Czynniki lokalizacji przemysłu i ich zmian
Przemysł to dział gospodarki narodowej zajmujący się eksploatacją i przetwarzaniem
zasobów przyrody w sposób masowy, przy użyciu maszyn i zastosowaniu podziału pracy.
Przemysł to działalność gospodarcza, polegająca na wydobywaniu surowców i produkowaniu
wyrobów oraz świadczeniu usług w zakresie zaopatrywania w energię, wodę i gaz.
Pojęcie czynnika lokalizacji we współczesnej literaturze przedmiotu nie jest jednoznaczne. W niektórych publikacjach jest ono rozumiane tak, ze ściśle określoną korzyścią występującą wówczas, gdy działalność gospodarcza jest zlokalizowana w danej miejscowości. Korzyść ta to oszczędność na kosztach produkcji. Jej osiąganie łączy się z tym, że działalność zlokalizowana w danej miejscowości odbywa się przy mniejszym nakładzie kosztów niż gdyby odbywała się w innych miejscowościach.
Baza surowcowa
Czynnikiem odgrywającym niemałą rolę w lokalizacji zakładów przemysłowych jest baza surowcowa. Jej znaczenie jest silnie zróżnicowane m.in. w zależności od rodzaju produkcji, od stopnia jej surowcochłonności. Surowcochłonność w tym przypadku jest określana za pomocą indeksu materiałowego, tj. stosunku wagi zużytych surowców do wagi gotowego produktu. Generalnie rzecz biorąc, im indeks ten jest większy od jedności, tym silniejsza jest zależność lokalizacji zakładów od bazy surowcowej. Wysoki indeks materiałowy oznacza bowiem, że przy danej odległości koszty transportu surowców są większe niż koszty przewozu wyrobów gotowych. W sytuacji, gdy jest on tylko nieco wyższy od jedności, koszty te mogą się różnić niewiele, stawki taryfowe za przewóz surowców są z reguły mniejsze niż stawki za przewóz wyrobów z nich wytworzonych.
Duże jednostkowe zużycie surowców ogranicza znacznie swobodę wyboru lokalizacji zakładów wielu branż i gałęzi przemyski. Ograniczenie to jednak nie odnosi się do wszystkich surowcochłonnych dziedzin przemysłu. Zależy to w znacznym stopniu od tego, czy wykorzystują one tzw. surowce powszechne, a więc występujące w wielu rejonach kraju, czy też surowce występujące względnie rzadko, a więc na przykład w jednym lub bardzo nielicznych rejonach. W pierwszym przypadku czynnik bazy surowcowej nie odgrywa istotnej roli w wyborze lokalizacji, w drugim zaś może mieć ważne znaczenie.
Znajomość indeksu materiałowego nic stanowi jednak dostatecznej podstawy dla ustalenia czy określone zakłady powinny być zlokalizowane przy bazie surowcowej, czy też nie. Konieczne jest wzięcie pod uwagę stawek taryfowych, kosztów transportu niezależnych od odległości przewozów (np. koszt załadunku i wyładunku), usytuowanie w przestrzeni źródeł zaopatrzenia w surowce i rynków zbytu. Ważnym zagadnieniem, obok kosztów transportu surowców, są także ich jakoś oraz właściwości fizyczne. W wielu rodzajach produkcji od jakości surowców zależy wielkość ich zużycia na jednostkę wyrobu. Wpływa to nic tylko na koszty transportu, lecz także może oddziaływać bezpośrednio na koszty wytwarzania, np. wobec konieczności zużywania większej lub mniejszej ilości energii w procesie ich przetwarzania, różnych nakładów pracy żywej, czy też uzyskiwania przy danym wyposażeniu zakładu w maszyny i urządzenia większych lub mniejszych rozmiarów produkcji. Przykładem tego jest hutnictwo żelaza, w którym zawartość żelaza w rudzie i jego skład chemiczny wpływają na wielkość zużycia topnika i koksu na jednostkę produkcji w procesie wytopu surówki żelaza, a także na większy lub mniejszy jej uzysk przy danej objętości pieca.
Baza energetyczna
Współczesny przemysł w coraz większym zakresie korzysta nic bezpośrednio z surowców energetycznych, lecz różnych form energii uzyskiwanych w wyniku ich przetwarzania. Wśród tych form szczególnie dużą rolę odgrywa energia elektryczna. Postęp techniczny w elektroenergetyce spowodował dynamiczny rozwój jej produkcji. Towarzyszyła temu rozbudowa sieci przesyłowej, która w lepiej rozwiniętych krajach doprowadziła do wykształcenia się ogólnokrajowych systemów elektroenergetycznych, a nawet do ich powiązań w systemy międzynarodowe. Sprawiło to, że w tej grupie państw energia elektryczna stała się powszechnie dostępna.
Rynek zbytu
Czynnikiem odgrywającym bardzo ważną rolą na obecnym etapie rozwoju gospodarki jest rynek zbytu. Kryje on w sobie bogate treści i wykazuje rosnące znaczenie.W tradycyjnym podejściu do analizy jego roli, problem rynku zbytu sprowadzano wyłącznie do kwestii takiego usytuowania zakładów, które zapewniłyby minimalizacją kosztów transportu wytwarzanych przez nie wyrobów. Szczególnie istotne było to w okresie, kiedy ze wzglądu na poziom transportu jego koszty te były bardzo wysokie. W pierwszych pracach poświęconych teorii lokalizacji porównywano je z kosztami transportu surowców niezbędnych do wytworzenia danych wyrobów i jeśli były one wyższe, przyjmowano, że zakłady je produkujące mają lokalizacją rynkową. Czynnik ten w powyższym rozumieniu jest nadal nic bez znaczenia, bliskie bowiem usytuowanie zakładów w stosunku do ich rynków zbytu jest jednym z elementów sprzyjających zmniejszeniu kosztów produkcji. Obniżanie ich następuje nie tylko pod wpływem skrócenia odległości przewozów, lecz bardzo często także wyniku zmniejszenia kosztów składowania, liczby przeładunków, kosztów opakowania i strat związanych z ewentualnym uszkodzeniem i pogorszeniem jakości przewożonych wyrobów.
W miarą rozwoju gospodarczego rola rynku zbytu jako czynnika lokalizacji w jego tradycyjnym ujęciu ulega osłabieniu na co składają się różnorodne przyczyny. Jedną z nich są przemiany w zakresie transportu, polegające m.in. na wzroście zagospodarowania transportowego przestrzeni. Wzrost dostępności komunikacyjnej różnych terenów rozszerza obszary rynków zbytu, powoduje także łączenie się rynków uważanych uprzednio za odległe.
Inną istotna przyczyną osłabiającą rolą rynków zbytu jako czynnika lokalizacji w tradycyjnym jego rozumieniu jest pogłębiający się podział pracy i wzrost specjalizacji produkcji. Ten kierunek postępu uwidacznia się z całą siłą w krajach wysoko ekonomicznie rozwiniętych. Dotyczy nie tylko specjalizacji zakładów w ramach danego kraju, lecz także specjalizacji w skali międzynarodowej. Następstwem specjalizacji, a równocześnie jednym z nieodzownych warunków opłacalności jej wdrażania jest odpowiednio duża skala produkcji. Powoduje to często konieczność zbywania wyrobów na odległych rynkach, co mimo wzrostu kosztów transportu jest opłacalne.
Transport
Jednym z celów lokalizacji zakładów w pobliżu rynków zbytu, zwłaszcza zakładów surowcochłonnych w pobliżu bazy surowcowej czy pierwotnych źródeł energii, jest minimalizacja kosztów transportu. Koszty te w dużej mierze uzależnione są od odległości przewozów, co wywiera pewien wpływ na lokalizację zakładów. Dotyczy to w szczególności tzw. transportochłonnych rodzajów przemysłów, do których należą np. niektóre rodzaje przemysłu mineralnego, spożywczego, hutnictwo, w tym zwłaszcza metali nieżelaznych. Miarą transportochłonności jest udział kosztów transportu w kosztach własnych produkcji. Przewiezienie l tony ładunku na daną odległość może wymagać różnego nakładu pracy ze względu na różną podatność przewozową ładunków. Znajduje to odzwierciedlenie w stawkach przewozowych. Są one na ogół mniejsze w przypadku przewozów tzw. ładunków masowych, większe - wyrobów bardziej przetworzonych. Ponadto wielkość nakładu pracy nic jest wprost proporcjonalna do odległości przewozu, co również znajduje odzwierciedlenie w stawkach taryfowych. Najczęściej mamy do czynienia z ich degresją w miarę wzrostu odległości. Degresja ta może mieć charakter albo ciągłej, albo strefowej, przy czym częściej jest stosowana strefowa, czyli przyjmująca jednolitą stawkę w obrębie określonych stref odległości. Rozpatrując wpływ stawek taryfowych na koszty transportu, nic można pominąć także faktu, że są one znacznie zróżnicowane w poszczególnych gałęziach transportu.
Zagospodarowanie infrastrukturalne
Istotnym czynnikiem wywierającym wpływ na lokalizację przemysłu jest poziom rozwoju infrastruktury. W literaturze dzieli się infrastrukturę, z uwagi na jej funkcje, na infrastrukturą techniczną (zwaną także ekonomiczną) oraz społeczną. Do infrastruktury technicznej są zaliczane urządzenia i instytucje w zakresie transportu, Łączności, gospodarki energetycznej, gospodarki wodnej i komunalnej, a infrastruktura społeczna obejmuje instytucje i urządzenia w zakresie nauki, kultury, opieki społecznej, służby zdrowia, kultury fizycznej, administracji, porządku publicznego, organizacji społeczno - politycznych.
Podstawowe znaczenie dla zakładów przemysłowych ma infrastruktura techniczna, a więc wyposażenie poszczególnych terenów i ośrodków w linie komunikacyjne, sieć energetyczną, ciepłowniczą, gazową, wodną, kanalizacyjna. Obszary i ośrodki o dobrym wyposażeniu w urządzenia infrastruktury ekonomicznej są atrakcyjne dla inwestorów, nie muszą oni bowiem ponosić dużych nakładów na inwestycje towarzyszące, niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania zakładów.
Wpływ infrastruktury technicznej na rozmieszczenie przemysłu i wybór lokalizacji zakładów jest duży, ponieważ koszty budowy większości urządzeń, wchodzących w jej skład, są wysokie. Nie kształtują się one jednak jednolicie we wszystkich rejonach i ośrodkach kraju - w jednym są większe, w innych mniejsze w stosunku do osiąganych efektów. Na przykład na koszty budowy linii komunikacyjnych istotny wpływ wywiera ukształtowanie powierzchni, nośność gruntów, poziom wód gruntowych, ewentualne pokonywanie przeszkód, jakimi są rzeki. Obok warunków naturalnych istotne znaczenie ma intensywność i sposób zagospodarowania terenów, na których realizowane są inwestycje komunikacyjne. Zwykle na terenach o dużej koncentracji przestrzennej działalności pozarolniczej, a także ludności, czego przykładem są liczne aglomeracje miejsko - przemysłowe, koszty budowy linii komunikacyjnych są wyższe niż na terenach o mniejszej koncentracji. Na wielkość ponoszonych nakładów na rozwój infrastruktury duży wpływ wywierają także warunki obsługi danego terenu, zależne głównie od jego oddalenia od podstawowych urządzeń, np. w przypadku sieci ciepłowniczej - od elektrociepłowni, w przypadku sieci gazowej - od miejsc wydobycia gazu ziemnego lub produkcji koksowniczej, w przypadku sieci wodnej - od ujęcia wody itp.
Siła robocza
Nieodzownym warunkiem produkcji jest praca ludzka, w związku z czym między rozmieszczeniem zasobów siły roboczej, a także ludności ogółem, a rozmieszczeniem i rozwojem przemysłu występują określone współzależności. Są one istotne, mimo że siłę roboczą, w przeciwieństwie do innych czynników oddziałujących na rozmieszczenie przemysłu, charakteryzuje względnie duża mobilność. Z punktu widzenia rozwoju i rozmieszczenia przemysłu istotne znaczenie ma wielkość zasobów siły roboczej na poszczególnych terenach, ich struktura, w tym zwłaszcza udział kadr wykwalifikowanych oraz koszty pracy. Ponadto nie bez znaczenia jest ogólna liczba ludności, zależy od niej bowiem w znacznej mierze skala popytu na dobra konsumpcyjne wytwarzane przez przemysł.
Rozważając kwestię siły roboczej, należy zaznaczyć, że podstawowe znaczenie ma nie tyle globalna ich wielkość, ile wielkość rezerw, przyrost zasobów oraz proporcje między popytem a podążą. Proporcje te w różnych krajach, a także w poszczególnych regionach wewnątrz krajów, są zróżnicowane. Nie pozostaje to bez wpływu na kierunki rozwoju przemysłu oraz wybór technik wytwarzania. Duże rezerwy siły roboczej sprzyja rozwojowi pracochłonnych dziedzin przemysłu, tym bardziej, że historycznie ukształtowany niski poziom stopy życiowej, przy równoczesnym niedoborze miejsc pracy, pozwalają na utrzymywanie niskich płac. W tej sytuacji, mimo dużej pracochłonności produkcji, udział kosztów robocizny w kosztach własnych produkcji jest relatywnie mały. Niski poziom płac i duża rezerwowa armia pracy są czynnikami wpływającymi ograniczająco na wzrost mechanizacji procesów produkcji. Duże rezerwy siły roboczej pozwalają na osiąganie przyrostów produkcji nie głównie przez wzrost wydajności pracy, lecz przez wzrost zatrudnienia, a więc metodą ekstensywną. Wyczerpywanie się tych rezerw zmusza jednak do przejścia na drogę rozwoju intensywnego i osiągania wzrostu produkcji głównie przez wzrost wydajności pracy. Nie jest to jednak możliwe bez równoczesnego wdrażania osiągnięć naukowo-technicznych, bez wdrażania wysoko wydajnych, pracooszczędnych technik wytwarzania, a także nowoczesnej organizacji produkcji.
Pozostałe czynniki lokalizacji
Na obecnym etapie rozwoju przemyski coraz większego znaczenia jako czynnik nabiera woda. Wiąże się to z dużym wzrostem zapotrzebowania na nią w przemyśle, a także w innych działach gospodarki, zwłaszcza w gospodarce komunalnej i mieszkaniowej. Równocześnie jej zasoby w wyniku różnych form działalności człowieka ulegają zmniejszaniu. Woda w przemyśle jest stosowana do różnych celów. Od dawna np. siła spadku wód stanowiła źródło energii, przy czym współcześnie jest wykorzystywana ona przede wszystkim przez elektroenergetykę. W niektórych rodzajach zakładów stanowi ona surowiec wchodzący w skład wyrobów gotowych. W wielu przemysłach jest surowcem pomocniczym, co oznacza, że nie wchodzi w skład produktów, ale bez jego użycia w procesie technologicznym wytwarzanie danych wyrobów byłoby niemożliwe. Często jest również używana dla celów chłodniczych, a także wytwarzania pary. Ponadto jest stosowana do mycia surowców w procesie ich sortowania, do mycia opakowań, a także w wewnątrzzakładowym transporcie surowców. Spośród tych zastosowań największe znaczenie z punktu widzenia wielkości zapotrzebowania w wodą ma jej wykorzystanie dla celów chłodniczych oraz w procesie technologicznym. Budowa każdego zakładu przemysłowego wymaga zajęcia na ten cel pewnej wielkości terenu. Z faktem tym łączy się kilka zagadnień. Jednym z nich jest kwestia usytuowania danych działek względem urządzeń infrastruktury technicznej. Każdy zakład, co zostało już omówione, w zależności od rodzajów produkcji, stosowanych metod wytwarzania oraz wielkości produkcji wymaga określonej wiązki infrastruktury technicznej. Z uwagi na cechy tej infrastruktury, takie jak niepodzielność oraz wysokie koszty budowy, rzutuje silnie na wybór lokalizacji ogólnej zakładu. Ale jest to także istotne przy wyborze lokalizacji szczegółowej. Najbardziej korzystne jest niewątpliwie usytuowanie zakładu na terenie, na którym inwestycje w zakresie infrastruktury ograniczają się do budowy jak najkrótszych podłączeń z poszczególnymi elementami infrastruktury w danym ośrodku.
Kolejne zagadnienie, to podział terenów między różne grupy ich użytkowników. Nierzadko dochodzi w tym zakresie do sprzeczności interesów między nimi. Jedna z nich polega np. na zajmowaniu przez rozwijający się przemysł terenów użytkowanych przez rolnictwo. Sprzeczność jest tym silniejsza, im większe walory mają one dla rolnictwa. Walory wiążą się albo z warunkami naturalnymi (przede wszystkim wysoką klasą gleb), albo położeniem względem rynków zbytu płodów rolnych, co ma szczególnie duże znaczenie dla intensywnego rolnictwa owocowo-warzywnego i szklarniowego w strefach wokół aglomeracji miejskich. Ponadto istnieje konkurencja między przemysłem a przeznaczeniem terenów pod miejską zabudowę mieszkaniową, wykorzystania ich w miastach przez placówki sektora usług, a także innymi formami ich użytkowania.
W warunkach gospodarki rynkowej wszystko to znajduje odzwierciedlenie w silnie zróżnicowanych cenach. Przy czym obok wymienionych elementów oddziałuje na nie atrakcyjność danego miasta czy zespołu miejskiego i otaczających je terenów dla lokalizacji różnych form działalności, a także zgłaszany popyt na tereny, który pod wpływem różnych uwarunkowań ulega zmianom w czasie. Generalnie rzecz biorąc, ceny są wyższe w aglomeracjach przemysłowo-miejskich niż w rejonach o mniejszym stopniu koncentracji działalności pozarolniczej ludności, ponadto są one zróżnicowane w zależności od położenia od centrum miasta.
Korzyści aglomeracji
Charakterystyczną cechą rozmieszczenia przemysłu jest występowanie jego koncentracji przestrzennych. Powstają one albo w wyniku lokalizacji wielu zakładów w jednym ośrodku, albo w miejscowościach położonych w niewielkich od siebie odległościach.
Przyczyną tworzenia koncentracji przestrzennych przemysłu są korzyści wynikające ze wspólnej lokalizacji zakładów tego działu gospodarki, zwane korzyściami aglomeracji lub korzyściami zewnętrznymi. Czynnik korzyści aglomeracji potraktował on jednak jako drugorzędny w stosunku do czynnika wiodącego, za jaki uznał koszty transportu. Zajmował bowiem stanowisko, że aglomeracja przemysłu jest opłacalna wówczas, gdy koncentracja produkcji w danym miejscu przyniesie większe korzyści poszczególnym jednostkom przemysłowym niż ich lokalizacja w punktach zapewniających im minimalne koszty transportu.
1