Temat: Problematyka zbrojeń i rozbrojenia a bezpieczeństwo europejskie.
Bezpieczeństwo międzynarodowe jest w/g Raportu Sekretarza Generalnego ONZ z 1985r, rezultatem i sumą bezpieczeństwa każdego oddzielnie i wszystkich państw członków społeczności międzynarodowej .Bezpieczeństwo międzynarodowe jest funkcją szerszego, historycznie zmiennego układu międzynarodowego, którego głównymi atrybutami są: dynamika struktur bezpieczeństwa, koherentny i akceptowany katalog zasad współżycia międzynarodowego, który jest służebny wobec bezpieczeństwa państwa ale jest tez spójny z oczekiwaniami innych członków społeczności międzynarodowej. W ujęciu historycznym ukształtowały się 4 modele bezpieczeństwa:
bezpieczeństwo jednostkowe, które dominowało do końca XIX w.
uniwersalne(zbiorowe)-był nim np. Pakt Ligi Narodów ,nakładający na narody obowiązek solidarności dla pokoju i bezpieczeństwa z zasadą zbiorowej samoobrony.
regionalne- Karta Narodów Zjednoczonych. Z tym, że aby taki system
istniał powinien być;
otwarty dla wszystkich państw regionu,
gwarantować jednakowy status wszystkim jego uczestnikom,
mieć zdolność pokojowego likwidowania sporów,
mieć system koordynacji z Radą Bezpieczeństwa ONZ.
subregionalne, w którym obecnie pretenduje do niego OBWE. Jest to jednak model in statu nascendi z niesprecyzowaną strukturą i mechanizmami zapobiegania wojnom i konfliktom w regionie.
Wchodząc w problematykę zbrojeń istotny jest podział modelu bezpieczeństwa ze względu na metodę ,gdzie wyróżniamy model subordynacyjny, w którym jakiś wspólny organ lub państwo interweniując w konflikt z innymi państwami ma za zadanie równoważyć różnice w istniejącym układzie sił oraz gwarantować pokój, bezpieczeństwo lub terytorialną nietykalność. Obecnie realizacja tego modelu jest utrudniona ze wzglądu na fakt, że prawo międzynarodowe wprowadziło zakaz użycia siły niezbędnej do jego istnienia. Drugi model, czyli koordynacyjna konstrukcja bezpieczeństwa charakteryzuje się wzajemnym równoważeniem sprzecznych sił i interesów. Może on przybierać wariant równowagi sił, odstraszania, bezpieczeństwa zbiorowego oraz koncepcje rządu światowego. Może być jeszcze inna konstrukcja modelu ,czyli neutralność państwa oraz konstrukcja oparta na tworzeniu stref zdemilitaryzowanych. Ta systematyka modeli wskazuje, że siła jest jednym z zasadniczych elementów polityki zagranicznej państwa. Do najważniejszych atrybutów siły należy czynnik wojskowy. Parametry określające jego wartość to możliwości demograficzne, ekonomiczne, organizacyjne i naukowo -techniczne. Po II wojnie św. doszło do intensyfikacji zbrojeń. Główne stymulatory zbrojeń to obawy przed skutkami osiągnięcia przewagi przez potencjalnych przeciwników, dążenie do uzyskania równowagi sił lub zbudowania potencjału wojskowego dającego gwarancje sukcesu w obronie. W rozwoju jakościowym zaznaczyła się tendencja przechodzenia od tradycyjnej triady sił militarnych (wojska lądowe, morskie, powietrzne) do formacji wyposażonych w broń nuklearną przenoszoną przez rakiety krótszego, średniego i dalekiego zasiągu. Triada atomowa to system wyrzutni rakiet przenoszących ładunki jądrowe na odległość 5,5tys.km. Te rakiety to międzykontynentalne rakiety balistyczne stacjonowane na lądzie(ICBM), rakiety balistyczne umieszczone na, okrętach podwodnych (SLBM, oraz ciężkie bombowce dalekiego zasięgu przenoszące bomby nuklearne lub rakiety samosterujące zaopatrzone w ładunki nuklearne (ALCM).Pierwszego na świecie wybuchu bomby atomowej dokonały Stany Zjednoczone w 1945r. na poligonie wojskowym Alamagordo. Monopol USA na broń atomową, przełamał 4 lata później Związek Radziecki .Doświadczenia z bronią jądrowa, negatywnie wpływają na procesy rozbrojenia, przyśpieszają zaś wyścig zbrojeń. W II poł. lat 70-tych Związek Radziecki dokonał wymiany rakiet średniego zasięgu jednogłowicowych SS-4 i SS-5 na trójgłowicowe SS-20 zainstalowane w europejskiej części ZSRR. Rakieta taka wyposażona jest w trzy głowice bojowe i z powodzeniem zastępuje dwie lub trzy poprzednie. Odpowiedzią strony zachodniej było dozbrojenie potencjału militarnego NATO nowymi systemami broni rakietowo-jądrowych (strategiczna broń średniego zasięgu i broń eurostrategiczna). W latach 70-tych Stany Zjednoczone zainstalowały ok.550 międzykontynentalnych rakiet balistycznych o nazwie „Minuteman”. Zostały one później wyposażone w głowice kasetowe z pociskami samosterującymi. Powstała nowa rakieta podwodna „Trident" a wszystkie amerykańskie okręty podwodne zostały wyposażone w rakiety z głowicami kasetowymi z pociskami samosterującymi. Bombowce strategiczne zostały doposażone rakietami uderzeniowymi SREM. Na pokładzie bombowca B-52 znajdowało się nawet 20 takich rakiet. W ciągu lat siedemdziesiątych potencjał militarny USA zwiększył się dwukrotnie. Na początku lat 80-tych Stany Zjednoczone przystąpiły do doświadczeń z rakietami „Pershing-2” oraz pociskami „Cruise”. W tym czasie dysponowały już 108 takimi rakietami balistycznymi oraz 464 pociskami tego typu. Wyścig zbrojeń spowodował , że oba mocarstwa stały się potęgami nuklearnymi. Wyścig był przyspieszany dodatkowo przez postąp naukowo-techniczny. Po rozpadzie Związku Radzieckiego Stany Zjednoczone pozostały największą potęga nuklearną, ale rosło niebezpieczeństwo ze strony Bliskiego Wschodu, szczególnie Chiny, Irak. Pojawiła się także Japonia. Kraj bogaty, technologicznie bardzo rozwinięty, ale o niedużym establishmencie militarnym i bez większych ambicji w kierunku jego rozbudowywania. Jednakże w roku 1992 Japonia zakupiła od Francji 1,3 tony wzbogaconego plutonu nadającego się do produkcji broni jądrowej. Taka ilość świadczyła o tym, że w żadnym wypadku nie może być użyta jedynie w celach pokojowych. Do produkcji bomby atomowej wystarczy 5-10 kg plutonu, a przy możliwościach technologicznych Japonii może ona zostać wyprodukowana w czasie krótszym niż 1 rok. Pojawia się, też broń chemiczna, którą też już posiadają, państwa Trzeciego Świata, W połowie lat 80-tych na zbrojenia przeznaczano ok.6% światowej produkcji dóbr i usług. W 1986r. Stany Zjednoczone i Związek Radziecki przeznaczały na cele militarne ok.60% światowych wydatków zbrojeniowych, a w/g- ustaleń Międzynarodowej Organizacji Pracy na potrzeby sił zbrojnych pracowało 53 mln ludzi na świecie. Ze zbrojeniami nierozerwalnie związany jest handel bronią. Większość dostaw amerykańskich skierowana była do Europy Zachodniej, cześć na Bliski Wschód, ale również Oceania, Afryka, Azja Płd. ,Ameryka Płd. i Płn. ZSRR i USA kontrolowały ok.70% światowego rynku bronią i sprzętem wojskowym. Charakterystycznym zjawiskiem stało się wkraczanie na rynki ze swoim uzbrojeniem państw, które dotychczas były importerem broni np. Pakistan, Brazylia, RPA czy Izrael, którego głównym odbiorcą stały się Stany Zjednoczone, które kupowały połowę, eksportu Izraela. Sumy uzyskiwane ze sprzedaży kontrolowanej przez eksporterów w 1987r. sięgały 69 mld dolarów, drugie tyle uzyskiwały z handlu na czarnym rynku. Od 1991r. dochody Rosji z handlu bronią spadły trzykrotnie, natomiast czołową pozycję, wciąż utrzymywały Stany Zjednoczone, na które przypadało 40% sprzedaży. Mimo to same również sprowadzały broń ,np. w 1994r. zakupiły od Białorusi przeciwlotniczy system rakietowy. W listopadzie 1969r. został zapoczątkowany proces ograniczenia zbrojeń strategicznych. Obrady prowadzone były na przemian w Helsinkach i w Wiedniu. W ich wyniku 30 września 1971 r. zawarto bezterminowe porozumienie o zmniejszeniu niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądrowej między ZSRR a USA. To porozumienia bardzo często uważane jest za część składową późniejszego porozumienie SALT-I .
Drugim osiągnięciem było podpisanie 26 maja 1972r. w czasie szczytu radziecko-amerykańskiego w Moskwie ,bezterminowego układu o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej oraz tymczasowego porozumienia o niektórych przedsięwzięciach w dziedzinie ograniczenia strategicznych zbrojeń zaczepnych. Te porozumienia miały o tyle istotne znaczenie, że po raz pierwszy zostały uzgodnione konkretne przedsięwzięcia służące realnemu zahamowaniu wzrostu liczebności zbrojeń strategicznych. Ale tak naprawdę próby osiągnięcia takich porozumień pojawiły się znacznie wcześniej. Okres rozbrojeń z reguły dzieli się na 6 etapów:
Trwał od 1945r. do 1955r. Dominowały tu dwie koncepcje. Amerykańska - plan Barucha zgłoszony na forum ONZ. Zmierzał on do utrzymania monopolu przez Stany Zjednoczone. Postulowano zatrzymanie prac nad jej rozwojem i poddanie kontroli międzynarodowej wszelkiej produkcji energii jądrowej. Przeciwstawnym jej było przedstawienie przez Związek Radziecki koncepcji postulującej całkowite wyeliminowanie broni jądrowej, ale „zimna wojna” skutecznie hamowała wszelkie inicjatywy rozbrojeniowe.
Jest to okres lat 1956-1969. Okres wyraźnego odprężenia ale i intensywnych, zbrojeń i kryzysów. W Moskwie w 1963r. podpisano układ w sprawie zakazu doświadczeń z bronią jądrowa w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą. W tym tez roku Stany Zjednoczone i Moskwa uruchomiły „gorącą linię” czyli połączenie mające zapobiec nagłemu wybuchowi wojny. W 1970r. wszedł w życie układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej.
Etap trzeci to okres lat siedemdziesiątych. Notuje się równowagę militarną pomiędzy państwami kapitalistycznymi a blokiem socjalistycznym. Porozumienia SALT I i SALT II w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a ZSRR. Dokument KBWE z 1975r. w sprawie budowy środków zaufania.
W latach 1980 - 1986 sytuacja międzynarodowa ulega zaostrzeniu. Przystąpiono do rozmów w sprawie redukcji zbrojeń strategicznych START.
Od 1987r. rozpoczął się nowy etap. Zawarto dwa bardzo ważne porozumienia. W 1987r. układ o likwidacji rakiet średniego i mniejszego zasięgu i w 1990r. w Paryżu traktat w sprawie zbrojeń konwencjonalnych.
Obejmuje lata 1990 - 1991 i tu porozumienie o wycofaniu wojsk radzieckich z Czechosłowacji, Węgier, Niemiec( dawne NRD) i Polski. Rozwiązaniu ulega Układ Warszawski w 1991 r. Zlikwidowano bazy wojskowe w Afryce i Ameryce Łacińskiej. START I i START II spowodowały redukcję potencjału nuklearnego ZSRR i Stanów Zjednoczonych o ok.75%.
Powyższe etapy wskazują, że przy odrobinie dobrej woli zarówno Związkowi Radzieckiemu jak i Stanom Zjednoczonym udało się znaleźć trwałe i skuteczne rozwiązania w tak trudnych problemach jak zbrojenia strategiczne. Wyraźnie widzimy, że proces rozbrojeń miał charakter rozwojowy. O ile porozumienie z roku 1972 miało na celu przede wszystkim zamrożenie ogólnej liczby wyrzutni międzykontynentalnych rakiet balistycznych i rakiet balistycznych na okrętach podwodnych, to już układ SALT I do łącznych limitów włącza również bombowce strategiczne, 30 października 1973 r., rozpoczęły się w Wiedniu rokowania w kwestii redukcji sił zbrojnych i zbrojeń w Europie Środkowej. Uczestniczyło w nich 19 państw. Socjalistycznych było 7, kapitalistycznych 12 a rejon redukcji obejmował terytorium RFN, Belgii, Holandii, Luksemburga, NRD, Polski oraz Czechosłowacji. Chodziło o dyslokacje w tych rejonach wojsk lądowych, lotnictwa oraz uzbrojenia, które się tam znajdowało. W ich wyniku Związek Radziecki w roku 1980 wycofał z NRD 20 tyś. żołnierzy, 1000 czołgów, znaczną ilość broni i sprzętu bojowego. W roku 1963 ZSRR, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zawarły układ o zakazie doświadczeń z bronią jądrowa, w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą. Układ był niezwykle istotny w kwestii radioaktywnego skażenia środowiska naturalnego. Następnym krokiem do całkowitego zakazu doświadczeń z bronią jądrowa był zawarty w 1974r. pomiędzy ZSRR i USA układ o ograniczeniu podziemnych wybuchów broni jądrowej. Chodziło w nim o zaniechanie przez oba mocarstwa wybuchów najmocniejszych, bo ponad 150 kilotonowych rodzajów ładunków jądrowych. Ważne miejsce zajmuje układ z października 1967 r. zobowiązujący do nie umieszczania na orbicie okołoziemskiej żadnych obiektów, które byłyby wyposażone w broń jądrową lub inną broń masowego rażenia. Zawierał on stwierdzenie, że Księżyc oraz inne ciała niebieskie mogą być wykorzystywane jedynie w celach pokojowych. W kwestii Kosmosu niemniejsze znaczenie miały układ z sierpnia 1963r. o zakazie doświadczeń z bronią jądrowa, w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą, konwencja z 1977r. o zakazie wojskowego lub każdego innego wrogiego wykorzystania środków oddziaływania na środowisko naturalne, oraz zawarty w 1972r. radziecko-amerykański układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej. Jeśli chodzi o broń chemiczną to już konwencja genewska z 1925r. postawiła poza prawem używanie broni chemicznej i bakteriologicznej. W roku 1975 nabrała mocy prawnej konwencja o zakazie doświadczeń, wytwarzania i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej(biologicznej) oraz toksyn, a także zniszczenia jej zapasów, ratyfikowana przez ZSRR, USA i Wielką Brytanię,
Niewątpliwie osłabieniu napięcia w Europie posłużyły układy między ZSRR a RFN z 1970r., Polską, a RFN również z 1970r, NRD a RFN z1971r., RFN a Czechosłowacją z 1973., oraz czterostronne porozumienie pomiędzy ZSRR, USA, Wielką Brytanią i Francją z 1971 r. w sprawie Berlina Zachodniego. Uznano w nich realia terytorialne i polityczne państw, które ukształtowały się po II wojnie światowej, jak również nienaruszalność granic państw europejskich co miało stanowić podstawę bezpieczeństwa w Europie. Wielkim wydarzeniem międzynarodowym i zapoczątkowaniem nowego etapu odprężenia była Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie KBWE, która zakończyła się podpisaniem 1 sierpnia 1975r. w Helsinkach Aktu Końcowego. Dziesięć zasad w nim zawartych stanowi spójny i skuteczny kodeks stosunków między państwami, zgodny z wymogami pokojowego współistnienia, i sprzyjający zachowaniu i utrwaleniu pokoju na całym kontynencie europejskim. Konstruktywny wkład w rozwiązywaniu tych ważnych problemów wniosła XXXIV sesja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, która przyjęła Deklarację o zapobieżeniu katastrofie jądrowej, uznając, że użycie jej przez jakąkolwiek ze stron jako pierwszą będzie uznane za najcięższą zbrodnię przeciwko ludzkości. Rok później Związek Radziecki złożył na tym forum jednostronną inicjatywą, że nie użyje takiej broni jako pierwszy. Zwrotnym punktem sytuacji bezpieczeństwa na świecie był 11 września 2001 r. Zmusiło to państwa do dyskusji na temat określenia nowej roli Sojuszu Północnoatlantyckiego oraz ponownego zdefiniowania relacji NATO-Rosja. Znalazło to odzwierciedlenie we wspólnym oświadczeniu z dnia 12 września 2001 r. Stałej Wspólnej Rady NATO-Rosja (PJC),które potępiło ataki terrorystyczne. Nowy mechanizm takiej współpracy został przyjęty w Brukseli 6 grudnia 2001 r. Zdecydowano, iż przedstawiciel Rosji będzie zasiadał w Radzie NATO, która zostanie powiększona do 20 członków, przy czym członkowie NATO zastrzegli sobie prawo podejmowania akcji niezależnych zaś członkowstwo Rosji w Radzie uzależnione będzie wspólnym interesem Rosji i Sojuszu. Decyzje wspólnie podejmowane dotyczyć mają terroryzmu, rozbrojenia, proliferacji broni masowego rażenia oraz wspólne działania w razie kryzysów i akcji pokojowych. Ale Unia Europejska stoi przed jeszcze innym problemem jakim jest wzrost ilości broni konwencjonalnej w państwach śródziemnomorskich a także niebezpieczeństwo proliferacji broni masowego rażenia w tym regionie. Kiedy w okresie lat osiemdziesiątych w państwach europejskich nastąpił spadek ilościowy sił zbrojnych o ok.6% to w państwach Bliskiego Wschodu odnotowano wzrost o ok. 95% a w krajach Maghrebu o ok.45%. Początkowo mówiło się ,że europejskie siły zbrojne są lepsze jakościowo ale rozprzestrzenianie broni chemicznej, biologicznej oraz jądrowej świadczy o tym ,że państwa śródziemnomorskie weszły również w etap jakościowego wyścigu zbrojeń. Pomimo, iż eksperci twierdzą, że podłoże tych zbrojeń stanowi konflikt arabsko-izraelski a działania wymierzone są przede wszystkim w sąsiednie kraje regionu to przedstawiciele Unii Europejskiej w deklaracji końcowej ze spotkania w czerwcu 2003r. w Salonikach stwierdzili, że rozprzestrzenianie broni masowego rażenia oraz rakiet balistycznych stanowi szczególne zagrożenie dla Europy. Obawę budzi nie tylko to, że broń masowej zagłady może być wykorzystana przez ugrupowania terrorystyczne ale również to, że niestabilność polityczna oraz ugrupowania radykalne, które manifestują wrogość wobec państw europejskich mogą stanowić realne zagrożenie bezpieczeństwa europejskiego.
Literatura:
MON, Rozbrojenie, Warszawa 1988
A.D. Rotfeld red. Wizje Europy, Warszawa 1989.
J .Starzyk, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, Warszawa 2003
K. Stolarczyk, Bezpieczeństwo Polski i Bezpieczeństwo Europejskie na Początku XXI Wieku, Katowice 2004.
8