M WYKŁADY HISTORIA PRAWA POLSKIEGO

U PROF. DR HAB. ARTURA KOROBOWICZA

2008/2009

WYKŁAD 1- 14.10.2008

I. Monarchia patrymonialna ( do 1320r. Koronacja Władysława Łokietka)

W IX wieku państwo Polan podbiło państwo Wiślan. Panuje rodzima dynastia Piastów.

Dagome iudex (X wiek)- akt oddania państwa pod opiekę papiestwa przez Mieszka I.

Kronika Thietmara (XI wiek) i kronika Gala Anonima.

Ukształtowane w X wieku państwo polskie miało charakter monarchii patrymonialnej (monarcha traktował państwo jako swoją własność, tron był dziedziczny).

Podokresy monarchii patrynonialnej:

• wczesnofeudalna ( Xw.- 1138- status Krzywoustego)

• rozbicie dzielnicowe

Na czele państwa patrymonialnego stał monarcha (dux- książę lub rex-król)

1025- Bolesław Chrobry, 1025- Mieszko II, 1076- Bolesław Śmiały

Zakres władzy monarszej: silna władza, stanowienie prawa, od XIIw. Wydawanie przywilejów immunitetowych, władza wykonawcza, administracyjna, osobiście zarządzał państwem, pełnia władzy sądowej, jurysdykcja nad ludnością (ius ducale) nadzelny wódz.

Monarcha miał do pomocy:

• radę królewską: duchowieństwo, najwyżsi urzędnicy i namiestnicy duchowni

• wiec: zebranie ogółu wolnych mężczyzn

Sąd króla

monarszy wiecowy

Przy monarsze funkcjonuje dwór- urzędnicy pochodzący z królewskiego powołania.

Urzędnicy dworscy:

1. wojewoda (comes palatinus/ palatyn) zarząd dworem, sprawował jurysdykcję na dworze w zastępstwie, dowodził armią w zastępstwie króla

2. kanclerz: zarząd kancelarii nad notariuszami, z kancelarii wychodziły wszystkie dokumenty międzynarodowe

3. skarbnik (zastępca- podskarbi) zarząd nad skarbem monarszym i mennicą, przechowywał ważne dokumenty (archiwum)

4. komornik: dbał o zaopatrzenie dworu, wykonywał zlecenia monarchy

Urzędy tytularne:

1. cześnik/ podczaszy- zarząd nad piwnicą

2. stolnik/ podstoli- zarząd nad stołem

3. łowczy- organizował polowania

Testament Bolesława Krzywoustego: seniorat i pryncypat

1. XIIw decentralizacja- umacnianie władzy możnych

2. XIII/XIV- centralizacja

1188r.- zjazd w Łęczycy, koniec zasady senioratu- primogenitura Kazimierz Sprawiedliwy

Gdy princeps nie miał dzieci to dziedziczenie: adopcja, desygnacja, układ o przeżycie, darowizna

Wiec potwierdza prawa osoby, która ma zostać nowym princepsem. Zazwyczaj w zamian za przywileje- ius resistendi ( prawo nieodpowiednie/oporu).

Każdy książę tworzył w swej dzielnicy swój dwór. Po zjednoczeniu kraju urzędy dworskie stały się ziemskimi.

Urząd ziemski mógł piastować tylko miejscowy szlachcic osiadły (posesjonat). Urzędy były sprawowane dożywotnio.

Kraj był podzielony na okręgi grodowe. Centralnym miejscem był gród- namiestnik/ komes grodowy/ kasztelan: zbierał daniny, egzekwował posługi i zwoływał pospolite ruszenie.

Urzędy ziemskie:

• włodarz- ściąganie danin,

• sędzia grodzki- sąd w sądzie grodzkim,

• wojski- sprawy wojskowe,

• zaopatrzenie- burgrabia,

W połowie XIII wieku było ponad 100 okręgów grodowych.

WYKŁAD 2- 21.10.2008

Negatywne cechy urzędów:

• dożywotność,

• urzędy mogą być sprawowane tylko przez szlachtę osiadłą danej ziemi,

Słabość urzędów ziemskich przesądziła o tym, że w momencie centralizacji urzędy te okazały się słabe.

1290- Władysław Łokietek ustanowił prowizora (zarządcę) Ziemi Sandomierskiej- nie musiał pochodzić z tej ziemi, mógł być odwołany, pełnia uprawnień monarchy bez prawa wydawania przywilejów.

1290/2- Wacław II na wzór Czech wprowadził do Polski urząd kapitaneusza- starosty (wszystkie dzielnice oprócz Małopolski).

Organizacja kościelna:

• 966- chrzest Polski

• 968- utworzenie biskupstwa w Poznaniu (misyjne), biskup Jordan (później Unger), podporządkowane bezpośrednio Rzymowi

• 1000- zjazd w Gnieźnie- cesarz Otton II i Bolesław Chrobry: utworzenie polskiej prowincji kościelnej za wspólną zgodą papieża i cesarza, arcybiskupstwo w Gnieźnie- arcybiskup Gaudenty ( brat św. Wojciecha), nowe biskupstwa w Kołobrzegu, Wrocławiu, Krakowie

• 1012- diecezja Poznańska weszła w skład arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego

• 1075- biskupstwa w Płocku, Wolinie ( w 1076 przeniesione do Kanienia Pomorskiego), Kruszwicy, Włocławku

We wszystkich diecezjach prze biskupach powstają kapituły kolegialne w składzie prałatów i kanoników. Formalnie ma pomagać biskupowi w zarządzie katedrą biskupią a faktycznie doradza i współrządzi diecezją.

W XI/XIIw. Kościół jest ściśle związany z państwem- biskupów mianuje monarcha.

Stosunek Polski do papiestwa:

• zależność kościoła w Polsce papiestwu,

• dagome iudex,

• państwo płaciło papiestwu tzw. denar św. Piotra- świętopietrze

1076- Bolesław Śmiały w sporze o inwestyture poparł papieża. Świętopietrze (od kraju) przekształciło się w podymne (od domu).

1320- Władysław Łokietek przekształcił podymne w pogłówne ( od głowy)

Kształtowanie się stanów (od XII do XVw.)

Stan to struktura społeczna oparta na nierówności społecznej.

1. Duchowieństwo

Wobec sporów kościół stosował: klątwy/ekskomuniki (wykluczały osoby z Kościoła), interdykty (obłożenie terytorium zakazem odprawiania nabożeństw)

W XIIIw. Wprowadzono celibat

1215- Sobór Laterański- zakaz piastowania urzędów kościelnych przez dzieci księży

Od 1207r. Monarcha przestaje mianować biskupów, elekcja na biskupa Krakowa Wincentego Kadłubka.

1210- przywilej w Borzykowie (privilegium fori) przywilej własnego sądownictwa

Dekret Gracjana- spis prawa kanonicznego.

Rozbudowana sieć parafialna- nowe jednostki organizacyjne sądowe- archidiakonaty (10 parafii= archidiakon).

Rozwój zakonów (Benedyktyni, Cystersi):

• zakony żebracze (walka z herezją)- Dominikanie, Franciszkanie

• XIIIw. Egzempcja- klasztor został wyłączony spod jurysdykcji miejscowego biskupa i podporządkowany wyższym władzom zakonnym

• Synod- organ reprezentujący; w diecezji i państwowy- uchwalał statuty synodalne

1. Rycerstwo (szlachta)

• seniorem rycerza był król, brak drabiny feudalnej, równość wewnątrz stanu

• alodialna własność- pochodząca z nadań monarszych, dziedziczna, zwolniona z wszelkich danin (wyjątki: obowiązek służby wojskowej- iure militari)

• rozpowszechnienie w XIIIw. Immunitetów: ekonomiczne (rezygnacja z danin na rzecz króla) i sądowe (wyłącznie spod powszechnej jurysdykcji); uprawnienia przejmował pan dóbr- sądownictwo dominialne

• upowszechnienie się prawa nieodpowiedniego- ius non responsivum- prawo do nie odpowiadania przed niższymi sądami a od razu przed sądem monarchy

• herby i zawołania (z pola bitwy)

• XIIIw. Pojawiają się prywileje generalne: 1228- Cienia Władysław Laskonogi, 1291-Lutomyśl Wacław II (nie obsadzać urzędów bez porozumienia z dostajnikami)

Przywileje generalne tworzyły na rzecz uprzywilejowanych prawa podmiotowe.

WYKŁAD 3- 29.10.2008

3.Chłopi

W XII/XIII wieku zanikli wolni kmiecie.

Przyczyny:

• uzależnienie ekonomiczne od panów

• komendacja- poddanie się pod opiekę panu

• kolonizacja- osadnictwo na prawie niemieckim

*obowiązywała zasada personalności prawa, dopiero od XIVw. Terytorialności

Kolonizacja:

1. uzyskanie przez właściciela dóbr przywileju lokacyjnego od monarchy- przywilej immunitetowy (akt publiczno- prawny jednostronny)

2. właściciel sprowadzał osadników poprzez zasadźców- dokument lokacyjny (akt prywatno- prawny dwustronny pan= zasadźca ewentualnie osadnicy) Łan gruntu (16-25 ha)- minimum konieczne do utrzymania przeciętnej rodziny Wolnizna (2-24 lata)- brak świadczeń na rzecz pana; po okresie wolnizny czynsz, ¾ dni w roku każda rodzina świadczyła pańszczyznę na ziemi pana (w folwarku)

3. zasadźca po zorganizowaniu wioski stawał się jej sołtysem (w miastach wójtem)- funkcja dziedziczna

Uposażenie sołtysa:

• co 3 łan dla niego

• 1/6 czynszy, 1/3 kar sądowych dla niego

• wyłączność na prowadzenie młyna, stawów rybnych i jatek mięsnych

Obowiązki sołtysa:

• dbanie o porządek i bezpieczeństwo

• przewodniczenie ławie wiejskiej

Wójtostwo/ sołectwo= uposażenie + funkcje sądowe i urzędowe



Własność podzielona

Zwierzchnia (pan) podległa (chłop)

Własność (najszersze prawo do rzeczy):

• fizyczne władanie rzeczą

• użytkowanie rzeczy

• pobieranie pożytków

• dysponowanie rzeczą (alienacja- przeniesienie prawa na inną osobę)



4.Mieszczanie




patrycjat miejski( bogaci kupcy) pospólstwo (kramarze i rzemieślnicy) plebs (pracownicy)

Obywatelstwo:

• posesja

• wyznanie chrześcijańskie

• pochodzenie z prawego łoża

Rzemieślnicy skupiali się w cechach (zgromadzeniach rzemieślników danego fachu).

Koniec XIIIw. w miastach- reprezentacja patrycjatu- rada miejska- burmistrz.

Lokowanie miast na prawie niemieckim było wprowadzeniem prawa do istniejącego miasta np. 1314 Lublin.

WYKŁAD 4- 04.11.2008

Sądownictwo:

1. Książęce

2. Kościelne

3. Dominialne (pana dóbr)

4. Prawa niemieckiego

1. Sądownictwo książęce (ius ducale)

1. in coloqium- na wiecu- sąd wiecowy

2. in curia- na dworze- sąd nadworny; księcia mógł zastąpić wojewoda, Kompetencje: sprawy o przestępstwo przeciw państwu i panującemu (zbrodnia obrazy majestatu), zdrada (poddanie grodu nieprzyjacielowi), spory o treść i zakres immunitetów, skargi na urzędników, odwołania od wyroków sądów niższych (grodznich) monarcha mógł powołać asesorów (rada i opinie) *ius non responsivum- prawo nieodpowiednie,

3. sądy w grodzie (kasztelan)-podlegał mu ogół mieszkańców grodu;

Czynniki które wpłynęły na ograniczenie jurysdykcji kasztelana:

• 1210- privilegium fori dla duchowieństwa

• upowszechnienie ius non responsivum

• upowszechnienie procesu immunizacji dóbr

• prorogacja sądu

Sąd grodzki: szlachta nieosiadła i osiadła z 4 artykułów grodzkich: gwałt, podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej.

2. Sądownictwo kościelne (od 1210r.)

• sąd archidiakona

• sąd biskupa diecezjalnego

• sąd metropolity- arcybiskupa, brak wyższych sądów w kurii rzymskiej

1248- synod we Wrocławiu postanowił utworzyć urząd oficjała- sędziego biskupiego.

Kompetencje:

-wszystkie sprawy w których pozwanym był duchowny (wyjątki: obraza majestatu, cause hereditarie- spory o własność dóbr ziemskich)

- osoby świecki w sprawach o herezje

3. Sądownictwo prawa niemieckiego ( sąd kolegialny)

wieś- sołtys miasto-wójt

Sąd zwyczajny- ordynaryjny (zbierał się 2 razy w miesiącu)

Sąd ekstra ordynaryjny- nadzwyczajny

• kryminalny- gdy sprawcę ujęto na licu tzn. na gorącym uczynku- sąd 24h

• gościnny- stroną w procesie był cudzoziemiec

• potrzebny - zwoływany na prośbę mieszkańca/ obywatela

Trzy razy w roku odbywały się tzw. roki wielkie gajone (uroczyście otwierane posiedzenie sądu z udziałem pana dóbr).

Sołtysów i wójtów wsi i miast lokowanych na prawie niemieckim sądziły sady leńskie tzn. sądy równych (złożone z pozostałych sołtysów i wójtów danej ziemi).

Ortyle Magdeburskie- odwołania do sądu w Magdeburgu

POLSKI PROCES SĄDOWY

Dwie strony procesowe: powód (piewca) i pozwany (sąpierz)

Zdolność sądowa- zdolnośc do bycia stroną w procesie- każdy (nawet dzieci) od urodzenia aż do śmierci.

Prokurator- zastępca procesowy, działał w granicach umocowania (ogólne- cała sprawa, szczególne- część)

WYKŁAD 5- 18.10.2008

Zmiana stron w procesie:

• w trakcie procesu któraś ze stron zmarła i na jej miejsce wchodził sukcesor

• zachodzstwo- pozwany np. o zwrot rzeczy powoływał się na kogoś innego od kogo kupił rzecz

Zasady procesu:

• akuzacyjność (skargowość)- nemo iudex sine actore *wyjątek- obraza majestatu

• dyspozytywność

• ustność

• jawność- (wewnętrzna) wszytkie czynności procesowe są jawne wobec stron procesowych i publiczności na rozprawie

• publiczność- (jawność zewnętrzna) proces odbywa się z udziałem publiczności (rola edukacyjna, prewencyjna)

• kontradyktoryjność- sporność, na stronach procesowych ciąży obowiązek zgromadzenia materiału dowodowego i przedstawienia go przed sądem w formie sporu ( rola sądu jest bierna)

• formalna/legalna teoria dowodowa- (słaba pozycja sędziego) sędzia nie oceniał wartości dowodu; wartość dowodu była ustalona w prawie, ważne było pierwszeństwo przy dowodzeniu tzw. bliższość do dowodu

• zasada formalizmu- wszystkie czynności procesowe muszą być przeprowadzone w określonym czasie i formie

Przebieg sprawy:

1. Skarga- „żałoba”

2. Dostarczenie pozwanemu pozwu przez woźnego sądowego- ustny do XIIIw. Pozew- formalne wezwanie strony do stawienia się przed sądem. Koszty ponosił powód (pozewne dla woźnego oraz strawne gdy ten musiał gdzieś jechać). Rodzaje pozwu ustnego:

• z pierścienia

• z pieczęci

• z laski

Pozwanie musiało nastąpić w osiadłości pozwanego. Wyjątkiem było miejsce sądu np. na dworze lub wiecu.

Dla szlachty posesjonatów uprzywilejowana forma pozwu- pisemny.

Treść pozwu:

• określenie sędziego

• określenie pozwanego z wszystkimi tytułami, urzędami i osiadłościami

• przedmiot sporu

• określenie powoda

• termin stawienia (rok)

• formuła pozywająca- określała zakres odpowiedzialności w procesie: osobą, majątkiem bądź rzeczą wchodzącą w skład majątku

• pieczęć sędziowska

• data wystawienia


Pozew kładziony- gdy woźny nie zastał pozwanego zakazane w

kładł pozew na stole w obecności domownika. Formula Processus

Relacja woźnego była wpisywana do księgi. 1523r.

Termin: 1- niestanne za nie stawienie, 2-przypozwanie i niestanne, 3- przypozwanie za rok zawity (sprawa musiała się zakończyć wyrokiem co do przedmiotu, wyrok kontumnacyjny). Sąd przysądzał w myśl żądania pozwu.

Usprawiedliwienie nieobecności:

• obłożna choroba

• służba monarsza

• inny ważniejszy proces

3.Obrzałowanie pozwanego przez powoda- mówił o co pozywa.

4. Odpowiedz pozwanego:

• uznanie żądań powoda

• wyszukanie formalnych przeszkód- ekscepcje (dylatoryjne- odraczały na czas usunięcia przeszkód formalnych lub peremptoryjne- oddalające)

WYKŁAD 6- 25.11.2008

Ekscepcje peremptoryjne:

• zarzyt sprawy osądzonej- res iudicata

• zarzut dawności- przedawnienie

• zarzut sprawy załatwionej- pozwany odpowiada, że strony załatwiły już sprawę między sobą- res contractus

• fatalia iuris- powód tracił prawo do skargi, jeżeli nie popierał sprawy przez rok i 6 tygodni, co świadczyło, że nie przywiązuje do niej wagi

Ekscepcje dylatoryjne:

• zarzut niewłaściwości sądu: właściwość stanowa, rzeczowa i miejscowa

• zarzut niesprawności pozwu- wady w treści pozwu lub w czynności pozywania

• exceptio plurium litis consortium- aby było kilka osób w procesie

• intercesium- ktoś inny powinien być pozwanym

Po wyczerpaniu ekscepcji pozwany musiał się wdać w spór- musiał zareagować na żądania powoda.

5. Środki dowodowe:

• przysięga stron: pozwany- oczyszczająca, powód- oskarżająca (akuzacyjna) strony przysięgały, że pozew ma/ nie ma podstaw

• współprzysiężnicy

• zeznania świadków

• relacja woźnego (obdukcja zwłok, sporządzenie inwentarza majątku zmarłego)

• wstecz- przy res iudicati sąd zwracał się do innego sądu gdzie miał zapaść wyrok o potwierdzenie

• dokument

• ordalia- sąd boży

6. Wyrok- dekret ustny, który podlegał natychmiastowemu wykonaniu.

Egzekucja na ruchomości- grabienie

7.* 1523 Formulla Processu- wprowadzenie apelacji

Jedynym sposobem na obalenie wyroku było postawienie zarzutów sędziemu- nagana sędziego: przekupność, stronniczość.

W nowym procesie powodem był naganiający a pozwanym sędzia. Spór toczył się o cześć sędziego .Sędzia miał bliższość do dowodu.

Kaucja (kocz)- osoba naganiająca; przepadał na rzecz sędziego gdy wygrał, gdy przegrał wyrok wcześniejszy upadał a sędzia tracił urząd.

WYKŁAD 7- 02.12.2008

PRAWO OSOBOWE

Ograniczenia w zdolności do czynności prawnych:

• płeć: kobiety do XIIIw. nie mogły dziedziczyć nieruchomości

• cudzoziemcy

• Żydzi: zakaz zawierania małżeństw z chrześcijanami, zakaz nabywania nieruchomości ziemskich, zakaz zatrudniania służby chrześcijańskiej, mieszkanie tylko w wyznaczonych dzielnicach

Zdolność prawna od urodzenia do śmierci. Pozbawienie wyrokiem (proskrypcja) powodowało śmierć cywilną.

Małżeństwo:

• monogamia

• do XIIw. Forma świecka, od XIII kościelna

• 2 umowy: zmówiny (między rodzicami stron i przyszłym mężem), wzdawiny (ślub)

• regulacje kanoniczne- 1248r. Synod we Wrocławiu- ślub w parafii panny młodej, IV Sobór Laterański (1215)- zapowiedzi

• zaręczyny

• przeszkody małżeńskie: bigamia, pokrewieństwo naturalne do 4 stopnia komputacji kanonicznej, powinowactwo, pokrewieństwo duchowe (przez chrzest), porwanie

• kobieta wnosiła do małżeństwa wyprawę i posag tj. część spadku którą by otrzymałą po śmierci rodziców. Mogła nim dysponować tylko za zgodą męża. Dziedziczyły je dzieci. Wdowa po śmierci bądź powtórnym zamążpójściu korzystałą z części spadku na równi z dziećmi.

Pokrewieństwo sztuczne- (na skutek aktu prawnego) adopcja- przysposobienie wywołujące skutki majątkowe.

PRAWO RZECZOWE

Prawo własności to:

• fizyczne władanie rzeczą (posiadanie)

• pobieranie z rzeczy pożytków

• prawo przeniesienia własności na inną osobę (alienacja)

System rzeczy:

1. mobilia- ruchomości (wszystko co nie jest nieruchomością)

2. immobilia- nieruchomości: grunt+ wszystko to co na stałe z nim związane w sposób naturalny lub sztuczny

• nabyte- nadanie monarsze lub kupno

• dziedziczne- spadek

Właściciel nieruchomości dziedzicznej był ograniczony w prawie alienacji czyli przenoszenia prawa własności na inną osobę tzw. prawo bliższości- służyło najbliższym krewnym: prawo pierwokupu i skupu (od nabywcy po cenie jaką zapłacił).

WYKŁAD 8- 09.12.2008

Własność podzielona:

• zwierzchnia- pan

• podległą- chłop

Uwłaszczenie w Polsce- II połowa XIXw.-> pełna własność dla chłopa.

Własność jest stanem prawnym a posiadanie faktycznym.

Powstanie prawa własności:

• pierwotne- nowe prawo:

• zawłaszczenie rzeczy niczyjej/ porzuconej, occupatio rei nulli, należało dać zapowiedz zamiaru nabycia własności

• dawność- zasiedzenie (Statuty Kazimierza Wielkiego: nieruchomość- 30 lat, ruchomość- 3 lata)

• prawo nadbrzeżne

• polowanie, rybołustwo

• zdobycze wojenne

• fructus

• przyłączenie accessio

• przetworzenie specificatio

• skarb

• pochodne- przeniesienie prawa własności od innej osoby- zasada: nemo plus iuris ad alium transfere potest quam ipse habet

• kupno- sprzedaż: wzdanie-> formalne przeniesienie tytułu prawnego (prawa własności), wwiązanie-> wprowadzenie nowego nabywcy w posiadanie rzeczy

• dziedziczenie

• nadania książęce i darowizna od osób fizycznych

Ograniczenia prawa własności nieruchomości:

• prawo bliższości

• regalia- wyłączne uprawnienia królewskie np. regale górnicze, łowieckie

• prawa sąsiedzkie- służyły sąsiadowi np. prawo przechodu

Ograniczone prawa rzeczowe:

• zastaw-> zabezpieczenie zobowiązania

• służebności (servitutes) np. prawo chłopów do zbierania runa leśnego (jagód, grzybów) lub suszu w lasach pańskich

Wygaśnięcie własności:

• alienacja- przelanie prawa na inną osobę

• porzucenie rzeczy- zrzeczenie się prawa do rzeczy

• konfiskata majątku

PRAWO SPADKOWE

Spadek to ogół praw i obowiązków natury majątkowej, które po śmierci spadkodawcy przechodziły na spadkobiercę:

• spadkiem są nie tylko aktywa ale również zabowiązania

• przedmiotem spadku są tylko prawa i obowiązki majątkowe ( nie osobiste)

• spadkobranie jest czynnością prawną mortis causa

Sposoby dziedziczenia:

• ab intestato- ustawowe: prawo określa krąg spadkobierców- po ojcu dziedziczyli synowie w częściach równych, a po matce synowie i córki. W XIIIw. do dziedziczenia spadków ojczystych w przypadku braku synów dopuszczono córki. XIII/XIVw. do dziedziczenia spadków rycerskich dopuszczono krewnych bocznych do 4 stopnia (włącznie) komputacji rzymskiej. Osoby bliższe stopniem wypierają dalsze. Statuty Kazimierza Wielkiego dopuściły krewnych bocznych do dziedziczenia spadków chłopskich. *puścizna (kaduk)- spadek nieobjęty (puszczony) rycerski przechodził na monarchę a chłopski na pana dóbr

• ex testamento (od XIw): testament to rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci. Dla ważności testamentu ustnego konieczny był świadek w postaci kapłana. Forma pisemna- wpis do ksiąg.

PRAWO ZOBOWIĄZAŃ

Zobowiązanie (obligatio) jest to stosunek prawny między dwoma osobami z których jedna- wierzyciel ma prawo domagać się od drugiej- dłużnika wykonania określonego świadczenia majątkowego pod rygorem egzekucji. Dłużnik może być odpowiedzialny osobiście, całym majątkiem lub określoną rzeczą wchodzącą w skład majątku.

Powstanie zobowiązań:

• czyny niedozwolone (delikty)- ex delicto, obowiązek odszkodowania (uniknięcie kary)

• umowy (kontrakty)- ex contracto

Śmierć dłużnika powoduje przejście długu na sukcesora- może dojść do zmiany zobowiązania.

Zmiany zobowiązań:

• zmiana osób

• zmiana treści

WYKŁAD 9- 16.12.2008

Wygaśnięcie zobowiązania:

*wykonanie świadczenia nie prowadziło do automatycznego wygaśnięcia zobowiązania, znikał dług, powstawała odpowiedzialność

• zwolnienie dłużnika od odpowiedzialności , sformalizowany akt- odwrócenie czynności dokonywanych przy zawieraniu umowy-> contrarius actus (adnotacja do księgi sądowej- quit)

• zlanie się długu z wierzytelnością w jednej osobie np. dziedziczenie

• potrącenie (łac. Compensatio)

• nowacja

• zwolnienie z długu

• odrobek (na wsiach)

Sposoby umacniania zobowiązań:

• przysięga- powołanie na ingerencje siły wyższej- charakter sakralny

• łajanie- dłużnik zgadzał się, że wierzyciel w razie nie wykonania zobowiązania będzie mógł go publicznie obrażać

• załoga- jeżeli dłużnik nie wykonał świadczenia to wierzyciel na jego koszt stawał ze swoją załogą w oberży do czasu wykonania świadczenia

• cenzura kościelna- kara gniew boży

• przybicie ręką

• litkup- zwyczaj uroczystego biesiadowania po zawarciu świadczenia zbywca+nabywca+2 świadków

• rękojmstwo (poręczenie) do stosunku prawnego dłużnik-wierzyciel wprowadzono osobę trzecią- rękojmię-> przejmował na siebie z dłużnika odpowiedzialność; dwa nowe stosunki: wierzyciel- rękojmia, tzw. regres rękojmia- dłużnik

• zakład (vadium) pewna kara umowna pieniężna która przepada na rzecz wierzyciela jeśli dłużnik nie wykona zobowiązania, przy normalnym zakładzie gaśnie zobowiązanie; z klauzulą salwatoryjną (pomocniczą) zakład przepadał a zobowiązanie nadal istniało; zakład urzędowy- przepadał na rzecz fiskusa- tzw. multa fiskalna

• zadatek- kwota pieniężna przekazana wierzycielowi a conto przyszłego zobowiązania, przy zawarciu umowy zaliczano go na poczet długu

• zastaw- ograniczone prawo rzeczowe o charakterze akcesoryjnym, przedmiotem zastawu zawsze jest rzecz, powstaje w momencie przekazania określonej rzeczy wierzycielowi- wygasał w chwili zwrotu rzeczy; Zastaw na ruchomościach- zastaw z dzierżeniem- wierzyciel: posiadanie/ użytkowanie oraz pobieranie z rzeczy pożytków, pożytki pobierane z zastawu nie zaliczają się na poczet długu-> zastaw czysty, od XIII/XIVw.

Zastaw na nieruchomościach

• antychreza- zastaw czysty na nieruchomościach, czasami przekształcał się w constans,

• pożytki zaliczane na poczet długu- zastaw do wydzierżenia (extenuatio)

• zastaw bez dzierżenia - dokonanie wpisu do ksiąg- hipoteka 1588r.- ustawa Sejmu Walnego o ważności zapisów przy zastawie bez dzierżenia tzw. Konstytucja o hipotece

Zasady hipoteki:

• jawność- każdy mógł zajrzeć do księgi

• pierwszeństwo- pierwszeństwo ma ten kto pierwszy jest wpisany do księgi (prior tempore potior iure)

• szczegółowość- hipotekę ustanawia się nie na całym majątku lecz określonej rzeczy nieruchomej należącej do majątku

• zasada dobrej wiary

* wieczystości i rękojmi wiary publicznej

WYKŁAD 10- 06.01.2009

PRAWO KARNE-> zasady odpowiedzialności za czyny niedozwolone

Monarchia patrymonialna- początkowo zemsta legalna

Funkcja pierwotnego państwa- ochrona, uniknięcie zemsty legalnej poprzez zapłatę „okupu” odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przez czyn niedozwolony. Negocjacje między rodziną zmarłego a przestępcą prowadzili jednacze pośrednicy.

Mir książęcy (ręka pańska)- pokój zagwarantowany przez władzę- ochrona osób (mir osobowy np. kobiety, Żydzi), miejsc (mir miejscowy np. targi, drogi) i mieszany- ochrona osób w danych miejscach np. biskup w kurii, sędzia w sądzie.

Prawo do publicznego ścigania przestępstw które naruszały mir.

Przestępstwa przeciw panującemu (utożsamiano go z państwem):

• zbrodnie obrazy majestatu (crimen lease maiestatu)

• zamach na zdrowie króla

• obraza króla

• zdrada (poddanie grodu nieprzyjacielowi)

• działania godzące w interes majątkowy monarchy

Wszystkie pozostałe przestępstwa kiedyś ścigane przez zemstę legalną przekształciły się w przestępstwa dochodzone przed sądem przez pokrzywdzonego (proces prywatny).

Prymitywne związki przyczynowe- ważny był skutek zewnętrzny.

Brak odróżnienia usiłowania od dokonania czynu.

Okoliczności wyłączające przestępczość czynu:

• do Statutów Kazimierza Wielkiego- zabicie nierządnicy

• początek- odparcie napadu-> śmierć napastnika

• zabójstwa proskrypowanego

• wykonanie przez wierzyciela jego uprawnień wynikających z odpowiedzialności osobistej dłużnika

• zabicie polnego złodzieja schwytanego na gorącym uczynku

Podział przestępstw:

1. większe (cause maiores)

• przeciwko panującemu i państwu (zbrodnie obrazy majestatu, niestawienie się na wyprawę wojenną)

• mężobójstwo

• obcięcie członków- ciężkie okaleczenie ciała

• łotrostwo, grabież,, rozbój

• usilstwa- gwałty, przestępstwa popełnione z użyciem przemocy

• przeciwko religii panującej

2. mniejsze (cause minores)- wszelkie pozostałe przestępstwa

Kara:

1. publiczna- cel kary: odwet, represja, prewencja

• na życiu (śmierć zwykła i kwalifikowana, zwykła poprzez powieszenie lub ścięcie, kwalifikowana- dodatkowe męczarnie przed śmiercią np. ćwiartowanie, łamanie kołem) i zdrowiu (kary mutylizacyjne tzn. okaleczające, odzwierciedlały charakter przestępstwa) przestępcy

• konfiskata majątku: charakter zbiorowy

• chłosta: charakter hańbiący

• więzienie: wieża dolna lub górna

• kary pieniężne: wykupywały od kar na życiu i ciele- system kompozycyjny; kary większe to od 70 do 12 grzywien srebra, mniejsze to 6 grzywien lub 300 grudek soli

2. prywatna- wywodząca się z okupienia się od zemsty legalnej, cel kary to odszkodowanie, kary były pieniężne

• główszczyzna- kara za zabójstwo (za głowę) jej wysokość zależała od przynależności stanowej zabitego

• nawiązka- za zranienie, uszkodzenie ciała, jej wysokość obok elementu stanowego obejmowała charakter uszkodzenia

II MONARCHIA STANOWA od XIVw.-> 1320r. Koronacja Władysława Łokietka

Pojawia się element publiczno- prawny:

• centralizacja władzy- oparcie na urzędzie starosty administracji lokalnej

• tworzenie urzędów centralnych

• unifikacja prawa- Statuty Kazimierza Wielkiego

• tworzenie się ogólnopolskiej reprezentacji stanowej (początki Sejmu Walnego)

WYKŁAD 11- 13.01.2009

Za unifikacją państwa były miasta i drobna szlachta- obawa przed zwiększeniem pozycji możnowładztwa.

*W Polsce nie wykształciła się drabina feudalna, utrzymanie zasady równości między szlachtą.

Regnum Polonie-> Królestwo Polskie-> wszystkie ziemie znajdujące się pod panowaniem króla Polskiego (oraz etnicznie polskie tzn. zamieszkiwane przez ludzi mówiących po polsku np. Mazowsze, Śląsk).

Korona Królestwa Polskiego to aspekt terytorialny i historyczny.

Pozbawienie króla prawa do państwa- to Korona jest nośnikiem praw do państwa, król jest depozytariuszem tych praw. Jest ograniczony co do: zawierania sojuszy, sprzedawania części terytorium.

Zewnętrzne atrybuty publicznej formy państwa:

• stolica państwa- Kraków

• chorągiew- biało- czerwona (1370) \ symbole ziemi

• herb- biały orzeł na czerwonym tle / krakowskiej

Stosunki społeczne:

• zróżnicowanie materialne ludności na wsi: kmiecie, zagrodnicy (1/4 łana)- siła robocza najemna, czeladź- parobkowie i dziewki służebne

• ograniczenia prawa wychodu osadnika ze wsi: osadnik nie mógł opuścić wsi w czasie wolnizny, trzeba było zapłacić czynsz za bieżący rok

*wyjątki: gdy pan zgwałcił żonę lub córkę chłopa, pan dóbr został ekskomunikowany, na gospodarstwach chłopskiech dokonywano egzekucji na dobrach pana-> statutu wiślickie połowa XIVw.

Zbiegostwo- opuszczenie wsi bez zachowania warunków; można było go ścigać do roku i 6 tygodni, nie mógł do tego czasy być osadzony u innego pana

Stosunki wiejskie:

1. Statutu Kazimierza Wielkiego

• obowiązek konnej służby wojskowej

• zakaz nabywania sołectw w dobrach prywatnych przez szlachtę bez uzyskania zgody pana dóbr

2. Statut Warcki 1423r.

• pozwala właścicielowi dóbr na skup sołectw od krnąbrnych sołtysów

Folwark- pare łanów ziemi które właściciel dóbr lokując wieś zostawił dla siebie-> praca na pańskim tzw. pańszczyzna.

Czasy dualizmu gospodarczego w Europie- Polska szlachta eksportuje zborze na zachód.

Stosunki miejskie:

• nasilenie lokacji na prawie niemieckim (głównie w Małopolsce- Lublin 1317) bezpośrednio na prawie Magdeburskim lub prawie miast wcześniej lokowanych np. Środa, Chełm

• w miastach zaczynają powstawać rady miejskie-> na czele stoi burmistrz (z nominacji pana miasta w miastach prywatnych lub wojewody w miastach królewskich *wójt był niezależny i dziedziczny, od XIVw. Miasta zaczęły wykupywać wójtostwa dziedziczne

• do połowy XVw. Miasta korzystały z wolności podatkowej-> na nadzwyczajne opodatkowanie musiały wyrazić zgodę

• 1454r. Przywilej w Nieszawie- zniósł ograniczenia i zakazy handlu (przymus drogowy i stały) oraz wolność podatkową miast

• narodowościowo zróżnicowany patrycjat miejski

• miasta nie tworzyły jednolitej całości, każde miasto dbało o siebie

• możność pozwania mieszczanina pod sąd szlachecki

Stosunki szlacheckie:

• ius non responsivum dla ogółu szlachty posesjonatów

• zmiana kryterium szlachectwa- urodzenie -> nagana szlachectwa- zakwestionowanie czyjegoś szlachectwa, proces 6 świadków

• zróżnicowanie stanu szlacheckiego (faktyczne nie prawne):

1. posesjonaci

• 
  
  magnaci- 10 wiosek mieli pełne prawa

• 
  szlachta średnia- 1 wioska polityczne, pozew

• szlachta drobna- ½ lub 1/3 wioski pisemny, jurysdykcja

• 
  szlachta zagrodowa- swoje gospodarstwa sądu ziemskiego

• szlachta gołota-> pozew ustny, sąd grodzki, nie mogła piastować urzędów.

W XIVw. Zanika nadawanie przez monarchę przywilejów indywidualnych-> w ich miejsce przywileje generalne bądź prowincjonalne.

WYKŁAD 12- 20.01.2009

Przywileje generalne:

• 1355r.- Buda- desygnowany na króla Polski Ludwik Węgierski- nie nakładać nadzwyczajnych podatków i nie korzystać ze stacji w dobrach szlacheckich, wynagrodzenie nakładów szlachty za wyprawy wojenne; w zamian za poparcie

• 1374r.- Koszyce- Ludwik Węgierski- sukcesja dla córek w zamian za wolność podatkową-> szlachta płaciła jedyny podatek w wysokości 2 groszy z łana chłopskiego, wykupienie szlachcica z niewoli podczas wyprawy wojennej, ograniczenie obowiązku szlachty konserwacji grodu, urzędy ziemskie tylko dla posesjonatów z tej ziemi

• 1422r.- Czerwińsk- Władysław Jagiełło- nie można konfiskować majątków szlacheckich bez prawomocnego wyroku sądowego- nietykalność majątkowa szlachty; sądy- prawo pisane, zakaz incompatibilitas czyli łączenia w jednym ręku kilku urzędów starosty i sędziego ziemskiego

• 1423r.- Warka- Władysław Jagiełło- wykup krnąbrnych sołtysów, rozwinięcie przywileju Czerwińskiego

• 1430/33- Jedlnia i Kraków- Władysław Jagiełło- nietykalność cielesna szlachty, szlachcic nie może być więziony i karany bez wyroku sądowego- neminem captivabimus nisi iure victus, wyższe godności kapłańskie tylko dla szlachty

• 1454r.- Nieszawa- Kazimierz Jagiellończyk- wojna 13-letnia, król nie może zwoływać pospolitego ruszenia i stanowić nowych praw bez zgody ogółu sejmików ziemskich

Podstawy demokracji szlacheckiej- bezpośredniej:

• sejmiki ziemskie- ogół szlachty, nie wolno łączyć urzędu starosty z wojewody i kasztelana

Duchowieństwo:

• brak władzy świeckiej do nominacji biskupów

• w momencie zawakowania godności biskupiej w diecezji monarcha przedstawiał swego kandydata w liście przedstawiającym

• zmiany w organizacji kościelnej po przyłączeniu do Polski Rusi Halickiej, 1375r. Powołanie arcybiskupstwa w Haliczu, diecezje: chełmska, włodzimierska i przemyska, siedzibę przeniesiono do Lwowa

1417r. Arcybiskup gnieźnieński uzyskał tytuł prymasa czyli zwierzchnika kościoła w Polsce

Ustrój polityczny- król:

• zasada dziedziczności tronu-> złamana po śmierci Kazimierza Wielkiego-> Jadwiga-> możni małopolscy wybrali Jagiełłę księcia Litewskiego

• 1385r. Unia w Krewie- Władysław Jagiełło przyłączył Wielkie Księstwo Litewskie do Korony (applicare)

• 1386r.- Lublin- możni wybrali Jagiełłę na króla Polski

• po śmierci Jagiełły Władysław Warneńczyk-> 1444r. Kazimierz Jagiellończyk- brak dziedziczności- elekcja w ramach dynastii

• Koronacja- prymas; od czasów Ludwika Węgierskiego monarcha składał przysięgę zobowiązującą go do: 1-przestrzegania praw, 2-odzyskania utraconych terytoriów, 3-bronić granic Królestwa Polskiego

Od Władysława III monarcha potwierdzał wszystkie dotychczasowe prawa stanów. Gdy monarcha nie dochował przysięgi to można mu było wypowiedz posłuszeństwo

• monarcha był samodzielny w zarządzie państwem; od 1374r. Był skrępowany wyborem urzędników-> przyczyna słabości państwa

• król był najwyższym sędzią i naczelnym dowódcą, kierował polityką zagraniczną

Sejmy- zgromadzenia powszechne (możni mieszczanie, duchowni, urzędnicy)

Sejmy: prowincjonalne- generalne, walne

• wyżsi dostojnicy stanowiący radę królewską- 73 osoby-> później Senat

• niżsi urzędnicy ziemscy

• przedstawiciele miast, kapituł i szlachta

Na sejm mógł zjechać każdy szlachcic.

Sejmik ziemski- przedstawiciele- posłowie

Koniec XV w.- jeden sejmik posyła dwóch posłów (król pokrywał koszty tylko dwóm osobom z ziemi).

1493r. Posłowie obradują oddzielnie od rady królewskiej tworząc izbę poselską.

Od XV w. Sejmy walne zbierały się na ogół w Piotrkowie.

Sejmiki prowincjonalene- Środa Wielkopolska lub Koło; Wiślica lub Korczyn

Kompetencje sejmiku ziemskiego:

• ujednolicenie i spisywanie miejscowego prawa zwyczajowego-> lauda sejmikowe

• uchwalanie podatków lokalnych

• brak terminów zwoływania sejmików

Konfederacja- dobrowolne porozumienie jedno stanowe bądź między stanowe mające na celu bądź zastąpienie władzy państwowej bądź wymuszenie na władzy określonych postulatów. Przystąpienie było indywidualne. Wybór marszałka który stał na czele. Decyzje podejmowano większością głosów.

Konfederacje kapturowe- na znak żałoby po królu w okresie bezkrólewia- miały zapewnić spokój.

Rokosz- konfederacja przeciwko królowi

Sejm skonfederowany mógł podejmować decyzje większością głosów

Urzędy centralne- zaczęły się kształtować w monarchii, nie ma rozdzielenia funkcji dworskich od państwowych:

• kanclerz wielki koronny (minister spraw zagranicznych)

• podkanclerzy

• podskarbi koronny i nadworny

• marszałek koronny(mistrz ceremonii, odpowiadał za porządek na dworze- w miejscu pobytu króla, straż marszałkowska) i nadworny

WYKŁAD 13- 17.02.2009

Dzielnice zamieniają się w ziemie. Na początku XIV w. Ziemie zaczęto nazywać województwami (cała administracja z wojewodą na czele).

Struktura podziału terytorialnego:



Województwa ziemie powiaty

Podział terytorialny:

• Małopolska- województwa: Sandomierskie (Lubelszczyzna), Krakowskie

• Od 1474r. Województwo Lubelskie

• Wielkopolska- województwa: Poznańskie, Kaliskie, Łęczyckie, Sieradzkie, Brzesko- Kujawskie, Inowrocławskie

• Poza terytorium było Mazowsze (do 1529r.)-> inkorpowane do Polski. Odrębny był też Śląsk, Gdańsk

• Andegaweni przyłączyli Ruś Halicko- Włodzimierską: ziemia Chełmska-> od 1434r. Województwo Ruskie (Ziemia Przemyska, Halicka, Lwowska, Sanocka), poza województwem Ruskim była Ziemia Bełska- od 1472r. Województwo

W XIVw. Zachował się podział na okręgi grodowe- kasztelanie. Kasztelan utracił swe kompetencje sądownicze.

Obok kasztelani w XIV/XVw. Wykształciły się powiaty (początkowo okręgi sądowe)

Hierarchia urzędów ziemskich- zasiadali oni w Radzie Królewskiej- dygnitarze

• wojewoda- kompetencje administracyjne i sądowe, zwołuje i przewodniczy sejmikowi ziemskiemu, elekcyjnemu (wybierał kandydatów na sądowe urzędy ziemkie: siędziego ziemskiego i podsędka), jurysdykcja nad ludnością żydowską i woźnymi sądowymi (obsadzał ich); zbieranie i dowodzenie pospolitego ruszenia z województwa,

• kasztelan- sądownictwo z 4 artykułów grodzkich- od statutów warckich starosta, zbieranie pospolitego ruszenia z kasztelani i przekazanie go wojewodzie

• podkomorzy- kompetencje sądowe: spory graniczne między szlachtą- posesoryjne- na miejscu sporu, sądzenie szlachty która w czasie pospolitego ruszenia samowolnie zmieniła chorągiew

• sędzia ziemski

Urzędy tytularne:

• stolnik

• podstoli

• podczaszy

• łowczy

• cześnik

• wojski (w czasie pospolitego ruszenia opiekował się rodzinami rycerzy)

• chorąży

W XIV w. Ewolucja urzędu starosty- nie był dożywotni, mógł być odwołany przez króla, nie był z danej ziemi.

1. Starosta generalny dla Wielkopolski

2. II połowa XIV w. Małopolska-> starości ziemscy: sądecki i lubelski

Monarchowie wyłączali spod jurysdykcji starosty określone tereny, zamki-> tam starości grodowi-> przejął kompetencje kasztelana (4 artykułu grodzkie) 1423r.

!!!Gród to zamek nie miasto.

Sądownictwo:

1. Szlacheckie

• sąd ziemski: szlachta osiadła (posesjonaci); skład: sędzia ziemski, podsędek, pisarz, woźny, * 4 lub 5 asesorów (wybieranych z publiczności); brak siedziby; akta przechowywano w grodzie; sąd objeżdżał województwo/ ziemie i odbywał roki w poszczególnych miejscowościach (tzw. powiaty sądowe)

• sąd grodzki: szlachta nieosiadła i osiadła z 4 artykułów grodzkich

• sąd podkomorski: jurysdykcja tzw. graniczna - rozstrzyganie sporów o granice prywatnych dóbr ziemskich, sąd właściwy dla spraw posesoryjnych - o naruszenie posiadania wraz wykształceniem się procesu posesoryjnego, sądzenie rycerzy, którzy samodzielnie zmienili chorągiew w czasie pospolitego ruszenia.

• sąd wojewodziński: wojewoda lub pełnomocnik; ludność żydowska, woźni sądowi oraz sprawy targowe-> naruszenia miar, wag i cen (taksy wojewodzińskie- ustalone ceny)

• sąd króla: monarcha; sprawy (poza 4 artykułami grodzkimi) za które groziła kara śmierci lub utraty majątku; król- nadworny, urzędnicy nadworni z kanclerzem na czele

2. duchowne

3. miejskie

WYKŁAD 14- 24.02.2009

III. RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA (1454- 1762)

1. Demokracja szlachecka- 1454- 1606

2. Oligarchia magnacka- 1606- 1764

Monarchia stanowa nie przekształciła się w Polsce w monarchię absolutną a przybrała swoistą postać Rzeczypospolitej z monarchią na czele.

Cechy charakterystyczne:

• rosnąca siła sejmu w skali całego państwa i sejmików ziemskich w ziemiach i województwach przy równoczesnym ograniczaniu pozycji króla

• do 1573r. Rola króla była znaczna- osłabiła ją wolna elekcja i artykuły henrykowskie.

Źródła prawa publicznego:

• uchwały sejmów walnych- konstytucje tj, suma uchwał danego sejmu: a) wieczyste- nie miały określonego czasu obowiązywania, b) czasowe- określony czas np. rok, 2 lata. Do 1543r. Sejmu koronacyjnego Zygmunta Augusta spisywane były po łacinie, później po polsku. Od 1543r. Zaczęto sporządzać diariusz sejmowy- szczegółowy zapis obrad sejmu. Diariusz był źródłem poznania prawa.

• Pomimo silnej pozycji sejmu sejm dzielił władzę ustawodawczą z królem np. król wydawał dekrety, edykty, uniwersały i ordynacje

• Artykuły hetmańskie- akty prawne redukujące działalność sądownictwa wojskowego oraz postępowanie i prawo karne

• Uchwały sejmików ziemskich- lauda sejmikowe-> kodyfikujące miejscowe prawo i podejmujące lokalne decyzje np. podatkowe

• Artykuły henrykowskie: 1573r. Elekcja Henryka Walezego;> spisane prawa fundamentalne; cechy: podstawowe zasady ustroju Rzeczypospolitej, stałe, niezmienne np. wolna elekcja

• Pacta conventa- publiczno- prawna umowa szlacheckiego narodu z kandydatem na króla Polski w której ów kandydat zobowiązał się do pewnych działań o charakterze publicznym

Źródła prawa sądowego:

• prawo zwyczajowe

• kodyfikacja prawa (XVIw.)

• 1504r. Sejm walny zwrócił się do króla Aleksandra z prośbą o spisanie prawa polskiego -> 1506r. Statut Łaskiego: Jan Łaski (kanclerz/ biskup/ prymas) w ciągu 2 lat spisał i usystematyzował prawo: 2 części: I- usystematyzowane wg materii wszystkie statuty, prawa, przywileje, akt unii z Litwą, II- processus iuris- próba spisania postępowania sądowego

• 1520r. Sejm w Bydgoszczy powołał komisje do kodyfikacji prawa polskiego- po 3 latach projekt prawa procesowego -> 1523r. Formulla Processus: 111art., 2 części: I- charakter normatywny, II- zbiór formuł procesowych. Szereg zmian do procesu sądowego polskiego, unifikacja prawa, reforma prawa. Zmiany: skrócenie postępowania (rok zawity to 2 rok), sprecyzowanie skutków jednej z dylacji- niesprawności pozwu, wprowadzenie apelacji- środka odwoławczego od wyroku-> przeniesienie sprawy do sądu wyższej instancji-> sąd apelacyjny, ten sam materiał dowodowy co w 1 instancji, może utrzymać lub uchylić wyrok (cały lub część), może sam wyrokować lub wrócić do powtórnego rozpatrzenia

• 1532r. Kodyfikacja reszty prawa- komisja której na czele stanął sędzia Ziemi Krakowskiej- Mikołaj Taszycki- projekt całości praw tzw. korektura Taszyckiego; 5 ksiąg: I- ustrój sądów, II- prawo procesowe, III- prawo rodzinne i stanowe, IV- prawo zobowiązań i karne, V- zbiór formuł prawnych głównie z zakresu prawa rzeczowego. Odrzucony przez sejm walny w 1534r. Przez średnią szlachtę, która uważała, że umocni on pozycje króla, możnych i Kościoła Katolickiego-> skutkiem było zahamowanie prac kodyfikacyjnych na 200 lat.

WYKŁAD 15- 03.03.2009

Kodyfikacje w Wielkim Księstwie Litewskim (spisane w języku ruskim):

• I Statut Litewski- 1529r. Sejm w Wilnie; kodyfikacja bazująca na prawie zwyczajowym czerpiąca z przywilejów koronnych; cechy: ograniczenie przewagi bojarów i książąt nad średnią szlachtą

• II Statut Litewski- 1566r.- wpływy praw uczonych (dwa systemy prawne zupełne: prawo rzymskie [X/XIw. Odkrycie kodyfikacji justyniańskiej-> glossatorzy-> egzegeza] i kanoniczne [połowa XIIw. Zakonnik Gracjan opracował jeden kompleksowy spis prawa kanonicznego-> kanon-> tzw. Dekret Gracjana]); znosił wszelkie ograniczenia w alienacji dóbr dziedzicznych (prawo bliższości i pierwokupu), wprowadzenie urzędu wojewody, sądy szlachecki I instancji: ziemski, grodzki i podkomorski; rok wcześniej- sejmiki szlacheckie tzw. powiatowe; unifikacja elementów ustrojowych Litwy i Korony

• III Statut Litewski- 1588r.: prawo powszechne dla wszystkich stanów, wyraźna tendencja do humanitaryzmu (nurt ten w Europie rozwinął się dopiero pod koniec XVIIIw.), zasada in dubio pro reo, zakaz karania na gardle przestępców poniżej 16 lat, kara śmierci dla szlachcica który zabił plebejusza, ograniczenie roli przysięgi sakralnej jako środka dowodowego, kapłan nie musi być świadkiem koniecznym przy testamencie, herezja nie jest przyczyną ograniczeń przy dziedziczeniu, zaostrzenie środków karnych, obowiązywał na ziemiach Ukrainy Zadnieprzańskiej oraz na ziemiach zaboru rosyjskiego (bez Królestwa Kongresowego) do 1840r.-> Zwód praw Cesarstwa Rosyjskiego

Prawo niemieckie (prawo miast i wsi lokowanych na prawie niemieckim):

• Bartłomiej Groicki- 1558r.-> 5 ksiąg: „Artykuły prawa magdeburskiego obowiązującego w Koronie Polskiej”, „Porządek sądów i spraw prawa magdeburskiego obowiązujące w Koronie Polskiej”, „Porządek sądów około karania na gardle obowiązujące w Koronie Polskiej”-> przejęte przez prawo polskie w II połowie XVIw. Jako prawo miejskie polskie

• Paweł Szczerbic- 1581r.- tłumaczenie na polski Zwierciadła Saskiego i Wibid Magdeburskiego

Ustrój polityczny Rzeczypospolitej Szlacheckiej:

1. Sejm

• 1453r.- pierwsze oddzielne obrady Rady Królewskiej i reprezentacji szlachty (precedens)

• 1493r.- definitywny rozdział izb: Rady Królewskiej i Izby Poselskiej (nowa nazwa)

• zmniejszenie rangi sejmików ziemskich- pozostają mu tylko sprawy lokalne- funkcja samorządu szlacheckiego

Rodzaje sejmików:

• przedsejmowy: zwoływany przez starostę w wyniku Uniwersału Królewskiego, przewodniczy obierany marszałek, cel: wybór posłów na sejm

• relacyjny: po zamknięciu obrad sejmu składa relacje z jego przebiegu

• elekcyjny: wybór kandydatów na sędziego ziemskiego i podsędka (urzędy dożywotnie), przewodniczy wojewoda

• deputacki: 1578r. Powstanie Trybunału Koronnego, sędziowie TK to deputaci, wybór deputatów na roczną kadencję

• kapturowe: od 1572r.kaptur- oznaka żałoby po śmierci monarchy; zbierały się w czasie bezkrólewia

WYKŁAD 16- 10.03.2009

Poseł na sejm:

• wybierany na sejmiku ziemskim przedsejmowym

• król pokrywał koszty utrzymania tylko dwóm posłom

• na sejmiku przedsejmowym ustalano instrukcje którą związany był poseł (brak sankcji za nieprzestrzeganie instrukcji)

• mandat imperatywny-> poseł jest reprezentantem swojego kręgu wyborców (mandat wolny tzn. poseł jest reprezentantem całego narodu od 1791r. Konstytucji 3go Maja)

• na sejmie głosowanie w formie ucierania poglądów aż do jednomyślności

Sejm walny:

• od artykułów henrykowskich 1576r. Sejm walny składał się z 3 stanów sejmujących: Król, Senat i Izba Poselska

• obniżenie pozycji króla w stosunku do sejmu

• 1505r. Nihil Novi-> kompetencje sejmu: stanowienie ustaw i konstytucji w stosunku do całego państwa, ustawodawstwo podatkowe, decyzje o pospolitym ruszeniu i wyprowadzeniu go poza teren kraju, zgoda na nobilitacje, od połowy XVIw. Polityka zagraniczna; kompetencje króla: sprawy wyznań, miast królewskich, chłopów w królewszczyznach, sprawy górnicze

Senat:

• wykształcił się z Rady Królewskiej

• skład: arcybiskupi i biskupi katoliccy, ministrowie (5 urzędników centralnych: marszałek wielki koronny, marszałek nadworny, kanclerz wielki koronny, podkanclerzy, podskarbi koronny), dygnitarze (urzędnicy ziemscy: wojewodowie i kasztelanowie)

Od 1573r. Sejm Walny miał się zbierać co 2 lata na 6 tygodni- ordynaryjny, ekstraordynaryjny- na 2 tygodnie.

Sejm nie był kadencyjny. Dopiero Konstytucja 3go Maja wprowadziła sejm gotowy tzn. kadencja na 2 lata.

Król:

• elekcyjny (za Jagiellonów elekcja w ramach dynastii, obawa przed utratą związku z Litwą- do 1569r. Unia personalna, przekształcona w realną) 1550r. Elekcja vivente rege Zygmunta Augusta

• 1572r. Śmierć ostatniego z Jagiellonów- Zygmunta Augusta

• elekcja wolna tzn. nieskrępowana żadnymi sympatiami do dynastii,

• bezkrólewie: interrex (międzykról)- prymas Polski, kompetencje: reprezentacja kraju na zewnątrz, organizacja elekcji, brak praw ustawodawczych,

• model wyboru króla: viritim (mąż mężem), każdy szlachcic

• miejsce sejmu elekcyjnego: wieś Kamień pod Warszawą

Organizacja państwa w czasie bezkrólewia:

1. Sejm konwokacyjny (skonfederowany), zaraz po śmierci króla, sądy kapturowe, obie izby obradowały razem, trwał 4 tygodnie, zatwierdzał sądy kapturowe, zawiązywano na nim konfederacją generalną i ustalano miejsce i czas sejmu elekcyjnego

2. Sejm elekcyjny: szlachta grupowała się w tzw. kręgi (względy lokalne), w namiocie obradowali posłowie i senatorowie którzy odbierali przedstawicielstwa od kandydatów na króla; artykuły henrykowskie i pacta conventa, wybór Henryka Walezego; nie było głosowania tylko aklamacja- hałas/ raban

3. Sejm koronacyjny: ekstraordynaryjny w Krakowie (2 razy w Warszawie: Stanisław Leszczyński i Stanisław August Poniatowski), artykuły henrykowskie- instytucja senatorów rezydentów (16 w tym 8 świeckich i 8 duchownych), po 4 co ½ roku rezydowali przy królu *1607r. Rokosz Zebrzydowskiego

WYKŁAD 17- 17.03.2009

Urzędy w Rzeczpospolitej Szlacheckiej:

*brak rozdziału funkcji publicznych i nadwornych, 2 urzędników: Wielki Koronny i Nadworny

Hierarchia urzędów centralnych:

• Marszałek: funkcjonowanie dworu, bezpieczeństwo monarchy w miejscu jego przebywania, ustalanie cen w miejscu przebywanie króla, wydaje artykuły marszałkowskie, straż marszałkowska, brak rozdziału obowiązków Marszałka Wielkiego Koronnego od Marszałka Nadwornego

• Kanclerz (jedyny urząd nadworny, który nie przekształcił się w ziemski): odpowiadał za dokumenty wychodzące z kancelarii królewskiej, Podkanclerzy-mniejsza pieczęć (jedyna różnica)

• Podskarbi: od 1590r. Rozdział skarbu narodowego od monarszego- sprecyzowanie kompetencji Podskarbi Wielki Koronny- skarb publiczny, Podskarbi Nadworny- skarb monarszy *1563r.- uchwała o wojsku kwarcianym: ¼ dochodów z Królewszczyzn będzie przeznaczone na wojsko obronne południowo- wschodnich granic kraju, skarb przechowywany w Rawie Mazowieckiej- tzw. skarb rawski 1591r.- Uchwała o wyłonieniu sejmowej stałej komisji skarbowej (siedziba w Radomiu) tzw. Komisja Skarbowa Radomska

• Hetman Wielki Koronny i jego zastępca Hetman Polny: dowódca wojsk zaciężnych, od XVIw. Zaczęto powoływać hetmanów na dowódców na czas pospolitego ruszenia od 1534/6r. Hetman staje się urzędem stałym- w 1581r. Stefan Batory powołuje dożywotnio hetmana Jana Zamoyskiego; dowodził armią , regulował stosunki wewnętrzne w wojsku- wydawał artykuły hetmańskie (połączenie regulaminów wojskowych z kodeksem karnym i procedurą karną wojskową) Brak zakazu łączenia urzędów hetmana i kasztelana/wojewody

Ministrowie: Marszałek Wielki Koronny, Marszałek Nadworny, Kanclerz, Podkanclerzy, Podskarbi Wielki Koronny

Podskarbi Nadworny i Hetman nie weszli do senatu.

Urzędy ziemskie:

- starosta: od końca XVIw. Powoływany dożywotnio, od XVw. Jurysdykcja w grodzie, 1611r.- ustalenie hierarchii urzędów- starosta w grupie urzędów ziemskich

Sądownictwo:

• sądy ziemskie: powolny upadek, jurysdykcja niesporna- wpisy do ksiąg zastępczo można było zrobić do ksiąg grodzkich

• 1523r. Formulla Processu-> po wprowadzeniu apelacji sąd królewski nie był w stanie rozsądzić wszystkich spraw więc powołano w zastępstwie sądy ostatniej instancji (nie zdały egzaminu

• 1578r. Trybunał Koronny- sąd najwyższy, odwoławczy dla sądów szlacheckich, w pełni samorządowy sędziowie tzw. deputaci byli wybieranie na sejmikach deputackich, było 27 deputatów szlacheckich i 6 duchownych (obierani przez kapituły w 6 diecezjach), na czele świeckich deputatów był obieralny marszałek a duchownych- prezydent, kadencja rok, wiosna i lato Lublin dla Małopolski, jesień i zima Piotrków dla Wielkopolski, wyrok winien zapadać jednomyślnie (gdy nie było jednomyślności powtarzano głosowanie, 3 głosowanie większością głosów), w sprawach szlacheckich sądzili deputaci szlacheccy a w duchownych skłąd mieszany,

• Sąd sejmowy: kompetencje: sprawy między stanami, zdrada stanu, gdy szlachcicowi groziła kara gardłowa lub utrata majątku, przestępstwa urzędnicze

• sąd asesorski- na dworze bez udziału króla, przewodniczył marszałek, najwyższy sąd dla miast królewskich, rodzaje

• relacyjny z królem na czele: sprawy z lenn królewskich (Prusy Królewskie, Kurlandia), od 1641r. Rozpatrywanie sporów między prawosławnymi a unitami o zabór cerkwi, 1676r. Sąd odwoławczy od wyroków biskupów prawosławnych

• referendarski: 2 referendarzy, najwyższy sąd dominialny dla chłopów z królewszczyzn

WYKŁAD 18- 24.03.2009

Oligarchia magnacka (1607- 1764)

Źródła prawa:

• zwyczaj- prawo sądowe

• od 1613r. Wszystkie konstytucje sejmowe musiały być w całości wpisywane (oblatowane) do ksiąg grodzkich grodów w którym odbywał się sejm

• prawa fundamentalne-> prawa kardynalne 1768, 1775, 1793

• 1630r. inwentarze konstytucji sejmowych

• 1732-39r. volumina legum pijarzy Stanisław Konarski i Józef Załuski

• 1543r. Diariusz sejmowy

Ustrój:

• metafora teatru lalek

• znaczącą rolę odgrywali magnaci, wzmocniła się pozycja magnatów litewsko- ruskich, spadek znaczenia średniej szlachty (pauperyzacja)

• 1669r. Skartabella- niepełne szlachectwo, do 3 pokolenia od nobilitacji brak pełnych praw szlacheckich

• 1641r. Indygenat- uznanie szlachectwa cudzoziemskiego (na sejmie walnym)

WYKŁAD 19- 31.03.2009

1613- sejm uzyskał prawo wypowiadania wojny

Instrukcja poselska-mandat był imperatywny-> brak sankcji za nieprzestrzeganie instrukcji. Posłowie byli zależni od magnatów i na sejmach głosowali w ich interesie.

1652- Władysław Siciński nie zgodził się na przedłużenie obrad.

Nie dojście sejmu do skutku gdy veto zostało zastosowane po upływie czasu przeznaczonego na jego obrady.

Zerwanie sejmu- zawetowanie jednej ustawy, wszystkie ustawy upadały

Król obchodził sejm zbierając sejmiki ziemskie (poprzez starostów).

Limitowanie obrad- sejmik nie zamykał obrad tylko je odraczał- cel: sejmik mógł się zbierać bez uniwersału królewskiego-> XVIIw.- okres rządów sejmikowych

1717r. Samowolne zwoływanie sejmików jest nielegalne i karalne, połączone sejmiki deputackie z gospodarczymi

Ograniczenia włądzy królewskiej:

• 1641 zwiększono liczbę senatorów rezydentów do 28

• wypowiedzenie posłuszeństwa królowi (artykuły henrykowskie) Konfederacja- uznana przez króla Rokosz- nie uznana przez króla

Kodyfikacje prawa w XVIIIw.

1. Sejm rozbiorowy 1775r.- powołanie pierwszego kolegialnego rządu- Rady Nieustającej- miała ułożyć zbiór praw cywilnych, karnych i procesowych. Problem pewności prawa- unifikacja.

W 1776r. Andrzej Zamoyski-> prace nad kodyfikacją z pomocą prawnika Józefa Wybickiego. Mieli na to 2 lata, sejm zwrócił uwagę, że mają się oni trzymać prawa natury a z prawa dawnego wziąć to co właściwe.

1778r. Projekt „Zbiór praw sądowych” (Kodeks Zamoyskiego): systematyka instytucji justyniańskich, nawiązanie do 3 naturalnych praw: wolności, własności i swobody umów- w treści np. powołanie trybunału duchownego- pod przewodnictwem nuncjusza apostolskiego- apelacja do sądów duchownych, zniesienie egzempcji

Sejm ten projekt w całości odrzucił zastrzegając aby ten projekt nie wrócił więcej pod obrady

2. Sejm Wielki- art8. Konstytucji zawierał zalecenie aby stworzyć kodyfikację prawa cywilnego i karnego

8 IV 1791r.- powołanie komisji z Jackiem Małachowskim na czele, w składzie np. Hugo Kołłątaj, Józef Januszkiewicz, Hieronim Strojnowski, Józef Szymanowski, Józef Wybicki, Franciszek Barss.

1 IX 1791r. - komisja przystąpiła do pracy

17 III 1792r.- na skutek Targowicy przerwano prace- nie zdążono przygotować całego projektu, tylko 2 części zdążono przyjąć: ustawa o sądach ziemiańskich (połączono 3 sądy I instancji) i trybunałach ( w miejsce 1 Trybunału Koronnego 2 Trybunały w Piotrkowie i Lublinie).

WYKŁAD 20- 07.04.2009

Zmiany z prawie prywatnym (cywilnym) na przestrzeni wieków:

1. Prawo osobowe

1. lata sprawne- określały wiek pełnej zdolności do czynności prawnej, nie były określone Statuty Kazimierza Wielkiego (poł. XIVw.) nie wprowadziły granicy lat sprawnych, XVw.- w praktyce przyjmowano granice lat: 12- kobieta, 15- mężczyzna

2. uznanie za zmarłego (okres oligarchii magnackiej)- sąd stwierdzał śmierć osoby (domniemanie prawne które można było obalić za pomocą przeciwdowodu)-> skutki śmierci cywilnej: żonę traktowano jak wdowę, dzieci dziedziczyły

2. Prawo rzeczowe

1. XVw. Ochrona posesoryjna - ochrona samego faktu posiadania, 1543r.- konstytucja sejmowa regulująca ochronę posesoryjną- w wypadku naruszenia/ pozbawienia posiadania tzw. Wybicia z posiadania wybity miał miesiąc na złożenie pozwu w sądzie grodzkim- w wyniku tego pozwu sąd przeprowadzał śledztwo tzw. skrutynium. Wyrok przywracał naruszone posiadanie. Argumenty prawne nie miały znaczenia.

2. Koniec XVIw. Pojawia się instytucja ordynacji (fideikomisów)- wielkich kompleksów ziemskich wyjętych spod mocy obowiązującego ogólnie prawa z nadaniem szczególnego statusu prawnego (dotyczył prawa rzeczowego- właściciel nie mógł ordynacji sprzedać ani części ani całości; i spadkowego- dziedziczył tylko jeden spadkobierca oznaczony w statucie ordynacji) 4 systemy dziedziczenia: primogenitura (najstarszy syn), seniorat (najstarszy w rodzie), majorat (najbliższy stopniem pokrewieństwa), minorat (najdalszy stopniem pokrewieństwa). Pierwsze ordynacje: Radziwiłów (Klecka i Nieświeska), Zamoyskich, Myszkowskich (Aleksander Wielopolski)

3. Pochodne nabycie własności ( kupno/ darowizna) nieruchomości- od XVIw.- o przeniesienu tytułu własności decydował wpis w księgach sądu ziemskiego- inskrypcja- wpis miał charakter wieczysty, zasada wieczności; tymczasowe wpisy do ksiąg grodzkich w ciągu roku i 6 tygodni trzeba było go przenieść do ksiąg ziemskich; w XVII/XVIIIw. Wieczność uzyskały księgi grodzkie

3. Prawo spadkowe

1. XIV/XVw. - rozszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych na krewnych bocznych i kobiety;

2. 1423r. Statut warcki - dziedziczenie dóbr dziedzicznych przez córki z wyłączeniem krewnych bocznych; dobra ojczyste: ¾ synowie, ¼ córki tzw. czwarcizna, gdy było więcej długów czwarcizna nie była obciążana; dobra macierzyste dziedziczyli synowie i córki w częściach równych

3. brak instytucji wydziedziczenia- tylko niegodność dziedziczenia np. krewnobójcy, panna porwana za jej zgodą, panna która wyszła za plebejusza, proskrybowany, dzieci które kiedyś wytoczyły proces rodzicom

4. XIV/XVw. Ustalono zasadę, że tylko 1/3 dóbr nieruchomych może podlegać swobodnemu dysponowaniu w testamencie

5. 1437r. Testamenty dysponujące prawami do nieruchomości dla swej ważności wymagały wpisu do ksiąg sejmu ziemskiego

6. 1505- 1510 w testamencie można wyznaczać spadkobiercami tylko spadkobierców ustawowych 1588 rozszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych na krewnych bocznych do 8 stopnia (bliżsi stopniem wykluczali dalszych)

7. zrzeczenie się spadku- gdy zadłużenie spadku przekraczało jego aktywa

8. 1726r testamenty sporządzane na łożu śmierci i zawierające zapisy na rzecz kościoła uważano za nieważne *wyjątek ustny testament żołnierza przed hetmanem przed bitwą

4. Prawo zobowiązań- zanikły załoga i łajanie, odpowiedzialność dłużnika za dług przeszła z osoby na majątek

WYKŁAD 21- 21.04.2009

10 XI 1918r. Powrót z internowania w Magdeburgu Józefa Piłsudskiego- przekazanie mu władzy wojskowej i cywilnej.

Nieudana próba stworzenia rządu przez Ignacego Daszyńskiego. Udaje się to dopiero Jędrzejowi Moraczewskiemu.

22 XI rząd przygotował a Piłsudski podpisał „Dekret Naczelnik Państwa o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej”- ustrój tymczasowy. Pełnia władzy państwowej ustawodawczej, wykonawczej, cywilnej i wojskowej została powierzona Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa do czasu zwołania sejmu ustawodawczego.

28 XI Piłsudski podpisał dekret o wyborach do sejmu ustawodawczego i ordynacje o wyborach (5 przymiotnikowe, dopuszczenie kobiet).

W styczniu 1919r. Odbyły się wybory. 10 lutego zebrał się I sejm ustawodawczy odrodzonej Polski tzw. konstytuanta. 2 cechy: jednoizbowy, brak określonego czasu kadencji (do czasu uchwalenia konstytucji)- Tymczasowy Naczelnik Państwa zrzeka się urzędu.

20 II 1919r. „Mała Konstytucja”- dalsze powierzenie urzędu Naczelnika Państwa Piłsudskiemu- do czasu uchwalenia Konstytucji.

Naczelnik stracił władzę ustawodawczą.

17 III 1921r. Sejm uchwalił I Konstytucję tzw. „Konstytucja Marcowa”. Głowa państwa- prezydent wybierany przez Zgromadzenie Narodowe.

XII 1922r. Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta prof. Gabriela Narutowicza- wygasł wtedy urząd Naczelnika Państwa.

Odrodzona RP zastała 3 stany prawne. Problem ujednolicenia prawa- jednego dla całego kraju. Dawne prawo polskie było nieaktualne (feudalizm). Brak kodyfikacji- dawne prawo polskie było zwyczajowe.

Wychodząc z zasady ciągłości prawa zachowano moc obowiązującą przepisów obcych, uchylając przepisy przestarzałe i sprzeczne z polską racją stanu. Sformułowano fikcję prawną, że prawo utrzymane nie jest prawem obcym lecz dzielnicowym prawem polskim. Obowiązywało ono do momentu skodyfikowania prawa. VI 1919r.- sejm ustawodawczy: dr Zygmunt Marek adwokat, poseł PPS z Krakowa, przedłożył sejmowi projekt powołania komisji kodyfikacyjnej. 3 VI sejm przyjął ustawę o powołaniu komisji kodyfikacyjnej- organ niezależny od władz ustawodawczych i wykonawczych, skład 40 najwybitniejszych prawników na czele 3 osobowe prezydium (prezydent i 2 vice-prezydentów)-> prof. Ksawery Fierich-> 1928r. Bolesław Pochorecki

Komisja dzieliła się na 2 wydziały: ustawodawstwa cywilnego i karnego. Każdy z nich dzielił się na 2 sekcje: prawa materialnego i procesowego. Każdy projekt miał powstawać w odpowiedniej sekcji. 3 krotne czytanie w sekcji (referowanie i dyskusja nad treścią), projekt przyjęty trafiał na forum wydziału- 1 czytanie, projekt przyjęty drukowano jako projekt komisji kodyfikacyjnej i rozsyłano na Uniwersytety (wydziały prawa), do centralnych organów państwa, do izb adwokackich oraz do wybitnych prawników z prośbą o uwagę. Była to szeroka konsultacja społeczna. Uwagi wracały do Komisji i jeszcze 1 czytanie.

Gotowy projekt trafiał do ministra sprawiedliwości gdyż Komisja nie miała inicjatywy ustawodawczej. Minister miał prawo wnieść do projektu poprawki

Komisja po paru latach zmieniła tryb prac powołując specjalne podkomisje do konkretnych spraw.

Problem różnorodności języka- inna terminologia w każdym zaborze. 1923r. Powołano podkomisje redakcyjno językową.

W 20leciu całego programu kodyfikacyjnego nie zrealizowano. To co skodyfikowano było doskonałe.

Po noweli sierpniowej 1926r. Prezydent uzyskał prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy-> sejm nie miał wpływu na nie. Ostateczna unifikacja 1945/6-> wykorzystano projekty komisji kodyfikacyjnej.

1 I 1947r. Przestały w Polsce obowiązywać przepisy obce np. BGB, ABGB.

WYKŁAD 22- 28.04.2009

Prawo cywilne zastane po odrodzeniu RP:

1. francusko- polskie (Królestwo Polskie)

2. rosyjskie (zabór rosyjski)

3. niemieckie- BGB (Wielkie Księstwo Poznańskie)

4. austriackie- ABGB (Galicja)

5. zwyczajowe prawo węgierskie (Spisz i Orawa)

Unifikacja prawa cywilnego 2 koncepcje:

• opracowanie całego kodeksu a do tego czasu pozostawienie praw obcych

• opracowywanie prawa cywilnego częściami - koncepcja przyjęta

Problem sprzeczności norm prawnych obcych- wewnątrz kraju. Normy kolizyjne- przepisy międzynarodowego i międzydzielnicowego prawa prywatnego.

1. Projekt międzynarodowego i międzydzielnicowego prawa prywatnego-> prof. Fryderyk Zoll - 1921r. Przedłożenie projektu ministrowi sprawiedliwości-> 1923r. Projekt trafia do sejmu-> 1926r. Uchwalenie

2. Ustawa o prawie autorskim (prawa na dobrach niematerialnych)- prof. Fryderyk Zoll, koreferentem był prof. Jan Jakub Litauer-> 1293r. Projekt do ministra-> 1925r. Do sejmu-> 1926r. Uchwalenie

3. Prawo o patentach: 13XII 1918r. Dekret Tymczasowego Naczelnika Państwa o powołaniu urzędu patentowego; 3 dekrety z lutego 1919r.- uchylenie obcych przepisów patentowych i wprowadzenie polskiego prawa patentowego (wzorowano się na prawie niemieckim) Do 1924r. Urząd patentowy nie wydał żadnego patentu ponieważ wymogi były zbyt wysokie. Projekt nowego prawa prof. Zoll, koreferent- prof. Wróblewski-> 1924r. Ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków patentowych

1928r. Rozporządzenie prezydenta o tym samym tytule-> w 1925r. Konwencja paryska w Hadze którą Polska podpisała i musiała to prawo dostosować)

4. 1926r. Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji- prof. Zoll

5. Prawo wekslowe i prawo czekowe: referenci prof. Górski i mecenas Kuratowski, koreferent prof. Doliński-> 1924r. Projekt i uchwalenie

6. Prawo zobowiązań- KODEKS ZOBOWIĄZAŃ

1 VII 1934r. Wszedł w życie kodeks zobowiązań ogłoszony 27 X 1933r. Rozporządzeniem prezydenta RP

645 art. Usystematyzowanych w 17 tytułach, twórcy nie wyodrębnili części ogólnej i szczególnej jednak uczeni uznali, że pierwsze 5 tytułów zawiera materie, która jest jego częścią ogólną: 1- źródła, istota i rodzaje zobowiązań, 2- powstanie zobowiązań, 3- przejście praw i obowiązków wynikających ze zobowiązań, 4- wygaśnięcie zobowiązań, 5- zaskarżenie czynności dłużnika zdziałanych na szkodę wierzyciela, pozostałe 12 tytułów- część szczególna regulowała umowy, obowiązywał do 1970r., brak przepisów dotyczących czynności handlowych (osobny kodeks), wyłączono natomiast niektóre kwestie które nie znalazły się w ogólnych przepisach cywilnych bo go nie było np. oświadczenie woli, warunek, termin, przedawnienie, przedstawicielstwo

WYKŁAD 23- 05.05.2009

A.D. KODEKSU ZOBOWIĄZAŃ

Komisja kodyfikacyjna czerpała z dorobku europejskiej myśli prawniczej. Kodeks jednak nie był zlepkiem obcych rozwiązań- był tworem oryginalnym. Stał na wysokim poziomie legislacyjnym. Odejście od wszelkiej kazuistyki. Przepisy sformułowane ogólnie- elastyczność, łatwo je było stosować w zmieniających się stosunkach społeczno gospodarczych. Opierał się na 2 zasadach prawa obligacyjnego: wolności (swobody) umów i równości stron w umowie. Odchodził od 3 zasady burżuazyjnej tzn. rygoryzmu: umowy prawidłowo zawarte mają dla stron moc ustawy, gdy nie było w niej błędów to prawo nie ingerowało w treść umowy. Był to pierwszy kodeks który wyraźnie odszedł od tej zasady do norm kauczukowych w formie klauzul generalnych np. dobrej wiary, zasad słuszności, dobrych obyczajów. Decyzje o ich zastosowaniu podejmował sędzia.

Drugą innowacją było to, że umowy adhezyjne (typowe) obowiązywały tylko wtedy gdy zostały zatwierdzone przez władze państwowe lub samorządowe. Regulaminy- wymogi co do pracy- kodeks wymagał aby taki regulamin był przedstawiony pracownikowi i aby ten go zatwierdził. Kodeks został dobrze przyjęty w Europie.

Kodyfikacja prawa małżeńskiego:

• problem ujednolicenia formy zawarcia małżeństwa

• 1920r. Prof. Jaworski- referat i projekt

• III 1920r. Przedłożył komisji tezy dotyczące prawa małżeńskiego-> profesor próbował w nim dogodzić stronie świeckiej i duchownej -> burza ze strony kościoła katolickiego-> Jaworski rezygnuje

• 1924r. Powołano podkomisję do kodyfikacji prawa małżeńskiego- na czele prof. Lutostański

• 1929r. Gotowy projekt przekazano ministrowi sprawiedliwości

• 1931r. Projekt opublikowano i podano do konsultacji społecznej

Założenia:

• małżeństwo stanowi przedmiot ustawodawstwa świeckiego obowiązującego wszystkich bez względu na wyznanie

• zawarcie małżeństwa w formie kompromisowej, ślub w urzędzie stanu cywilnego lub w kościele (proboszcz żądał od nupturientów zaświadczenia z urzędu stanu cywilnego, że nie ma przeszkód małżeńskich, proboszcz sporządzał protokół z ślubu i dostarczał go do urzędu- tam sporządzano akt małżeństwa)

• małżeństwo wygasa przez śmierć i rozwód

• jurysdykcja sądów powszechnych

• równość stron męża i żony w małżeństwie

Kościół nie zgodził się - konferencja episkopatu i prymasa- potępienie projektu jako sprzecznego z prawem bożym...-> przyłączył się do tego kościół prawosławny i mojżeszowy.

Rząd nie zdecydował się na przyjęcie tego projektu.

Kodyfikacja prawa małżeńskiego nastąpiła dopiero w 1945r.

Prawo rzeczowe i spadkowe-> prace przezwane wybuchem wojny. Dokończono w 1945-6.

Od 1 stycznia 1947r. Całe prawo cywilne było skodyfikowane.

WYKŁAD 24- 12.05.2009

Charakterystyka i zasady polskiego KPC z. 1932 r:

W pracach nad projektem prawa cywilnego procesowego udział brały głównie 3 osoby:

− prof. Ksawery Fierich z UJ.

− prof. Stanisław Gołąb z UJ.

− prof. Wszechnicy Polskiej Jan Jakub Litauer. adwokat,

W 1927 r. projekt był gotowy, w 1929 r. został ogłoszony drukiem, 29 XI 1930 r. wyszedł jako rozporządzenie

prezydenta RP z mocą obowiązującą od 1 I 1933 r. Rozporządzenie z 1930 r. zawierało przepisy o postępowaniu spornym, vacatio legis było więc długie po to, by w tym czasie przygotować postępowanie niesporne. 1 XII 1932 r. wyszło obwieszczenie ministra sprawiedliwości o całym kodeksie postępowania cywilnego.

Systematyka:

liczył 864 art. dzielił się na dwie części:

• cześć I zawierała 3 księgi:

− księga I - sąd

− księga II - proces

− księga III - sąd polubowny

• część II zawierała 2 księgi:

− księga I - postępowanie egzekucyjne

− księga II - postępowanie zabezpieczające (służy zabezpieczeniu przedmiotu powództwa)

Twórcy kodeksu zdefiniowali cel procesu cywilnego - uznali, że celem procesu cywilnego jest ochrona interesów

prywatnych wyrażonych w formie praw podmiotowych (stąd wynika bierna rola sędziego w procesie).

Zasady procesu:

1. zasada rozporządzalności czyli dyspozytywności - strony są wyłącznymi dysponentami swoich roszczeń dochodzonych w procesie;

a) sąd mógł wszcząć postępowanie tylko na wniosek strony - Nemo iudex sine actore,

b) przedmiotem rozpoznania sądu są tylko żądania zgłoszone przez strony w toku procesu,

c) obie strony procesu mogą w każdej chwili zawrzeć ugodę, powód może zrezygnować z roszczenia a pozwany może roszczenie uznać,

d) jedynie od woli stron należy skorzystanie ze środków odwoławczych,

2. zasada kontradyktoryjności - przygotowanie i zgromadzenie materiału dowodowego należy do samych stron, rolą sędziego ogranicza się do zbadania tego materiału i wydania na jego podstawie wyroku,

3. zasada równości stron - zagwarantowanie uczestnikom postępowania jednakowych warunków uczestnictwa w procesie, możliwości takiego samego korzystania ze wszystkich instytucji procesowych. W doktrynie wskazywano elementy ograniczające zasadę równości stron:

− wysokie koszty postępowania - tzw. wpis szacunkowy - kwota płacona przy wnoszeniu pozwu (szacunkowy bo był to procent od oszacowanej wartości przedmiotu sporu)

− przymus adwokacki w postępowaniu przed Sądem Najwyższym,

− wysoka kaucja kasacyjna przy wnoszeniu skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego (500 zł),

− wysokie zaliczki na postępowanie dowodowe, np. jeżeli strona wnioskowała o opinię biegłych,

4. zasada jawności,

5. zasada ustności,

6. zasada bezpośredniości - sędzia orzekający w sprawie musiał się bezpośrednio zetknąć z całym materiałem procesowym (np. nie może być zmiany sędziego),

7. zasada formalizmu,

8. zasada swobodnej oceny dowodów,

9. zasada wieloinstancyjności - dwie instancje merytoryczne i instancja kasacyjna-> do Sądu Najwyższego

Postępowanie egzekucyjne:

− organy egzekucyjne: sądy grodzkie oraz komornicy,

− środki egzekucyjne:

-> zajęcie i sprzedaż ruchomości,

-> zajęcie i licytacja nieruchomości,

− spod egzekucji wyłączono przedmioty zabezpieczające dłużnikowi minimum egzystencji - zarobki do 100 zł miesięcznie oraz środki służące do wykonywania zawodu.

---