Umowy w sprawie kontroli zbrojeń i rozbrojenia

Umowy w sprawie kontroli zbrojeń i rozbrojenia, dokumenty prawa międzynarodowego mające na celu zahamowanie wyścigu zbrojeń, ograniczenie lub redukcję potencjałów militarnych bądź całkowite wyeliminowanie jakiegoś typu czy kategorii broni.

Umowy wielostronne:
- układ w sprawie Antarktyki podpisany w Waszyngtonie w 1959, postanawia, że obszar Antarktyki może być wykorzystywany wyłącznie w celach pokojowych; sygnatariuszami są 42 państwa (1995),

- układ o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej oraz pod wodą podpisany w Moskwie w 1963; sygnatariuszami są 124 państwa (1995);

- układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej (łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi), zwany potocznie "układem kosmicznym" podpisany równocześnie w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie w 1967, nakazuje wykorzystanie wyżej wymienionych obszarów wyłącznie w celach pokojowych; sygnatariuszami są 94 państwa,

- układ o zakazie broni jądrowej w Ameryce Łacińskiej podpisany w Meksyku w 1967 (zwany potocznie układem z Tlatelolco); sygnatariuszami jest 29 państw regionu;

- układ o nieproliferacji broni jądrowej (1968), zwany układem NPT (Non-Proliferation Treaty), podpisany jednocześnie w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie w 1968; sygnatariuszami jest obecnie 170 państw (1995). Państwa dysponujące bronią jądrową (Chiny, Francja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i ZSRR) zobowiązane zostały w nim do nieprzekazywania jej innym krajom, natomiast kraje nieposiadające tej broni zrezygnowały z prób jej uzyskania. Dodatkowo całość prac nad pokojowym wykorzystaniem energii atomowej została poddana kontroli Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej. Dopiero w 1992 układ podpisały ostatnie dwa mocarstwa atomowe - Chiny i Francja, po rozpadzie ZSRR kolejne kraje dysponujące bronią jądrową - Białoruś, Kazachstan (1993) oraz Ukraina (1994). Do układu nie przystąpiły jednak niektóre państwa progowe (te, które osiągneły potencjał technologiczny i są zdolne i/lub produkują broń jądrową) - Pakistan, Indie, Izrael, Argentyna, Brazylia. Korea Północna pomimo, iż jest sygnatariuszem traktatu od lat podejmuje potajemne próby uzyskania broni jądrowej;

- układ o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu podpisany w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie w 1971, sygnatariuszami są 92 państwa (1995);

- układ o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia broni bakteriologicznej i toksycznej oraz ich zniszczenia w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie w 1972, sygnatariuszami są 133 państwa (1995);

- układ o zakazie wykorzystywania technik oddziaływania na środowisko naturalne w celach wojskowych lub innych wrogich celach podpisana w Genewie w 1977, sygnatariuszami jest 63 państw (1995),

- układ o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące cierpienia lub mające niekontrolowane skutki podpisana w Nowym Jorku w 1981; sygnatariuszami jest 41 państw (1995); konwencja ma charakter ramowy, tzn. można dołączyć do niej nowy protokół w razie pojawienia się nowego rodzaju "niehumanitarnej" broni. Obecnie obejmuje trzy protokoły: I - dotyczący amunicji, której odłamki są niewykrywalne dla promieni rentgenowskich (szkło, drewno,tworzywa sztuczne), II - zakazu lub ograniczenia stosowania niektórych min (min-pułapek, min lądowych), III - zakazu lub ograniczeń stosowania broni zapalających;

- układ ustanawiający strefę wolną od broni jądrowej na południowo-wschodnim Pacyfiku , zwany także układem z Rarotonga, podpisany w Rarotonga Wyspy Cooka w 1985, układ zakazuje doświadczeń, produkowania i używania broni jądrowej w rejonie południowo-wschodniego Pacyfiku; sygnatariuszami jest 11 państw regionu;

- układ o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie - CFE podpisany w Paryżu w 1990. Wprowadzał ograniczenia 5 kategorii uzbrojenia konwencjonalnego na terytoriach państw-sygnatariuszy: czołgów (pułap zbiorowy 40 tysięcy sztuk), systemów artyleryjskich (40 tysiecy), bojowe wozy opancerzone (60 tysięcy), samolotów bojowych (13 600) oraz śmigłowców (4 tysiące), sygnatariuszami jest 30 państw europejskich oraz Stany Zjednoczone i Kanada;

- układ otwartego nieba, zwany traktatem o otwartych przestworzach, podpisany w Helsinkach w 1992, dotyczy możliwości dokonywania lotów kontrolnych nad terytoriami państw sygnatariuszy, których celem jest obserwacja lotnicza działalności wojskowej, co ma służyć budowie zaufania i bezpieczeństwa międzynarodowego; sygnatariuszami są wszyscy członkowie OBWE;

- układ w sprawie stanu osobowego konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie podpisany w Helsinkach w 1992, układ ustanawiał górny pułap liczebności armii w poszczególnych państwach-sygnatariuszach traktatu; jego sygnatariuszami są strony układu CFE;

- układ o zakazie prowadzenia badań, produkcji, gromadzenia i użycia broni chemicznej oraz jej zniszczenia podpisana w Paryżu w 1993, układ jest nadal otwarty do podpisu;

- traktat o zakazie prób z bronią jądrową zatwierdzony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1996, sygantariuszami jest obecnie ponad 120 państw;

- w 1996 zawarto też Porozumienie w sprawie subregionalnej kontroli zbrojeń, tzw. florenckie, wzorowane na CFE, a odnoszące się jedynie do terenu byłej Jugosławii.

Dwustronne umowy pomiędzy supermocarstwami Stanami Zjednoczonymi i ZSRR (od 1991 Rosją), to:

- tymczasowe porozumienie o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych SALT I (Strategic Arms Limitation Talks) podpisane w Moskwie w 1972, wprowadzało ograniczenie ilościowe dla obu stron na wyrzutnie naziemne oraz zainstalowane na okrętach podwodnych (nie odejmowało lotnictwa strategicznego, wyposażonego w broń jądrową);

- układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej - ABM (Anti-Balistic Missile) podpisana w Moskwie w 1972, ograniczała ilość systemów obrony przeciwrakietowej posiadanych przez każde mocarstwo;

- układ o ograniczeniu podziemnych doświadczeń z bronią jądrową podpisany w Moskwie w 1974, zakazywał przeprowadzania doświadczalnych wybuchów podziemnych o sile powyżej 150 kiloton;

- układ o podziemnych doświadczeniach jądrowych w celach pokojowych podpisany w Moskwie w 1976, zakazywał przeprowadzania doświadczalnych wybuchów we wszystkich środowiskach (wodnym, powietrznym, naziemnym i podziemnym) o sile powyżej 150 kiloton;

- układ o ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych - SALT II podpisany we Wiedniu w 1979, wzmacniał reżim porozumienia SALT I oraz dodatkowo wprowadzał ograniczenia na strategiczne lotnictwo atomowe obu supermocarstw;

- układ o likwidacji rakiet średniego i krótkiego zasięgu - układ INF (Intermediate Nuclear Force) podpisany w Waszyngtonie w 1987, nakazywał etapową, proporcjonalną i przede wszystkim całkowitą likwidacje rakiet krótkiego (500-1000 km) i średniego zasięgu (1000-5500 km);

- układ o redukcji i ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych START I (Strategic Arms Reduction Treaty) podpisany w Moskwie w 1991 - już po rozpadzie ZSRR, układ zobowiązywał sygnatariuszy do redukcji (w ciągu 7 lat) ilości wszelkich wyrzutni (naziemnych, zainstalowanych na łodziach podwodnych i w samolotach strategicznych) rakiet balistycznych do 1600 po każdej ze stron oraz redukcję ilości głowic jądrowych do 6000 po każdej ze stron. Dodatkowym dokumentem był tzw. Protokół Lizboński podpisany w 1992 przez Białoruś, Kazachstan i Ukrainę, w którym państwa te zobowiązywały się do przekazania Rosji w ciągu 7 lat rozmieszczonych na ich terytoriach arsenałów wojskowych,;

- układ o dalszej redukcji i ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych START II podpisany w Moskwie w 1993, zobowiązywał obie strony do dalszej, dwuetapowej redukcji arsenałów atomowych, jego celem jest całkowita likwidacja naziemnych rakiet wielogłowicowych, tzw. rakiet ciężkich oraz redukcja głowic jądrowych do poziomu 3000 lub 3500 sztuk w każdym państwie. Start I oraz START II miały zmniejszyć arsenały jądrowe dwóch mocarstw o około 70%.

1

---