JÓZEF WITTLIN
„Sól Ziemi”
oprac. E. Wiegandt
II „SÓL ZIEMI”
-powstawała 10lat
-ukazała się pod koniec roku 1935( z datą wydania:1936) jako pierwsza część zamierzonej trylogii pt. Powieść o cierpliwym piechurze (dalsze części miały nosić tytuły Zdrowa śmierć i Dziura w niebie). Pomysł zaniechany, gotowe fragmenty części drugiej zginęły w czerwcu 1940roku, gdy pisarz próbował po klęsce Francji uciec do Wielkiej Brytanii.
-w 1972 roku paryska <<Kultura>> opublikowała fragment drugiego tomu trylogii
-genezę nigdy nie ukończonej trylogii należy wiązać z dwoma faktami: pracą nad tłumaczeniem Odysei oraz z przemyśleniami zawartymi w książce Wojna, pokój i dusza poety. Ów esej wyznacza dwie następujące cechy powieści: posłużenie się austriackimi realiami , charakterystycznymi dla wojny imperialistycznej, pozbawionej patriotycznej motywacji oraz zasadniczy dla poetyki utworu problem, jakim jest „efekt obcości”-przedstawienie zjawisk oczywistych.
„Prolog”
-pomyślany był jako wstęp do całej trylogii
-cechuje go wzmożona autonomiczność i monumentalność komponowanego obrazu
-spójny z całością utworu
-Prolog prezentuje syntetyczne ujęcie tematu, powieść ów temat konkretyzująco rozwija, analitycznie zgłębia
-Syntetyczne ujęcie tematu wielkiej wojny polega na obdarzeniu symbolicznym znaczeniem momentu jej wybuchu. Opowiadanie o pierwszych godzinach i dniach wojny tak jest skomponowane, że przedstawia je jako koniec dotychczasowego świata pokoju i początek nowego- świata wojny. Wybór historycznych zdarzeń-podpisywanie aktu wypowiedzenia wojny Serbii, mobilizacja i pierwsze ruchy wojsk na frontach-wychwytuje przejście między dwoma światami, zaś sposób relacjonowania faktów odbiera im historyczną dosłowność
- w scenie pałacowej bohaterowie dzielą się na dwie grupy: dążących za wszelką cenę do wojny ministrów i generałów oraz osamotnioną postać Franciszka Józefa, uosobienie odchodzącej bezpowrotnie epoki. Starczo-zdziecinniały, ale i starczo-przewidujący cesarz zachował ludzkie odruchy i uczucia. Kompozycja tej postaci stylizuje ją na rozwijany później w tekście powieści przedmiot ludowej legendy o dobrym, patriarchalnym władcy, którego złym duchem są właśnie owi ministrowie i generałowie. Sam moment założenia podpisu pod manifestem, wahanie się cesarza również nawiązuje do ludowych wyobrażeń stanowiących wariant podpisywania diabelskiego cyrografu(epizod z ukłuciem się w palec)
-z kolei powiadomienie obywateli o wypowiedzeniu wojny uległo demonizacji. Zastosowanie ewangelicznej metaforyki („chleb gazet”, zecer po złożeniu słowa „wojna” umył ręce) sprawia, że wieść o wojnie jest szatańską odwrotnością :”dobrej nowiny”, nową ewangelią, która unicestwia świat dotychczasowy.
-militarny fakt mobilizacji uległ przeistoczeniu w opowieść o pożegnaniu nie tylko z najbliższymi, ale z własnym człowieczeństwem, w relację o przeminie ludzi w istoty z innej, wojennej cywilizacji.
-najbardziej uderzająca cechą stylistyczną Soli ziemi jest wywołanie efektu obcości przez obfitość metonimicznych przekształceń, które wyrażają urzeczowienie człowieka. Przebrany w mundur człowiek zmienia swą istotę, staje się żołnierzem, czyli innym rodzajem bytu. Stąd, obok aspektu „pożegnalnego”, mobilizacja otrzymuje jeszcze jeden wymiar: maskaradowo-karnawałowy, co decyduje o artystycznej interpretacji wojny w kategoriach zabawy czy święta.
-Zagęszczenie czasu fabularnych zdarzeń, wprowadzenie w trzeciej i czwartej części Prologu kompozycji symultanicznej, czemu towarzyszy zjawisko poszerzającej się przestrzeni, demonstruje „świadomość” światowej wojny oraz ustala charakterystyczne, bo ponadnarodowe, opozycje społeczno-przestrzenne. Należy do nich, po pierwsze, przeciwstawienie ludzi prostych, potencjalnych żołnierzy tym, którzy decydują o ich losach. Po wtórne, opozycja ze względu na tekst powieści najistotniejszą-miasto a wieś. Miasto jest siedliskiem nocnej pracy, nocnych uciech i producentem największego zła-gazet. Natomiast wieś to siedlisko snu po ciężkiej fizycznej pracy, prymitywizmu, ale i ludzkich gestów, kiedy to przyszły bohater powieści, huculski chłop, pełniący funkcję dróżnika, zatrzymuje wojskowy transport, bo na szyny wjechał wózek żydowskiego mleczarza.
-Pierwsze ruchy wojsk na frontach, relacjonowane beznamiętnie stylem frontowych komunikatów, otrzymują, dzięki kontekstowi uprzednich fragmentów, charakter ewangelicznego „dokonało się”. Słowo: „wojna” oblokło się w żołnierskie ciała, a Prolog spełnił swą funkcję osobliwego mitu genezyjskiego: opowiedział o narodzinach pierwszej wojny światowej.
-rama kompozycyjno-narracyjna Prologu
Pierwszy fragment-wizja cesarskiego orła, który uciekł z szyldów, pieczęci, guzików i jak niegdyś Duch Boży nad wodami, tak teraz unosi się, zwiastując wojnę, nad c. i k. monarchią, przedstawia symbol biurokratycznego państwa wyalienowanej siły, która zagraża swym własnym obywatelom.
obywatele to „ludzie prości” -z nim utożsamia się autor stosując narracyjną stylistykę „ja” braterskiego.
-wprowadzenie ujęć groteskowych-cecha Prologu artystyczno-estetyczna
-środki stylistyczne służące komponowaniu wizji( porównania, szyk inwersyjny, anafory i paralelizmy składniowe, synekdochiczne wyliczenia) nadają jej cechy prozy poetyckiej, która zagarnia także dalsze części Prologu.
-zamknięcie Prologu pełni, paradoksalnie, funkcję epickiej inwokacji: przedstawia bohatera mającego nastąpić opowieści, ujawnia narracyjny dystans czasowy (opowiada się po zakończeniu wojny) oraz określa autorski zamiar.
Kompozycja czasoprzestrzenna fabuły
-powieść realizuje zasadę kompozycyjną zapowiedzianą w Prologu : dokładne, niemal reportażowe określanie czasu i miejsca zdarzeń nie służy konwencji realistycznej, lecz kreuje symboliczną dwudzielność świata przedstawionego, który rozpada się na czasoprzestrzeń pokoju i wojny.
-czas fabuły: niecały miesiąc: od godziny 5.20 28.07 1914 do porannych godzin 25.09
-linearność i epizodyczność
Rozdział I przedstawia dotarcie wieści o wypowiedzeniu wojny Serbii na stancję Topory-Czernielica oraz awans bohatera z tragarza na miejsce powołanego do wojska dróżnika.
Rozdział II wojna „przychodzi” do bohatera w postaci wezwania na komisję poborową w Śniatynie.
Rozdział III-to przebieg owej komisji, zakończony złożeniem przez rekrutów przysięgi.
Rozdział IV, Vi VI-skoncentrowane są wokół daty 21.08, traktowanej jako koniec świata, ponieważ tego dnia na Huculszczyznę dotarła wieść o śmierci papieża, nastąpiło zaćmienie słońca i odjazd poborowych do garnizonu.
Rozdział VII-opowiada o ich podróży na Węgry
Rozdział VIII i X-o dwudniowym pobycie w kadrze uwieńczonych trzeciego dnia rano wcieleniem do pułku i zaprzysiężeniem. Przemianie Hucułów w żołnierzy towarzyszą informację o zwycięskiej bitwie pod Kraśnikiem(23-25 VIII), podawane w kontekście wiadomości o niepowodzeniach na froncie serbskim i zapowiedzi oddania Lwowa, co sprawia, że dominuje nastrój klęski.
Rozdział IX-poświęcony jest charakterystyce sztabsfeldfebla Bachmatiuka, stwórcy żołnierskiego bytu.
W rozdziale V i VI zostały użyte w paru niewielkich fragmentach elementy kompozycji symultanicznej. Ich funkcją jest nie tyle zatrzymanie czasu, co wskazanie ważności zdarzeń, rozgrywających się 20 i 21 sierpnia na świecie i w huculskiej wsi. Ponadto symultanizm, powiązany z magicznym światopoglądem bohatera, współtworzy interpretację początku wojny jako końca świata spowodowanego grzesznością ludzkiego rodzaju.
-Fabularność Soli Ziemi wydaje się mało atrakcyjna, bo uboga w zdarzenia. Sposób czasoprzestrzeni sprawia, że droga na wojnę to podróż wtajemniczająca w jej prawa, bowiem na końcu podróży czeka na bohatera miejsce próby, wojskowej inicjacji, jaką jest wcielenie i zaprzysiężenie.
-Sól Ziemi- realizację archaicznego wzorca fabularnego. Można określić wzorzec Odysowy, bohater nie chce iść na wojnę dom stanowi dla niego wartość najwyższą.
Bohater i narrator
-Piotr Niewiadomski- jego postać pełni podwójną rolę w powieści: bohatera-prostaczka i punktu widzenia narracji. Piotr to analfabeta, mieszaniec, grekokatolik i poddany cesarza Franciszka Józefa. Jest mieszańcem (z ojca Polaka, matki Ukrainki)-należy do społeczności etniczno-kulturalnego pogranicza, która cechuje koegzystencja narodowości, języków i wyznań. Dla niego postawą naturalną jest nieuświadomiony antyracjonalizm i tolerancja religijna. Religijność Piotra opiera się na synkretyzmie trzech wiar: chrześcijańskiej, pogańskiej i „cesarskiej”. Piotr instynktownie realizuje ewangeliczną zasadę podziału na obowiązki wobec Boga i cesarza. Magiczne „trójmyślenie” bohatera polega na utożsamianiu dobra z chrześcijańskim Bogiem, zła z pogańskim diabłem, a kariery życiowej z czapką cesarskiego kolejarza.
-Punkt widzenia narracji postaci Piotra podporządkowana jest funkcji kreowania efektu obcości. Narrator, którego konstrukcję należy określić jako auktorialną patrzy na świat najczęściej jego oczami, ale się z nim nie identyfikuje. Narrator podkreśla swój dystans do postaci dzięki ujawnieniu sytuacji opowiadania, przesuwającej zdarzenia powieściowe w daleką przeszłość oraz zmianom punktu widzenia: od wszechwiedzy, przenoszenia go na inne postaci, po konstrukcję gawędowego „my”, sygnału przejęcia stanowiska huculsko- żołnierskiej wspólnoty. Narrator niedopuszcza bohatera do głosu, odtwarza zaś jego sposób myślenia, lecz nie werbalizację.
-Wojna widziana oczami pierwotnego człowieka przedstawia mu się jako jego świat zaprzeczony, świat na opak, ojczyzna przemieniona w obczyznę. Narrator zatem może opowiadać o wojnie jako o zjawisku, które zdarzyło się ludziom po raz pierwszy, co stanowi maksymalny stopień efektu obcości.
-Po umundurowaniu i złożeniu przysięgi Piotr czyni ostanie odkrycie: chciałby się przeżegnać, lecz nie może ruszyć ręką. Już nie jest sobą, uległ urzeczowieniu. Piotr poddaje się urzeczowieniu bez buntu, godzi się na nie, a wojnę demonizuje.
-wojna jako świat na opak to domena diabła. Bohater odnajduje wrogość we własnym świecie, grzech w sobie. Wojna zatem, którą personifikuje, nadając jej postać diabła, nie stanowi jakieś anonimowej, ponadludzkiej siły, jest grzechem ludzi, który odkupić ma cierpienie Nieznanych Żołnierzy.
Inne postacie.
-wszystkie postacie Soli Ziemi, poza głównym bohaterem, zostały skonstruowane poprzez opozycję między ich życiem prywatnym a rolą społeczną, narzuconą przez instytucję, której służą Opozycja ta, rozgrywana w tonacji żartobliwej bądź tragikomicznej, przybiera charakter konfliktu psychologiczno-moralnego między autentycznym a zmistyfikowanym sposobem istnienia
-„ludzie wojny”- prezentują w sposób maksymalnie wyostrzony zjawisko depersonalizacji międzyludzkiej więzi, swoistą schizofrenię, rozdwojenie człowieka na osobę i funkcję.
- o wyrazistości postaci decyduje jeszcze jedna cecha Wittlinowego artyzmu: dynamiczno- syntetyczny sposób ich prezentowania nasuwający analogię z metodami kompozycji właściwymi dla filmu bądź awangardowej poezji. Postać bowiem zostaje uchwycona w ruchu, charakterystycznym geście, który kształtuje się na naszych oczach jako efekt szybko zmieniającego się punktu widzenia narracji.
-prekursorstwo Wittlina-nie dzieli swych postaci na pozytywne i negatywne.
Franciszek Józef to też postać dwuznaczna moralnie: dobry jako człowiek, zły jako rozpętujący wojnę cesarz.
Stylistyka narracji
-zaprzeczenie tzw. Narracji przezroczystej, właściwemu modelowi powieści klasycznego realizmu
-powieść przedstawia wojnę jako dialektyczną jedność dwóch narastających procesów: alienacji człowieka i sakralizacji instytucji.
-poetyckość Soli Ziemi- obfitość powtórzeń brzmieniowych , leksykalnych, paralelizmów składniowych czy nawrotów dosłownych bądź wariacyjnych części zdania i całych zdań. Daje to efekt rytmiczności i spójności narracji. Powieść charakteryzuje także stylistyczna jedność opowiadania, do jej monologowego kształtu.
-Krystyna Jakubowska wyróżniła w Soli Ziemi trzy rodzaje stylizacji : baśniową, religijną i na starożytny epos, gdzie wzorcami stylizacji byłoby ludowe opowiadanie ustne o fantastycznej motywacji, Stary i Nowy Testament , religijność ludowa i antyczna oraz Homer. Wszystkie te rodzaje stylizacji podporządkowane są jednej funkcji-mitologizacji przedstawionego świata.
-Mitologizacja, jak każdy zabieg stylizacyjny, wyraża sytuację dialogową, podejmuje wzorzec i dystansuje się wobec niego. Opowiadaniu mitologicznego światopoglądu bohatera towarzyszy demitologizacja tworzonego przezeń mitu wojny.
-Heroikomika-przesycona jest cała powieść, odsyła do swojego wzorca-eposu.
Problematyka genologiczna
-klasyfikacja gatunkowa budzi kontrowersje: Sól Ziemi-powieść stylizowana na mit, czyli powieść mitograficzna, co oznacza radykalne zerwanie z tradycją powieści realistycznej.
-przynależność utworu do określonego prądu literackiego:
Wyróżniamy trzy warstwy w powieści: poematową(Prolog), powieściową i stylizacyjną. Dwie pierwsze stanowią domenę ekspresjonizmu. Prolog ze względu na swą groteskową wizyjność, powieść ze względu na konstrukcję bohatera, która wyraża ekspresjonistyczny bunt przeciwko cywilizacji i stanowi ekspresjonistyczną kreację uniwersalnego człowieczeństwa.
III. KARIERA POWIEŚCI
Powieść odniosła ogromny sukces, zyskując uznanie tak profesjonalnych znawców, jak i czytelników. Na pierwszej stronie <<Wiadomości Literackich>>(nr 6) z 9 lutego 1936 roku ukazał się tytuł: Józef Wittlin podwójnym laureatem nagrody wydawnictwa i nagrody imienia czytelników <<Wiadomości Literackich>>.
-wielojęzyczne przekłady powieści