Apoteoza boskiego stworzenia w poezji Jana Kochanowskiego

Scenariusz z wykorzystaniem śnieżnej kuli

45 min

Plan wynikowy

• Poezja religijna Jana Kochanowskiego

Cele lekcji

• uczeń potrafi: odczytać ze zrozumieniem Pieśń XXV z Ksiąg wtórych; nazwać rodzaj liryki oraz gatunek omawianego utworu; rozpoznać w tekście podmiot liryczny i adresata; uchwycić renesansowy charakter pieśni; porównać kreację Boga w utworze Kochanowskiego i dziełach średniowiecznych; rozpoznać zastosowany w wierszu rodzaj wersyfikacji

Metody nauczania

• metoda aktywizująca - śnieżna kula, praca z tekstem

Środki dydaktyczne

• podręcznik (s. 28-29), karta pracy

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca

Nauczyciel informuje uczniów, że Jan Kochanowski pierwsze swoje wiersze pisał po łacinie. Podaje też krótką informację o początkach jego działalności poetyckiej w języku narodowym: „Artysta zdecydował się tworzyć w mowie ojczystej podczas podróży po Europie, prawdopodobnie na skutek zetknięcia się z Plejadą - grupą poetów francuskich skupionych wokół Pierre'a Ronsarda. Byli oni reformatorami literatury francuskiej - nawoływali do zerwania z tradycją średniowieczną zarówno w kwestii pisania po łacinie, dotychczasowej lingua universalis, jak i uprawianych gatunków. Jednocześnie głosili konieczność upowszechniania kultury antycznej. Pierwszym znanym nam wierszem Kochanowskiego stworzonym w języku polskim jest modlitwa dziękczynna nosząca prosty tytuł Pieśń, dziś określana za pomocą incipitu Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Powstała ona najprawdopodobniej w Paryżu, na przełomie 1558 i 1559 r. Wiersz ten otworzył nowy okres w dziejach literatury polskiej”.

Faza realizacyjna

1. Uczniowie poznają wiersz w trakcie indywidualnej lektury, następnie przystępują do jego analizy: określają typ liryki, wskazują podmiot liryczny oraz adresata, omawiają sytuację liryczną. Pod kierunkiem nauczyciela wykonują zadania 1. i 2. w karcie pracy - na podstawie zaimków identyfikują nadawcę wypowiedzi i jej adresata oraz uzupełniają tabelę swoimi wnioskami.

2. Po ustaleniu, kto mówi, do kogo się zwraca i o czym opowiada w utworze, uczniowie przypominają, w jaki sposób przedstawiano Boga w średniowieczu. W tym celu podają przykładowe tytuły dzieł poznanych w trakcie omawiania poprzedniej epoki, w których pojawia się wizerunek Stwórcy. Powinni przywołać np. Bogurodzicę - tu znajdziemy odległe bóstwo otoczone chwałą, które błaga się o pomoc i zbawienie; Legendę o św. Aleksym - Bogu oddaje się chwałę poprzez wyrzeczenie się świata; Sąd Ostateczny Hansa Memlinga - w nim ukazuje się nam Bóg Sędzia, który za dobre czyny wynagradza, a za złe okrutnie karze. Swoje wnioski zapisują w karcie pracy (zad. 3.). Po nakreśleniu średniowiecznego obrazu Boga uczniowie wskazują ewolucję jego wizerunku w Pieśni Kochanowskiego (podręcznik, zad. 4., s. 29). Bóg renesansowy jest: hojny, dobry, wszechobecny, stworzył piękny, uporządkowany, harmonijny świat i teraz nad nim czuwa.

3. Nauczyciel zadaje pytanie, czy utwór Kochanowskiego wychwala wyłącznie Boga. Uczniowie stwierdzają, że poeta składa również hołd dziełu Stwórcy, i wpisują w tabelę wymienione w tekście elementy dzieła stworzenia (zad. 4.). Następnie z pomocą nauczyciela formułują wniosek: „Pieśń jest pochwałą niewidzialnego Boga przez apoteozę widzialnego świata. Bóg zostaje utożsamiony z efektem swojej kreacji”. Nauczyciel wprowadza termin panteizm.

4. Uczniowie metodą śnieżnej kuli określają, w jaki sposób można opisać wielkość Boga. Każdy uczeń na kartce samoprzylepnej zapisuje swoją odpowiedź na postawione pytanie. Wyznaczona osoba umieszcza kartki na obwodzie narysowanego na tablicy koła. Następnie uczniowie w parach ustalają wspólne stanowisko i ponownie zapisują odpowiedź na kartce, która zostaje przyklejona bliżej środka okręgu. Kolejne etapy to praca w coraz większych zespołach - cztero- i ośmioosobowych. Grupy notują swoje najtrafniejsze odpowiedzi, po czym umieszczają kartki z propozycjami rozwiązań jeszcze bliżej środka koła. Na koniec w dyskusji bierze udział cała klasa. Uczniowie razem wybierają najlepsze rozstrzygnięcie omawianej kwestii. Nauczyciel zapisuje je na kartce, którą umieszcza w centrum koła, a następnie zadaje pytanie, czy którykolwiek z proponowanych sposobów opisu będzie wy­czerpujący. Zwraca przy tym uwagę uczniów na obecność w wierszu form przeczących (karta pracy, zad. 5.) i poleca zinterpretować ten fakt (Bóg wymyka się ludzkim określeniom, stąd łatwiej opisać go poprzez zaprzeczenie).

5. Uczniowie analizują, w jaki sposób został opisany akt twórczy (Bóg „buduje”, „haftuje”, „zakłada fundament”, „przykrywa”, jest zatem architektem, budowniczym, artystą) oraz jakich środków użył poeta, aby przedstawić dzieło Boga (personifikacje).

6. Nauczyciel odczytuje na głos dwa pierwsze wersy utworu. Zadaniem uczniów jest określenie formy i funkcji tego fragmentu. Uczniowie wskazują na pytania retoryczne organizujące całość wypowiedzi, na które jednak podmiot liryczny postanowił odpowiedzieć. Podkreślają też obecność w dalszych wersach form przeczących („Kościół Cię nie ogarnie [...]; Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszytko Twoje”) i próbują połączyć to z ideami renesansu (podważenie autorytetu Kościoła; spór o płatne odpusty, który rozpoczął reformację). Nauczyciel powinien dodać, że wiersz Kochanowskiego jest ekumeniczny i mogą się z nim identyfikować wyznawcy więcej niż jednej religii (katolickiej, protestanckiej, prawosławnej, a nawet żydowskiej). Uczniowie formułują wniosek, że odpowiedzią na tytułowe pytanie jest przyjęcie właściwej postawy przez człowieka - pełnej wiary i wdzięczności dla swego Stwórcy.

7. Kolejnym zadaniem jest analiza budowy wiersza. Uczniowie określają i definiują gatunek literacki utworu. Wskazują na jego antyczne pochodzenie i łączą ten fakt z ideologią renesansu. Następnie przeliczają sylaby w każdym wersie oraz szukają krótkiej pauzy dzielącej wers na dwie części - średniówki. Powinni ustalić, gdzie przypada akcent w wersie, a także jaki rodzaj rymów został użyty. Informacje te wpisują w tabelę zamieszczoną w karcie pracy (zad. 6.). Nauczyciel wyjaśnia, że są to cechy wiersza sylabicznego, który do literatury polskiej wprowadził właśnie Jan Kochanowski (jakkolwiek ten konkretny wiersz reprezentuje jeszcze okres przejściowy - autor przestrzega regularności elementów stałych - liczby sylab i akcentów - jednak respektuje starą zasadę, odziedziczoną po średniowieczu, że jedna linijka wiersza musi zawierać całe zdanie, nie stosuje przerzutni).

Faza podsumowująca

Uczniowie podsumowują rozważania, dlaczego pieśń Czego chcesz od nas, Panie... jest uważana za manifest renesansowy. Podkreślają, że Bóg został w niej przedstawiony jako artysta, budowniczy świata, który stworzył dzieło idealne i nieustannie dba o zachowanie tej doskonałości. Ziemia reprezentuje byt podległy, niemniej jest ona odbiciem boskiej wielkości i świadectwem dobrodziejstw. Żaden materialny dar wręczony Stwórcy w podzięce za jego wspaniałość nie odda wielkości i mocy Boga. Rolą człowieka jest wychwalanie Pana. Wiersz ma charakter ekumeniczny, należy do gatunku zaczerpniętego z antyku i wprowadza do literatury polskiej nowy typ wersyfikacji.

Praca domowa

Zakres podstawowy

„Wymień elementy tradycji antycznej, które poeta przywołał w Pieśni XXV z Ksiąg wtórych” (podręcznik, zad. 5., s. 29).

Zakres rozszerzony

„Wyjaśnij pojęcie Deus artifex. Skorzystaj z różnych źródeł. Wykaż obecność tego toposu w pieśni Jana Kochanowskiego” (podręcznik, zad. 6., s. 29).

Propozycje odpowiedzi do karty pracy

1. a) zaimki osobowe - Cię, Ciebie, Tyś, Tobie, Ty, nas

b) zaimki dzierżawcze - Twe, Twoje, Twoim, Twej, Twoich, Twej, Twoja, Twa, Twemi

2.

Element analizy	Odpowiedź	Cytat
rodzaj liryki	liryka inwokacyjna	• Czego chcesz od nas, Panie • Wdzięcznym Cię tedy sercem, Panie, wyznawamy
podmiot liryczny	człowiek mówiący w imieniu całej ludzkości	• czasowniki w 1. os. lp.: Złota też, wiem, nie pragniesz • czasowniki w 2. os. lm.: wyznawamy; przystojniejszej ofiary nie mamy
adresat liryczny	Bóg	• Czego chcesz od nas, Panie • Tyś pan wszytkiego świata, Tyś niebo zbudował
sytuacja liryczna	człowiek, w imieniu wszystkich ludzi, zwraca się do Boga, aby chwalić go i podziękować za dzieło stworzenia	• Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, który[m] nie masz miary? • Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie! Twoja łaska, Twa dobroć nigdy nie ustanie

3. np.

Tytuł dzieła	Wizerunek Boga
Bogurodzica	Bóg odległy - wymaga pośredników, którzy się wstawią za ludzkością; należy błagać go o zbawienie; utwór jest prośbą o wysłuchanie modlitwy
Legenda o św. Aleksym	Boga chwali się poprzez ascezę, życie pokutne, wyrzeczenie się dóbr doczesnych; ideałem jest całkowite poświęcenie się Stwórcy, które wymaga porzucenia spraw ziemskich oraz innych ludzi; jeżeli człowiek spełni wszystkie te wymogi, po śmierci czeka go nagroda w niebie oraz wieczna chwała ziemska
Sąd Ostateczny Hansa Memlinga	Bóg jest sędzią, który wynagradza, ale też okrutnie karze grzeszników

4.

Element dzieła stworzenia	Cytat
kosmos	[...] Tyś niebo zbudował I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował
kula ziemska	Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi
roślinność	I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi
wody	Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi, A zamierzonych granic przeskoczyć sie boi. Rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają.
następstwo dnia i nocy	Biały dzień, a noc ciemna swoje czasy znają.
pory roku	Tobie k'woli rozliczne kwiatki Wiosna rodzi, Tobie k'woli w kłosianym wieńcu Lato chodzi. Wino Jesień i jabłka rozmaite dawa, Potym do gotowego gnuśna Zima wstawa.
pogoda umożliwiająca wegetację roślin	Z Twej łaski nocna rosa na mdłe zioła padnie, A zagorzałe zboża deszcz ożywia snadnie.
pożywienie dla zwierząt i ludzi	Z Twoich rąk wszelkie źwierzę patrza swej żywności, A Ty każdego żywisz z Twej szczodrobliwości.

5. nie masz miary, nie ogarnie, nie pragniesz, nie mamy, nieobeszłej, nieprzebranych, nieśmiertelny, nie ustanie Boga nie da się wyczerpująco opisać, dookreślić. Łatwiej jest człowiekowi mówić o Nim i o nieskończenie doskonałym dziele stworzenie, uciekając się do zaprzeczeń.

6.

Budowa utworu
liczba sylab w każdym wersie	13
średniówka	7+6
rodzaj akcentu	paroksytoniczny przed średniówką i w zakończeniu wersu
rymy	żeńskie

Karta pracy

Bóg - Stwórca wszechświata

1. Znajdź i zapisz zaimki użyte w Pieśni Jana Kochanowskiego, które identyfikują nadawcę wypowiedzi i adresata utworu.

a) osobowe - ................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

b) dzierżawcze - ...........................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

2. Uzupełnij tabelę na podstawie informacji uzyskanych w trakcie analizy utworu.

Element analizy	Odpowiedź	Cytat
rodzaj liryki
podmiot liryczny
adresat liryczny
sytuacja liryczna

3. Podaj tytuły trzech dzieł stworzonych w epoce średniowiecza - literackich lub artystycznych - i krótko scharakteryzuj zawarty w nich wizerunek Boga.

Tytuł dzieła	Wizerunek Boga

4. Które elementy dzieła stworzenia wychwala podmiot liryczny? Zacytuj właściwe fragmenty.

Element dzieła stworzenia	Cytat

5. Wypisz zaprzeczenia występujące w wierszu i zinterpretuj ich obecność w tekście.

............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6. Przeanalizuj budowę utworu. Wnioski zapisz w tabeli.

Budowa utworu
liczba sylab w każdym wersie
średniówka
rodzaj akcentu
rymy

---