Agnieszka Kwiecień
Pedagogika; Służby Społeczne w Unii Europejskiej
Rok I, semestr I
SZKOLNICTWO ELEMENTARNE W I POŁOWIE XIX WIEKU
System monitorialny Bella-Lancastera
Rozwój szkolnictwa na początku XIX wieku był mocno zdeterminowany przez cały wiek XVIII
z jego hasłami racjonalizmu i oświecenia. Wielki wpływ na idee osiemnastowiecznej oświaty, szczególnie po 1830 roku, wywarła rewolucja francuska i głoszony przez nią postulat powszechnej publicznej oświaty ludowej. Francuscy rewolucjoniści jako pierwsi głosili potrzebę powszechnej edukacji, choć kontrrewolucyjna burżuazja, która rewolucję stłamsiła, obrała odwrotny kierunek
w myśleniu o szkolnictwie. Pod koniec XVIII wieku odstąpiono, zwłaszcza we Francji i Anglii,
od bezpłatnego i obowiązkowego nauczania podstawowego na rzecz idei szkoły elitarnej
i wyznaniowej.
U progu XIX wieku w europejskiej myśli na temat oświaty elementarnej pojawiły się dwa kluczowe stanowiska. Autorem pierwszego byli dwaj Anglicy, Andrew Bell i Joseph Lancaster. Drugi kierunek wcielania w życie powszechnego szkolnictwa elementarnego zapoczątkował Jan Henryk Pestalozzi w Szwajcarii. Jego poglądy na temat oświaty, opublikowane w formie listów w książce
Jak Gertruda uczy swoje dzieci, miały wielu kontynuatorów w europejskiej pedagogice XIX wieku, m.in. Adolfa Diesterwega (kwestia kształcenia nauczycieli) i Fryderyka Froebla (kwestia wychowania przedszkolnego). Zwłaszcza metoda poglądowa Pestalozziego, która dała początek tzw. nauce
o rzeczach, odegrała znaczną rolę w nauczaniu elementarnym w XIX wieku.
Anglicy Bell i Lancaster byli autorami tzw. systemu monitorialnego w szkolnictwie podstawowym. Potrzeba stworzenia owego systemu wynikała po pierwsze z idei umasowienia nauczania początkowego, po drugie z braku środków finansowych na rozbudowę oświaty świeckiej
na poziomie elementarnym — w Anglii dopiero w 1833 roku wydzielono niewielką część z budżetu państwa na cele oświatowe. Pod koniec XVII wieku Bell wprowadził system monitorialny w angielskiej szkole dla sierot w Madrasie. Na początku XIX wieku Bell i Lancaster niezależnie od siebie zaczęli tworzyć system małych szkół dla dzieci ubogich w Anglii. Przedsięwzięcie było ekonomiczne i dość powszechne, dzięki systemowi monitorialnemu, jaki Bell i Lancaster propagowali. System ten wykorzystywał metodę wzajemnego nauczania, wedle której starsi uczniowie (monitorowie), przeszkoleni uprzednio przez nauczyciela, nauczali z kolei uczniów młodszych. W ten sposób
z pomocą jednego nauczyciela i kilku podręczników uczono jednocześnie duże grupy dzieci. Nauczyciel w systemie monitorialnym zajmował się głównie sprawami organizacyjnymi. Niestety monitorowie nauczani byli zaledwie w zakresie tego, co za chwilę mieli wpoić młodszym uczniom, poczym przekazana przez nich wiedza szła w niepamięć na rzecz kolejnej partii materiału, którą trzeba było „podać dalej”.
Jakkolwiek system monitorialny był jakąś (na ówczesne warunki) metodą upowszechniania szkolnictwa elementarnego i przyjął się w wielu krajach europejskich i Ameryce w latach 1815-1830,
z czasem jednak zaniechano go ze względu na częsty efekt wtórnego analfabetyzmu. Ponadto szkółki zakładane przez Bella, Lancastera i ich kontynuatorów miały międzywyznaniowy charakter, czego
nie popierał kościół anglikański i szkoły wyznaniowe. W 1839 roku przy Tajnej Radzie Królewskiej
w Anglii jako pierwsza państwowa instytucja oświatowa powstała Komisja Edukacyjna. Jednak system oświaty długo jeszcze pozostawał w rękach burżuazji i kleru, a państwowe szkoły zaczęto tworzyć dopiero w 1870 roku.
Szkolnictwo elementarne we Francji, po przekazaniu nadzoru nad nim merom i gminom
na mocy ustawy z 1802 roku, po ponownym dojściu do władzy Burbonów wróciło w znacznej mierze pod skrzydła Kościoła i jezuitów. Edukacja podstawowa we Francji w tamtych latach wciąż była płatna, a w 1824 roku na czele komitetów szkolnych stanęli biskupi. W latach 1833-1848, a zwłaszcza po ustawie o szkolnictwie ludowym Guizota z 1833 roku, liczba szkół początkowych we Francji znacznie wzrosła. Demokratyczne idee w kwestii edukacji elementarnej głoszono w okresie Wiosny Ludów (Carnot), jednak reakcyjna ustawa oświatowa Falloux z 1850 roku całkowicie przekazała nadzór nad szkolnictwem Kościołowi. Szkoły świeckie były zamykane, a nauczycieli nie będących duchownymi masowo zwalniano. Stan ten nie uległ zmianie, a wręcz pogłębił się, w czasach II Cesarstwa.
W Prusach na początku XIX wieku powszechnie niemal przyjęła się idea szkoły ludowej Pestalozziego, realizowana przez Diesterwega, który mocno wpłynął na rozwój kształcenia nauczycieli nie tylko w swojej ojczyźnie, ale w całej Europie. W przeciwieństwie do władz państwowych Anglii
i Francji, rząd pruski pozostawał zwierzchnikiem oświaty elementarnej, choć nie unikał w tej dziedzinie współpracy z Kościołem. W 1825 roku w Prusach edukacja na poziomie elementarnym została uznana za obowiązkową. Jednak, co do jej bezwyznaniowości i bezpłatności, nauczycielstwo pruskie walczyło z rządem daremnie, a po roku 1850 szkolnictwo podstawowe w Prusach mocno upadło
w wyniku „Regulatyw” królewskich, wedle których szkoły podstawowe wróciły pod zwierzchność Kościoła, a program nauczania zawężono do czytania, pisania, liczenia i religii.
W Rosji sytuacja edukacji podstawowej rysowała się najgorzej względem omawianych państw europejskich. Pod koniec XVIII wieku znaczna większość ludności w Rosji pozostawała analfabetami. Stanu tego nie zmieniły zbytnio ustawy o szkolnictwie powszechnym z 1786 i 1803 roku, wszak wprowadzane były w życie głównie w miastach, a ludność wiejska wciąż nie miała możliwości kształcenia się na poziomie elementarnym. W 1828 roku z kolei wprowadzono w Rosji dwa systemy kształcenia: dla szlachty i burżuazji oraz dla reszty ludności. Można się domyślać, że system drugi praktycznie nie był realizowany. Cały okres rządów Mikołaja I nie tylko nie wniósł nic nowego
do rozwoju rosyjskiej oświaty, ale spowodował jej głęboki regres.
Warto wspomnieć o reformach oświatowych w Stanach Zjednoczonych z lat 1825-
1850, które zaowocowały wprowadzeniem w życie szkolnictwa elementarnego świeckiego i bezpłatnego — dzięki realizacji postulatu powszechnego opodatkowania.
Na ziemiach polskich w I połowie XIX wieku sytuacja oświaty wyglądała różnie w zależności od państwa zaborczego. Na terenie zaboru austriackiego germanizacja objęła sferę oświaty tuż po
I rozbiorze. System szkolnictwa elementarnego po politycznej ustawie szkolnej z 1805 roku był podzielony na szkoły trywialne dla małych miasteczek i wsi oraz szkoły główne dla większych miast.
W szkołach trywialnych, nad którymi nadzór sprawowali proboszczowie, nauczano czytania, pisania, rachunków i, przede wszystkim, religii. Szkoły trywialne były utrzymywane przez właścicieli ziemskich, którym mało zależało na edukacji chłopa, zatem sieć tych szkół była niezwykle rzadka. W szkołach trywialnych uczono w języku polskim — władze austriackie zmuszone były ten fakt zaakceptować
z powodu braku wykształconych nauczycieli. W szkołach głównych, które istniały w miastach i miały przygotowywać młodzież do dalszego kształcenia, nauczanie odbywało się w języku niemieckim.
W 1815 roku, władze austriackie, znajdując sojusznika w germanizacji ludu polskiego w klerze, oddało pod jego nadzór szkolnictwo ludowe w Galicji.
Germanizacja w zaborze pruskim rozwijała się sukcesywnie, początkowo obejmując Śląsk
i Pomorze, a po upadku powstania listopadowego również Wielkopolskę.
Na ziemiach późniejszego Księstwa Warszawskiego rosyjski zaborca był często wspierany przez polską szlachtę i burżuazję — również w kwestii kształcenia na poziomie elementarnym, które lud chciał upowszechniać, a klasy wyższe dążenia te hamowały. Ważną rolę w rozwoju polskiej oświaty na terenie zaboru rosyjskiego odegrały wybitni działacze oświeceniowi, jak Stanisław Potocki czy Stanisław Staszic.
Potocki w latach 1807-1812, jako kierownik Izby Edukacyjnej, z czasem Dyrekcji Edukacyjnej, potem Minister Wyznań i Oświecenia Publicznego w Królestwie Kongresowym, przyczynił się
do rozwoju publicznego szkolnictwa elementarnego na ziemiach polskich. Powołane w owym czasie Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych opracowywało m.in. podręczniki dla „szkół miejskich i wiejskich elementarnych”. W skład Towarzystwa wchodził m.in. Konstanty Wolski, który po raz pierwszy opracował i w swoich podręcznikach wprowadził metodę słuchowego rozróżniania wyrazów, co dało początek fonetyce i fonologii. Sejm z 1818 roku, a także car i książę Konstanty, poparli system monitorialny Bella-Lancastera, w wyniku czego w miastach i wsiach zaboru rosyjskiego powstało wiele szkół wzajemnego nauczania. W seminariach w Łowiczu i Poznaniu kształcono nauczycieli. Izba Edukacyjna wykształciła kilku nauczycieli żydowskich i stworzono w Warszawie kilka szkół elementarnych dla Żydów. W ten sposób szkolnictwo elementarne na ziemiach polskich rozwijało się, wzrastała liczba szkól ludowych, wykształconej kadry nauczycielskiej. Pojawiły się również wtedy zaczątki współczesnego szkolnictwa zawodowego — niedzielne szkoły dokształcające, zakładane przez Stanisława Staszica. Wciąż jednak działania te hamowane były przez ziemiaństwo, kler i zaborcę.
Wkrótce miejsce ministerialne Stanisława Potockiego zajął przyjazny Rosji Stanisław Grabowski, który w 1821 roku zniósł obowiązek płacenia składek na szkoły, w wyniku czego zamknięto wiele szkół wiejskich.
Po upadku powstania listopadowego w szkolnictwie na terenie zaboru rosyjskiego nastąpiła silna rusyfikacja, a w 1851 zniesiono obowiązek szkolnictwa na poziomie elementarnym. Regres
w oświacie, spowodowany przez te czynniki, pogłębił się jeszcze po upadku powstania styczniowego.
Źródła:
HISTORIA WYCHOWANIA ; Stefan Wołoszyn,
Część I HISTORIA SZKOLNICTWA
Warszawa 1967
4