THOMAS, ZNANIECKI „CHŁOP POLSKI”
->Jedna z najbardziej znamiennych cech ewolucji jest rosnące znaczenie świadomej i racjonalnej techniki działania w życiu społecznym.
Szybkie tempo ewolucji społecznej stwarza zapotrzebowanie na racjonalna kontrole:
Stare formy opierały się na stałości i były skuteczne o ile stałość faktycznie istniała. W zaniku izolacji grupy, w kontakcie z ruchliwym światem ewolucja postępuje znacznie szybciej a kryzysy staja się częstsze ( nie ma czasu na wypracowanie środków kontroli opartych na praktycznym doświadczeniu, nie można biernie poddawać się kryzysom, sa zbyt częste i zagrażają życiu społecznemu)
W wyniku, czego następuje zastąpienie podświadomej rutyny świadoma technika.
Techniki społeczne:
1)„nakaz - i - zakaz” - arbitralny akt woli zarządzający znikniecie niepożądanych, a pojawienie się pożądanych zjawisk i posługujący się siła fizyczna dla narzucenia władzy,
2)„praktyczna” socjologia, oparta na „zdrowym rozsądku”:
- powstała w dziedzinach społecznego działania, w których nie było miejsca dla środków prawnych (gosp., dyplomacja, filantropia)
- uznając akt woli jako nieskuteczny, szuka się dla każdego zjawiska prawdziwych przyczyn oraz dąży do panowania nad skutkami działając na przyczyny
*błędy tej techniki:
- domniemanie, ze znamy rzeczywistość społeczną, ponieważ w niej żyjemy,
- ilekroć „praktyczna” socjologia stara się wznieść ponad poziom potocznych uogólnień, to nadal zachowuje te sama metodę jak jednostka w osobistej refleksji
Zwykle zajmuje ona takie stanowisko, w którym zawiera się norma, do której rzeczywistość powinna się stosować: -Norma wewnętrzna w stosunku do rzeczywistości (wówczas, gdy przyjmuje się, ze aktualnie panujący tradycyjny stan rzeczy jest normalny); -norma zewnętrzna (moralne wzorce odnosi się do rzecz. Społecznej i odkrywa się, że ze stanowiska norma obserwowany stan rzeczy jest nienormalny) =>w obu przyp. przyjmuje się ze to, co normalne jest znane z praktyki, w pierwszym wypadku nienormalny stan rzeczy jest wyjątkowy, w drugim zwyczajny.
- założenie ze każda grupa społ. faktów może być rozważana teoretycznie i praktycznie w arbitralnej izolacji od reszty życia danego społeczeństwa(fabryka)
Przedmiot i metoda społecznej teorii, która była by w stanie zaspokoić zadania nowoczesnej praktyki społecznej:
-głównym przedmiotem powinno być współczesne cywilizowane społeczeństwo
-nauka nabiera znaczenia, gdy możemy swobodnie posługiwać się porównaniem,
Aby uniknąć arbitralnych ograniczeń i subiektywnych interpretacji autor wyróżnia dwie możliwości:
Badanie monograficzne konkretnych społeczeństw
Badanie specjalnych problemów społecznych
Jedyną bezpieczna metoda jest postawienie założenia - nie wiemy nic o grupie/ problemie, jaki mamy badać(postawa nieograniczonej chłonności).
W centrum uwagi refleksyjnej praktyki społecznej znajdują się dwa praktyczne problemy:
1) problem zależności jednostki od społecznej organizacji i kultury( jak uformować z pomocą istniejącej organizacji społ. Pożądane cechy umysłu w jednostkach?)
2) problem zależności społecznej organizacji i kultury od jednostki (jak uformować z pomoc umysłowych i moralnych cech poszczególnych członków grupy pożądany typ społecznej organizacji?).
Jeśli teoria społeczna ma rozwiązywać oba te problemy musi objąć:
- obiektywne kulturowe elementy zyci społecznego oraz
- subiektywne cechy charakterystyczne członków grupy spol. I rozpatrywać je w powiązaniu
W odniesieniu do tych danych autor używa określeń:
Wartość społeczna - jest to wszelki przedmiot posiadający empiryczna treść, dostępną członkom grupy społ., oraz znaczenie, wskutek którego jest on obiektem działalności. Każde z nich zawiera treść, która jest sensualna(jedzenie), częściowo sensualna + częściowo wyimaginowana(utwór poetycki), jedynie wyimaginowana(teoria naukowa).
Postawa - proces indywidualnej świadomości, która urabia rzeczywista lub możliwa działalność jednostki w świecie społ. (głód->zmusza do jedzenia, decyzja-> użycie narzędzia). Jest indywidualnym odpowiednikiem wartości społecznej. Jest procesem psychologicznym traktowanym zasadniczo w odniesieniu do świata społecznego. Jednak nie jest tym samym. Postawa jest to stosunek do czegoś, proces psychologiczny stanem kogoś.
Psychologia Społeczna bada zjawiska świadomości, których źródła tkwią nie w ludzkiej naturze, ale w specjalnych społecznych warunkach.
Jest to nauka o postawach. Każdy przejaw świadomego życia członka grupy jest postawą, jeśli rozpatruje się go w połączeniu z wartością.
Psych społ. Bada zjawiska dopiero, gdy występują zależności miedzy postawami kulturowymi a naturalnymi.(reszta zajmuje się psych indywidualna)
Zakres psychologii społ. Może rozrastać się w 2 kierunkach:
-postawy, jakie sa charakterystyczne dla pewnych członków grupy społecznej, lub pojawiają się w grupie jedynie przy rzadkich okazjach;
- postawy, jakie przejawiają się w stosunku do fizycznego, a nie społecznego środowiska jednostki, jeżeli okaże się ze ma na nie wpływ społ. Kultura.
Socjologia (obejmuje strony życia, których nie dotyczy psych społ.)
Wyróżnia się dwa rodzaje postaw w grupie:
- przejawiające się jedynie w indywidualnych czynnościach( przejawiają się bezpośrednio)
-znajdujące pośredni wyraz w wyraźnych i formalnych normach zachowania(dzięki nim grupa utrzymuje odpowiedni czynności wśród członków). Norma ta jest dla każdej jedn. wartością(czynność jednostki -> ocena -> staje się wart, której pod względem zgodności z norma towarzyszy postawa). Norma oceniana jako poprawna lub nie tym normom, tworzą połączone i harmonijne systemy nazwane instytucjami społecznymi (całość instytucji występująca w konkretnej gr. Tworzy społeczna organizacje)
Jako teoria społecznej organizacji jest specjalna nauka o kulturze ( rożni się od psych społ., jako ogólnej nauki o subiektywnej stronie kultury).
Socjologia i psych społ. wspólnie mogą być objęte terminem teorii społecznej, ponieważ obie interesują się stos miedzy jednostka a grupa społ.
Jednak miedzy socjologia a psychologia społeczna widoczne sa zasadnicze różnice. Psych społ. Obejmuje postawy jednostki do wszystkich wartości kulturowych, natomiast socjologia bada jeden rodzaj tych wartości ( normy społ.) w ich stosunku do indywidualnych postaw.
Socjologia obejmuje normy postępowania, odnoszące się do stosunków pomiędzy członkami grupy a grupa jako całością.
Prowadząc badania porównawcze problemów w rożnych społeczeństwach, wyraźnie widać różnice miedzy socjo a psych spol. Ponieważ w sposób naturalny problemy te dzielą się na dwie kategorie:
Możemy starać się wyjaśnić pewne postawy docierając do ich źródła ( zasady pojawiania się ich w rożnych okolicznościach)( miłość)
Możemy starać się dać wyjaśnienie instytucji społecznych i próbować ustalić prawidłowość ich pojawiania się w różnych socjo - psych warunkach ( instytucja małżeństwa)
Problemy przyczynowego wyjaśniania to główne problemy współczesnej nauki.
Nauka musi zrozumieć i opanować proces stawania się.
Zadanie teorii społecznej polega na analizie całości społecznego stawania się, rozłożeniu go na przyczynowe procesy, i na systematyzacji pozwalającej nam zrozumieć związki miedzy tymi procesami.
Fakt sam w sobie jest abstrakcja. Złudzeniem uczonego jest przeświadczenie ze bierze on fakty takimi, jakie sa, bez żadnych metodologicznych uprzedzeń.
Głównym błędem praktyki społecznej i teorii społecznej jest określanie faktów społecznych w sposób, który z góry wyklucza możliwość przyporządkowania ich jakimkolwiek prawom. Fakt społeczny składa się z przyczyny i skutku(oba mogą być albo czynem indywidualnym albo zjawiskiem społecznym)
Wartość społeczna działając na indywidualnych członków grupy, u każdego wywołuje odmienne skutki.
Teoria społeczna próbując ominąć metodologiczne trudności, zadowala się stwierdzeniem przyczynowych wpływów, które uważa za prawdziwe” przeciętnie”( jest to sprzeczność, ponieważ jeśli cos jest przyczyna, musi mieć zawsze ten sam skutek)
Działanie sił zewnętrznych na dana grupę może mieć w efekcie odmienny od zamierzonego skutek. Tak było np. w czasach, kiedy Niemcy próbowali niszczyć więzi narodowe Polaków. W efekcie powstała między Polakami większa solidarność przeciwko okupantowi.
Podobne zjawisko dotyczy rodziny. Kiedy świat zewnętrzny wpływa tylko na jednego z członków rodziny, tym samym narusza zasadę solidarności w rodzinie.
Autor zwraca uwagę na to, że bezpieczniej jest zawsze zakładać, że nie ma takiego prawa, które dałoby się przełożyć na wszystkie społeczeństwa. Prawa, które można odrzucić z powodu jednego nowego doświadczenia nie mają charakteru naukowego. Mogą być jedynie próbą próba uogólnienia, ale nie właściwymi teoriami socjologicznymi.
Znaniecki definiuje ideał teorii - jak najwięcej faktów przez jak najmniej praw.
Zależności między eksperymentem a zastosowaniem.
Eksperyment jest sztuczną rzeczywistością, która może ze swej natury pominąć aspekty, które pojawiają się w przypadku zastosowania. Zastosowanie jest, bowiem wykorzystaniem danej teorii w prawdziwej rzeczywistości gdzie mamy do czynienia z dużo bardziej złożona sytuacją.
O ile w eksperymencie zakłada się możliwość popełnienia błędu i niepowodzenie, o tyle w zastosowaniu należy już mieć pewność, że badana teoria sprawdzi się w praktyce. Istnieje, bowiem obawa zmarnowania materiału (tu przykład mydła w badaniach laboratoryjnych). O ile w eksperymencie laboratoryjnym nie wyklucza się potencjalnych niepowodzeń w trakcie np. produkcji nowego mydła, o tyle o takich niepowodzeniach nie może być mowy w przypadku badań społecznych gdyż ich przedmiotami są ludzie.
Autor twierdzi, że praktyka przemysłowa zwykła odnosić większe sukcesy niż praktyka społeczna. Podaje 3 subiektywne przeszkody stojące naukom społecznym na drodze do osiągnięcia tego poziomu, co praktyki przemysłowe:
Praktyka społeczna traktowana jako konieczność implikuje wg. Znanieckiego możliwość stosowania swych uogólnień teoretycznych w praktyce przez osoby legitymujące się zaledwie dobrą wolą. Godne krytyki jest również stosowanie niesprecyzowanych teorii oraz kierowanie się sentymentalnymi ideami (na które nie ma miejsca w praktykach przemysłowych)
Praktyk społeczny łatwo może spotkać się z wrogością „zwykłych” ludzi, którzy od lat żywią niechęć do ingerencji nauki społecznej w ich życiowe sprawy. Innymi słowy, ludzie nie są chętni do pogodzenia się z kierowniczą rolą technik społecznych. Jedyną receptą na to jest odniesienie sukcesu, czyli trafności uogólnień teoretycznych.
Najważniejsza trudność. Praktyka materialna (przemysłowa) wykorzystuje techniki eksperymentalne zanim zastosuje je w życiu codziennym. Praktyki społeczne nie mają takiej możliwości, gdyż pierwszą i jedyną próbą eksperymentalną jest właśnie zastosowanie.
Zastosowanie uogólnień w badaniach społecznych zależne są od sytuacji.
Sytuacja - zespół wartości i postaw, z którymi jednostka czy grupa ma do czynienia w procesie działalności i według których planuje swą działalność i ocenia jej wyniki.
Sytuacja składa się z:
Obiektywne warunki ekonomiczne, społeczne, religijne wpływające na aktualny stan świadomości jednostki lub grupy.
Uprzednie postawy i wartości prezentowane przez jednostkę lub grupę, które mają wpływ na obecny stan rzeczy.
Definicje sytuacji, czyli świadomość postaw i warunków. Konieczna jest w celu określenia hierarchii wartości, co jest ważne a co nie w danej sytuacji.
Technik (badacz) społeczny powinien szukać jednej dominującej postawy występującej w danej sytuacji. Otwiera to drogę do manipulowania i prowokowania jednostek do różnych zachowań.
Specjalne zadanie technika społecznego polega na określeniu różnych typów schematów zachowań, planów i czynności we wszelkich możliwych sytuacjach. Służy to praktykowi społecznemu możliwość przyporządkowania konkretnych sytuacji właściwemu typowi.
Znaniecki zwraca uwagę na istotność rozwijania w jednostkach umiejętności samodzielnego, indywidualnego spojrzenia na różne sytuacje. Dzieli kontrolę na dwa typy:
- kontrola w ramach, której technik potrafi wyznaczyć jednostce pewne schematy postaw i zachowań - typowe dla życia zwierzęcego
- kontrola refleksyjna, indywidualistyczna gdzie jednostka samodzielnie ocenia sytuację - typowe dla życia „wyższych”, świadomych organizmów
Porównanie dawnych państw plemiennych gdzie dominujące postawy tworzyło zgodnie całe społeczeństwo. Najbardziej znaczące role w wytwarzaniu konkretnych i drobiazgowych wzorców przypadały tradycji, obyczajom i religii. W miarę rozwoju społeczeństw, coraz trudniej było o taką konkretność i jednolitość sytuacji. Wraz z ewolucją państw, jednostki zgłaszają coraz to nowsze „dążności”. Autor dzieli je na 4 rodzaje:
- dążność do nowych doświadczeń
- dążność do uznania
- dążność do władzy (oparta na instynkcie zła i nienawiści, zdolnej przerodzić się w ambicję)
- dążność do bezpieczeństwa (oparta na instynkcie strachu i samotności)
Społeczeństwo zdaniem autora tłumi potrzeby jednostki, narzucając różne wzory moralne oraz odrzucając te dążności, które kłócą się z dobrem grupy. Znaniecki uważa, że jednostka jest wstanie przyjąć każdą narzucona jej definicję, która pojawia się jako nowa w każdej nowej sytuacji. Ilustruje to przykład państwa, które prowadzi wojnę i zezwala a nawet wprowadza macierzyństwo pozamałżeńskie. W normalnych warunkach takie działanie zostałoby uznane za złe i niemoralne a urodzone dzieci nazywano by bękartami. Sytuacja jednak narzuca jednostce nowe spojrzenie na tę sprawę, gdy ta zda sobie sprawę, że wspomniane państwo, taką strategią zapobiega wymieraniu ludności.
Podstawowym zagadnieniem tekstu, jest klasyfikacja postaw i wartości dominujących w społeczeństwach. Każdą wartość można zrozumieć jedynie poprzez adaptację jej do całego społeczeństwa z całą jego złożonością. Znaniecki stosując metodę monograficzną, wyróżnia problemy związane z ludnością chłopska naszego kraju:
Problem indywidualizacji
Jak pogodzić indywidualizm jednostki ze spójnością społeczną? Jakie formy indywidualizmu służą społeczeństwu a jakie szkodzą?
Problem efektywności
Które działania są bardziej efektywne: indywidualne czy społeczne?
Przykład społeczeństwa Polskiego: większa efektywność w działaniach indywidualnych
Problem anormalności - zbrodnia, włóczęgostwo, prostytucja, alkoholizm
W jakim stopniu anormalność jest wynikiem wrodzonych cech jednostki a w jakim jest „zasługą” warunków społecznych
Według autora nie ma takiej postawy, która będąc pod ścisłą kontrolą nie była by społecznie użyteczna. Nie ma, bowiem wyraźnej granicy między tym, co społecznie prawidłowe a antyspołeczne. To nie społeczeństwo ma prawo do obrony przed osobnikiem społecznie szkodliwym, lecz szkodliwy osobnik ma prawo do stania się użytecznym.
Problem zawodowy
Kwestia zatrudnienia jest bardzo istotna z punktu widzenia prewencji przed rozwojem anormalnych ( w tym podziale) postaw jak nap. Alkoholizm czy włóczęgostwo.
Wzajemny stosunek płci
A). jak doprowadzić do maksymalnego zrozumienia między kobietami a mężczyznami przy minimalnej ingerencji w prywatne sprawy?
B). jak na społeczna efektywność wpływają różne systemy porozumienia między kobietami a mężczyznami?
W Polskim społeczeństwie najlepiej sprawdza się współpraca między kobietami a mężczyznami we wszelkich działaniach poza domem niż przez sztywny podział zadań.
Kobieta posiada umiejętność łagodzenia tarć między formalizacją społeczna a zmieniającymi się upodobaniami.
Problem społecznego szczęścia
Problem znany już za Greków (hedonizm), zaniechany w późniejszych epokach.
Być może w Polsce przeważa tendencja do dopasowywania szczęścia i cierpienia według wartości chrześcijańskich. Według tej tendencji, szczęście w pewnym stopniu uznaje się za grzeszne a cierpienie za chwalebne.
Problem walki ras (narodowości) i kultur
W przypadku Polski, wart uwagi jest według autora tekstu fakt, iż ciągle walczy ona o narodową niezależność i kulturę z otaczającymi państwami a w szczególności z trudną (zdaniem Znanieckiego) do zasymilowania ludnością Żydowską
Problem ówczesnej wojny jako wojny kultur i narodów. Znaniecki zaznacza, że aby uniknąć wojen, należy przede wszystkim położyć kres konfliktom między kulturami.
Problem idealnej organizacji kultury (ściśle związany z pkt.7)
Czy istnieje jedna forma organizacji, zdolna pogodzić indywidualistyczne dążenia jednostek ze społeczną spójnością, czyniąca ze społecznych szkodników ludzi pożytecznych społecznie nie torując tym samym dróg jednostek do szczęścia?
Według Znanieckiego każdy naród powinien we własnym zakresie dążyć do swojego idealnego typu organizacji. Do tego jednak potrzebne jest położenie kresu różnicom rysowanym przez historię i zastąpienie ich uznaniem wartości dla świata i wzajemnym szacunkiem
Katarzyna Niezgodzka, Michał Lasocik
5