zdro­wiu i dehumorują z kretesem. Tedy Najjaśniejsza Pani, choć uwiel­bia swego Jahniczka — preferuje w amorach... wspomnienia" ⁷⁹.

Królowa w Cieplicach odpoczywa nie tylko od mężowskich pie­szczot, ale od­poczywa też od atmosfery wielkiej swobody, rubasz­nych manier i swarliwości szlachty na dworze Jana III. Wiele ją nieraz kosztowała żądana przez króla obec­ność na niektórych dwor­skich biesiadach. I trudno się tu dziwić. Bo posłuchajmy:

„Kiedy po skończonej uczcie każe służbie roznosić czarki z wodą różaną — oni zamiast usta przepłukać [...] popijają. I oczywiście krzywiąc się, protestują: — Mdłe wino, Najjaśniejsza Pani! Splu­wają po kątach [...] W kominie zapisać, aby biesiada obyła się bez bitki i do oczu skakania [...] Bez umiaru dykteryjki ⁸⁰, re­choczą i fajki kurzą jak opętani, a kułakami się okładają. Czasem do szabel się porywają i to w przytomności ⁸¹ króla, królowej, paniątek i mar­szałka dworu. A sam marszałek dworu, wojewoda Sieniawski, zamiast jednaczem być, sam potrafił laską marszałkowską okładać biesiadników. Kiedyś wyrżnął w łeb samego het­mana Stanisława Jabłonowskiego. Zaczem zasiadł z powrotem za stołem i bardzo grzecznie prosił jejmość królową o repetę słodziutkiej trzęsionki" ⁸².

- Tu, w Cieplicach, na zamku grafini Schaffgotsch zupełnie inaczej. Tutaj nikt nikogo nie zelży grubym słowem, nikt nie zamierzy się kijem, maniery biesiadni­ków wprost bez zarzutu, a i polscy dwo­rzanie dostosowują się do obyczaju.

Istnieje jednak jedna rzecz, która zakłóca odpoczynek i spokój królowej, psuje wyniki kuracji i szkodzi jej nerwom. Nawet bardzo szkodzi. To choroba, na którą nie ma lekarstwa w Cieplicach, a miano jej — ambicja, podrażniona duma, uraz z powodu niskiego rodu własnego ojca i matki. Próżne są wszelkie starania królo­wej o podniesienie rangi i znaczenia jej rodziny w ojczystym kraju, we Francji. Król Ludwik XIV odżegnuje się od jakiejkolwiek decyzji w tej mierze. A Mary­sieńka pragnie widzieć swego ojca utytułowaną osobistością, księciem i parem Francji. Czyni starania wszelkimi dostępnymi drogami, wierzy, że blask jej pano­wania spowoduje zmianę stanowiska króla Francji. Bez skutku. Bo Lud­wik XIV, który był szczególnie czuły na dobór dworskiej arystokra­cji wokół swego tronu ,,...wolałby dać sobie zaaplikować lewatywę z tłuczonego szkła, niż narzucić swoim diukom i parom takiego kolegę" ⁸³.

Teraz, w Cieplicach, Marysieńka już wie, że droga do godności książęcej dla jej ojca jest we Francji najzupełniej zamknięta. Ma jednak nadzieję, że cesarz Austrii — pamiętający polską pomoc pod Wiedniem — mianuje jej ojczulka księciem cesarstwa...

Leopold I okazał się jednak nie lepszy od Ludwika XIV. Ze swych hojnie da­wanych przed odsieczą wiedeńską obietnic wymi­gał się teraz ...klawicymbałem. I na tym właśnie etapie załatwiania sprawy swego ojczulka Marysieńka przebywa w Cieplicach. Łudzi się jeszcze, że jednak cesarz Leopold dotrzyma obietnicy, wy­syła i otrzymuje listy z dworu wiedeńskiego, listy oziębłe, choć formal­nie uprzejme, nic nie mówiące, nic nie obiecujące.

W końcu Marysieńka odczuwa ochłodzenie otaczającej ją atmo­sfery w Ciepli­cach. Już nie wspomina się o chrzcie młodej Schaffgotschówny, której matką chrzestną miała być polska królowa, a speszeni gospodarze dają jej delikatnie do zrozumienia, że to cesarz nie życzy sobie bliższych związków między polską rodziną królewską a możnym rodem Schaffgotschów.

Do żywego dotknięta i obrażona Marysieńka postanowiła prze­rwać kurację, a to tym bardziej, że właśnie nadchodzi wiadomość o ciężkiej chorobie króla. W asy­ście dodatkowo sprowadzonej z Pol­ski chorągwi husarskiej opuszcza Cieplice. W szaleńczej jeździe powrotnej pada kilkanaście koni i kompletnie niemal znisz­czone zostają powozy.

Cóż można jeszcze dodać? Chyba to, że — jak wspominają kroni­karze — kuracja cieplicka — choć niedokończona — dała królowej pozytywne efekty zdrowotne.

A ojczulek? Tu Marysieńka w końcu dopięła swego. Jeszcze pa­rę lat starań, jeszcze kilkadziesiąt listów wysłanych tu i tam i w osiem lat później, w 1695 roku, ta śmieszna figura i pogardza­na, bufon, żarłok i kobieciarz, kręcący się wśród dworek swojej córki, zostaje przez papieża mianowany ...kardynałem" ⁸⁴. Wałęsa się potem po ulicach Rzymu w kardynalskim kapeluszu i w purpurze ku zgorsze­niu ludności i ku rozpaczy swych kolegów — kardyna­łów.

Potomni nie zachowali ,,panny najśliczniejszej" we wdzięcznej pamięci. Prze­ciwnie — wylano wiele atramentu, opisując ją w naj­czarniejszych barwach. Józef Ignacy Kraszewski tak pisze o Marysieńce:

„Pochlebstwa i pieszczoty w dzieciństwie uczyniły istotę samo­lubną i obracho­waną [...] której nawet okropna ospa, przebyta później, nie odjęła wdzięków. Jan III chwilami zdaje się jakby pragnął nie widzieć i nie rozumieć, co się dokoła dzieje. Królowa bezwstyd­nie prawie wszystkim frymarczy, sprzedaje urzędy, gromadzi skar­by, stara się, aby wywyższyć rodzinę. Kraj przybrany za ojczyznę nie obchodzi jej, mężowska godność mniej jeszcze. [...] Z naj­większą pobłażliwo­ścią dla kobiety, dla matki, niepodobieństwem jest ją uniewinnić. Nie ma tu jed­nego rysu, co by ją czynił sym­patyczną. Nawet przywiązanie do dzieci zepsute jest nienawiścią do Jakuba, do najstarszego. Zdaje się nie dbać o ich szczęście, żąda tylko dla nich wielkości i blasku. Z niewiast, które na tronie polskim sie­działy, po Bonie, jest śliczna Marysieńka najpotworniej­szym zjawiskiem" ⁸⁵.

Ocena Kraszewskiego jest bardzo negatywna i mimo wszystkich Mytych prze­zeń argumentów wydaje się przejaskrawiona i krzyw­dząca. W życiu Marysieńki są również momenty świadczące o niej pozytywnie, a nawet budzące dla niej współczucie. Tak przynajmniej twierdzi ogromna większość kobiet...

PRZYPISY

1 Wypowiedź Augustyna Locei, sekretarza Jana III i budowniczego pa­łacu wilanowskiego — z książki H. Myszyńskiej-Hoffmanowej Panie na Wi­lanowie, Warszawa 1970, s. 14.

Kitajka — jedwab chiński. Wenerować — czcić, uwielbiać, szanować.

2 Hajduk — tutaj: służący na dworach magnackich ubrany w strój węgierski.

3 Szamerunek — hafty kosztowne i lśniące.

4 Cieplice Śląskie — Zdrój od 1381 r. były w posiadaniu Schaffgotschów. Dzięki ciepłym źródłom już w XIV w. odgrywały rolę uzdrowiska. Królowa Marysieńka Sobieska przebywała tu w 1687 r. W tym czasie miejscowość ta nosiła nazwę Warm Baden, czyli nieomal dosłownie przetłumaczona na niemiecki dawna słowiańska nazwa — Ciepłowody.

5 Fraucymer — dosłownie: pokój kobiecy; tutaj: damy dworu.

6 W. Łoziński, Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków 1958, s. 243,

7 Rezydent — w dawnej Polsce ubogi szlachcic (szlachcianka), przeby­wający stale w domu magnata lub zamożnego szlachcica i żyjący z ich łask.

8 Cugowy — ciągowy.

9 Piórnio — z piórami na głowie, z pióropuszami.

10 Szyszak — hełm stożkowy zakończony ostrym szpicem.

11 Giermak — suknia, długi kaftan.

12 Sajdak — kosz na strzały.

13 Darda — rodzaj halabardy.

14 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska. Warszawa 1974, t. l, s. 239. Multanki — kobza, piszczałki.

15 Bachmat — nieduży, bardzo wytrzymały koń wierzchowy, używany dawniej przez jazdę tatarską i polską.

16 Ten najbardziej ukochany syn Marysieńki nie był jednak najstarszym z jej synów. Starszy od niego był pierworodny Sobieskich — Jakub Ludwik Henryk Sobieski, zwany przez ojca Fanfani­kiem lub Kubeczkiem, a traktowany przez Marysieńkę jako „coś gorszego". Nie mogła ona przebo­leć tego, że pierworodny przyszedł na świat jako syn hetmana polnego, a nie króla. Jan III kochał go jednak bardzo. Było to dziecko — jak je opisują współcześni — „nieco koślawe, a gdyby urodził się w mizernym stanie z pew­nością okrzyknięto by go garbusem". Jakub nie zapo­mniał różnicy czynionej przez matkę między nim i beniaminkiem-Aleksandrem ani matczynych wymyślań: „ty hetmański synu...". Do rewanżu doszło po śmierci króla. Króle­wicz Jakub pośpie­szył na zamek, odebrał od gwardii przysięgę wierności, opieczętował skarbiec i przesłał matce wiadomość, że... na zamek jej nie wpuści!

17 Rękodajny — dworzanin u wielkich .panów w dawnej Polsce, do­pomagający im w miarę po­trzeby przy wsiadaniu na koń lub do powozu.

18 Foryś — jadący przodem; niegdyś u możnej szlachty pachołek ja­dący z trąbką konno przed ka­retą dla zbadania drogi, nieraz trudnej do przebycia; później nazwę foryś dawano służącym ofice­rów.

19 Nieobecność jego spowodował świadomie cesarz Leopold, któremu nie w smak były propolskie sympatie tak znacznego rodu. Na czas pobytu Marysieńki w Cieplicach cesarz odwołał Schaffgot­scha do Wiednia. On sam za­pewne wolałby być na miejscu, by dostojnemu gościowi osobiście czynić honory domu.

20 M. Terlak, Cieplice Śląskie. Zdrój i okolice. Warszawa 1971, s. 19.

21 Rząd — uprząż końska.

22 Janczarka — strzelba używana przez janczarów, później przez wojska nieregularne.

23 Zob. W. Łoziński, Życie polskie..., jw.: „Zwycięstwa Jana III zasypały Polskę bogatym łupem broni, szat i sprzętów tureckich, nadając strojowi i otoczeniu Polaków uderzające piętno Wschodu". Zob. również J. Ch. Pasek, Pamiętniki, Wrocław 1979: „Zdobycz nasi wzięli wielką pod Chocimiem w srebrach, rzędach i sepetach [skrzyniach]; w sepetach zaś one specjały wyborne, co mógłby co drugi sepet na sto tysięcy rachować".

24 Nie posiadamy zestawienia kosztów podróży Marysieńki i jej orszaku z Wilanowa do Cieplic. Dość dobre jednak rozeznanie wysokości tych kosz­tów przynosi Diariusz legacji kardynała Ge­atano, który w roku 1596 w orsza­ku trzy razy mniejszym, bo pięćsetosobowym, jechał z Rzymu do Polski na koszt polskiego króla. Jan Gintel w książce pod tytułem Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie (Kraków 1971, t. l, ss. 189, 190) podaje: „Rachunek ekspensy codziennej w podróży z Kra­kowa do Warszawy dla J. W. Mości księdza kardynała Geataino, legata Stolicy Apostolskiej, nun­cjusza Malaspina, ich prałatów i dworu na osób pięćset i dwieście pięćdziesiąt koni, wszystko kosztem J. K. Mości. Co dzień: Wołów 2, Wieprzów 6, Gołębi 50, Pół wieprza solonego. Cieląt 7, Baranów 7, Kapłonów 18, Kurcząt 76, Ozorów 6, Gęsi 26, Masła funtów 60, Białego chleba za 12 złotych. Żytniego chleba za 6 złotych, Piwa beczek 20, Wina baryłek 3, Indyków 3 lub pawiów, Kaczek dzikich 10, Kuropatw 10, Przepiórek 10, Bażantów 6, Ptaszków małych 120, Sarn, jeleni i innej zwierzyny ile potrzeba, Cyranek 30, Serów małych 30, Śmietanki funtów 2, Grzybów 180, Masła świeżego funtów 3, Sera wiśnio­wego dla robienia sosów czarnych sztuk 10, Ciasta miodo­wego sztuk 6, Mio­du białego funtów 8, Octu winnego — garncy 6, Octu piwnego baryłka, Cebul kosz. Pietruszki pół kosza, Grochu kosz. Rzepy kosz, Kapusty głów 60, Pasternaków 100, Oliwy funtów 6, Ogórków solonych, słój, Sałaty ile potrze­ba, Drzew i węgli — ile potrzeba, Owsa korcy 72, Siana i słomy — ile po­trzeba. Na piątek i sobotę: Szczupaków dużych 4, Szczupaków śred­nich 12, Szczupaków mniejszych 40, Karpiów 8, Różnych ryb funtów 20, Sie­dzi funtów 10, Pstrągów toż samo, Oliwy funtów 12, Grzybów ile potrzeba, Śliwek suchych funtów 10, Manny toż samo. Masła funtów 90, Sera dla ludzi funtów 100, Cert 12, Łamów 60, Łososi ile można dostać, Ryb or­dynaryjnych dla ludzi ile potrzeba. Owoców ile potrzeba, Różnych krup ile potrzeba, Wina, miodu, piwa — ile potrzeba". — To wszystko dla pocztu pięćsetosobowego, a Marysieńka miała przecież przy sobie tysiąc pięćsetosobowy orszak! Nic więc dziwnego, że wyliczający koszty ciepliczanie dochodzili do sum za­wrotnych.

25 Matką Marysieńki i żoną markiza d'Arquien była Franciszka de la Chatre, guwernantka Marii Ludwiki Gonzaga, późniejszej królowej pol­skiej. Królewska guwernantka, ale tylko guwernantka. Manie Gasimire reine de la Pologne — jak z rozmachem podpisywała się na dokumentach Mary­sieńka — zawsze czuła się w pewnym sensie córką Franciszki de la Chatre — guwernantki... Wy­mawiała też królowi Janowi III, jakby to była jego wina:

„Cała Europa naśmiewa się z Waści, że masz za teścia prostego markiza".

26 Starsza siostra Marysieńki, Ludwika, wytoczyła ojcu, markizowi d'Arquien publiczny proces o spuściznę po matce, którą to spuściznę zacny ojczulek podstępnie zagarnąwszy, hojnie przepusz­czał na hulanki i metresy. Ujawnienia tak niemiłych spraw familijnych na forum publicznym Ma­rysień­ka nigdy nie mogła darować swojej siostrze.

27 Pawimenty — podłoga, posadzka.

28 Klawicymbał — inaczej klawesyn, dawny instrument muzyczny klawiszowo-strunowy wydający ostre, donośne tony, będący połączeniem cym­bałów z klawiaturą.

29 Mułły — tu w znaczeniu: stopy, drobne nóżki.

30 De publicis — o sprawach publicznych.

31 Antykamera — przedpokój.

32 H. Muszyńska-Hoffmanowa, Panie..., jw., ss. 11—12.

33 T. Żeleński (Boy), Marysieńka Sobieska, Warszawa 1971, ss. 200—201.

34 H. Muszyńska-Hoffmanowa, Panie..., jw. s. 77.

35 Dla szarmu — dla uroku, czaru.

36 Balwierz — fryzjer, cyrulik, golibroda.

37 Admirować — uwielbiać, podziwiać.

38 H. Muszyńska-Hoffmanowa, Panie..., jw., s. 32.

39 T. Żeleński, Marysieńka..., jw. s. 201.

40 W konkursie gości — wśród gości.

41 H. Muszyńska-Hoffmaaowa, Panie..., jw. ss. 10, 39, 42.

42 Gładysz — elegant, fircyk, galant, piękniś, strojniś.

43 Kares — pieszczoty, czułości, umizgi, przymilania się.

44 Inwituje — zaprasza.

45 H. Myszyńska-Hoffmanowa, Panie..., jw., ss. 10, 39, 42.

46 Komeraże — plotki, intrygi, nieporozumienia.

47 Ablucja — mycie się.

48 Sylfida — żeński sylf, tj. zwiewna istota napowietrzna w mitologii celtyckiej i germańskiej. Okre­śla się tak dziewczynę pełną lekkości i gracji.

49 Nie należy się dziwić temu stwierdzeniu, bo Marysieńka często była brzemienna. Łącznie urodziła dziewiętnaścioro dzieci: troje panu Zamojskiemu, które wszystkie zmarły jako niemowlęta i szes­naścioro Sobieskiemu — licząc zarówno dzieci utrzymane przy życiu, jak i zmarłe w niemowlęc­twie.

50 H. Muszyńska-Hoffmanowa, Panie..., jw., s. 41.

51 Predylekcja — szczególne upodobanie, skłonność, słabość.

52 Encore — jeszcze.

53 H. Muszyńska-Hoffmanowa, Panie..., jw., ss. 14, 15. Avec plusieu Czerkieski roi, voila — z plu­skającymi Czerkieskami roi, otóż to. Roić śnić, marzyć.

54 H. Muszyńska-Hoffmanowa, Panie..., jw., s. 44.

55 Przed wstaniem Marysieńka lubiła z łóżka obserwować swoje obrazy. Tolerowała w swej sypialni tylko obrazy świątobliwej treści, które przywio­zła ze sobą również do Cieplic. Zawisły więc w jej cieplickiej sypialni wize­runki świętych: św. Józefa — patrona szczęśliwych małżeństw, św. Cecy­lii — patronki muzyki, św. Franciszka z Asyżu — patrona wierszopisów. Między tę świątobliwą socjetę zabłąkał się obraz przedstawiający pijanego Bachusa. Gdy jedna z dworek ośmieliła się za­gadnąć o to królową — odebrała zamiast odpowiedzi kose spojrzenie, a później krótkie: tais — toi, Marie

56 Lansady — posuwiste, płynne podskoki, podrygi.

57 W połowie XVII wieku następuje radykalny niejako przewrót w stroju elegantek polskich. Dotąd — obok oryginalnych polskich ubiorów — przeważały mody włoska i niemiecka. Teraz, wraz z królową Marią Ludwiką, toruje sobie drogę do Polski moda francuska, utrwala się następnie za rządów Marii Kazimiery Sobieskiej i utrzymuje się zwycięsko przez cały wiek XVIII. Prawdziwą rewelacją, a zarazem powodem wielkiego zgorszenia i gwałtownych satyrycznych wycieczek było odsłonięcie nie tylko szyi, lecz również gorsu, wniesione przez fraucymer obu królowych. Dotąd, nawet przy wyciętych, czyli tak zwanych „opadłych" sukniach, szyja i pierś kryły się na przykład pod koronkami. Teraz nie tylko szyja była obnażona i jak ubo­lewa jeden z ówczesnych rymopisów „zubożała, biedna, przy samych tylko perłach pozostała", ale poczęto obnażać także gors — no­watorstwo w Polsce przedtem niesłychane, zuchwałe, skandaliczne. Moda kobieca wzbogaca się wtedy również o trzy inne nowości: nowe fryzury, puder i muszki.

58 W. Łoziński, Życie polskie.., jw., s. 135.

59 Kanak — naszyjnik.

60 Manela — bransoleta.

61 Karbunkuł — szlachetny kamień barwy czerwonawej (rubin, granat).

62 Chryzolit — minerał barwy żółtej lub zielonawej.

63 Sardonik — kamień półszlachetny o naprzemianległych jaśniejszych i ciemniejszych warstew­kach barwy czerwioinobrunatnej.

64 Żabiniec — drogi kamień.

65 W. Łoziński, Życie polskie..., jw., s. 144.

66 Comme souvenir — jako pamiątka.

67 Palcami jadała wówczas ogromna większość ludzi wszystkich stanów. Król Ludwik XIV do 1658 r. nie używał widelca. W Jaworowie tylko cudzo­ziemcom podawano noże i widelce.

68 W. Łozłński, Życie polskie..., jw., s. 209.

69 Den Kőnig voin Polem — króla Polski.

70 Jak widać odsiecz wiedeńska znalazła swe odbicie nie tylko w spec­jalnie sporządzanych kartach do gry, ale również w kamieniach warcabo­wych, których reprodukcje znajdują się w tekście niniej­szej książki.

71 Avec une grandę ochota — z wielką ochotą.

72 Cadeau — podarunek.

73 Sztajer — powolny taniec styryjski w takcie 3/4 z przyśpiewkami; także rodzaj szybkiego walca.

74 O du lieber Augustyn — o ukochany Augustynie.

75 T. Żeleński, Marysieńka..., jw., ss. 61, 69, 91.

76 Adwersarz — przeciwnik, nieprzyjaciel, człowiek nieprzychylnie uspo­sobiony, będący przeciw­nego zdania.

77 Asambl — zebranie towarzyskie, bal, raut.

78 Abort — przedwczesne przerwanie dąży, poronienie.

79 H. Muszyń&ka-Hoffmanowa, Panie..., jw., s. 45.

80 Dykteryjka — krótkie, żartobliwe opowiadanie, zabawna historyjka; anegdota.

81 W przytomności — w obecności.

82 H. Muszyńska-Hoffmanowa, Panie..., jw., s. 38.

83 T. Żeleński, Marysieńka..., jw., s. 160.

84 Marysieńka wykorzystała osobiste powiązania z papieżem, który swo­jego czasu, nie będąc jesz­cze Ojcem Świętym, połączył dłonie państwa Sobieskich, jak też wykorzystała mocne w Rzymie stanowisko Forbin de Jansona, który Sobieskim zawdzięczał własny kapelusz kardynalski. Przy tak silnym poparciu ojcu Marysieńki wątpliwy styl życia, brak statku i powagi, zaszargana opinia, a nawet brak święceń kapłańskich nie okazały się prze­szkodą dla uzyskania purpury kardynalskiej z rekomendacji monarszej. I w ten sposób Marysieńka raz jeszcze postawiła na swoim.

85 „Tygodnik Ilustrowany" 1883 nr 42, ss. 242—243; nr 43, se. 258—259.

---