PROGRAM REWALIDACJI INDYWIDUALNEJ

Co powinno być rezultatem dobrze prowadzonej terapii? - pyta matka . -Efektem mojej pracy winno być pojawienie się takiego zachowania dziecka ,które nie będzie reakcją odruchową- odpowiada  nauczyciel.

TERAPIA  INDYWIDUALNA  DZIECKA

UPOŚLEDZONEGO UMYSŁOWO W STOPNIU GŁĘBOKIM 

Opracowała mgr Ludmiła Gogoc  na podstawie  książki Jacka Kielina „ Rozwój daje radość „ oraz własnych doświadczeń w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym.

 

PRACA NA POZIOMIE ODRUCHÓW WRODZONYCH.

Człowiek  przychodzi  na  świat wyposażony w aparat odruchowy. Wszystkie najważniejsze funkcje organizmu kierowane  są  przez  odruchy  wrodzone. Za przykład takich  odruchów  można  podać  bicie serca, przełykanie, oddychanie , wydalanie czy  mruganie  powiekami.

Aktywność dziecka  wielorakosprzężonego i upośledzonego  w  stopniu  głębokim  najczęściej opiera  się  na wrodzonych automatyzmach -mechanizmach odruchowych.

Oprócz  tych odruchów , które  podtrzymują  życie  , zauważa  się  również  odruchy  charakterystyczne  dla wieku  niemowlęcego i wczesnodziecięcego (odruch  chwytny czy  odruch  kroczny).

Odruchów , czyli  automatycznych  odpowiedzi  dziecka  na  zewnętrzną  stymulację  obserwować  można  bardzo  wiele.

NAJWAŻNIEJSZE  ODRUCHY WIEKU NIEMOWLĘCEGO I DZIECIĘCEGO.

Określenie	sposób badania i efekt
ssanie	włożenie smoczka do ust wywołuje charakter. ruch
odruch chwytny dłoni	dotknięcie wewnętrznej części powoduje jej zaciśnięcie
odruchy orientacyjne	bodziec sensoryczny wyhamowuje  czynności organizmu, np.spowalnia oddech,wstrzymuje ssanie , dziecko może ustawić oczy i głowę w kierunku dźwięku
odruch  przestrachu	gwałtowny bodziec powoduje jednoczesne na pięcie wszystkich mięśni-„wzdrygnięcie się”
patrzenie	dziecko wodzi wzrokiem za źródłem światła lub przedmiotem
odruch kroczny	dziecko podtrzymywane pod pachami lekko stąpa dotykając podłoża
skrzyżowany odruch zgięcia	bierne zginanie jednej kończyny w stawie biodrowym lub kolanowym powoduje zgięcie drugiej kończyny
reakcja  podparcia	nacisk na stopy  od dołu lub postawienie na stopach powoduje prostowanie nóg, podobnie reagują ręce
odruch chwytny stopy	dotknięcie stopy powoduje zgięcie palców stopy
toniczny odruch grzbietu	potarcie skóry dziecka ułożonego na brzuchu powoduje ugięcie się ciała dziecka  spowodowany wyprostowaniem się jednej nogi i zgięciem drugiej
toniczny asymetryczny odruch szyjny	dziecku leżącemu na brzuchu lub na plecach obracamy głowę- ręka i noga , w których kierunku kierujemy głowę ,wyprostują się , a kończyny po przeciwnej stronie zegną się
toniczny symetryczny odruch szyjny	dziecku leżącemu na plecach zginamy głowę w przód , obie kończyny górne zegną się , kończyny dolne wyprostują się
odruch błędnikowy ustawienia głowy odruch Moro	ciało dziecka siedzącego przechyla się na bok-głowa pozostaje w linii pionowej gdy dziecko leży na plecach ,uderzenie o jego posłanie lub silny bodziec dźwiękowy powoduje rozwarcie ramion i następnie poruszenie ich ku przodowi , dłonie dziecka są rozwarte
odruch oczno-karkowy Paipera	silne światło nakierowane na oczy dziecka powoduje cofnięcie głowy
odruch Landaua	dziecko zawieszone jest na brzuchu-tułów i kończyny dolne są wyprostowane , pochylenie głowy w dół spowoduje zgięcie wszystkich stawów

Z grupy  odruchów  wrodzonych można  wyodrębnić  takie, których wystąpienie   odbywa się bez udziału  wyraźnego zewnętrznego bodźca. Nazywa się je „ wrodzonymi zachowaniami zorganizowanymi”. Zalicza się  do  nich : płacz, patrzenie jak również ssanie.

W pracy terapeutycznej z dzieckiem głęboko upośledzonym bardzo ważne jest stymulowanie  kiedy znajduje się ono w stanie aktywnego  czuwania. Ważnym jest więc obserwowanie rytmu aktywności, w którym dziecko  jest bardziej wrażliwe na bodźce i lepiej się uczy. Głównym zagrożeniem dla dziecka  z poziomu odruchów wrodzonych jest deprawacja sensoryczna , czyli zbyt słabe stymulowanie jego zmysłów. Nauczyciel dziecka musi rozumieć  czego potrzebuje jego uczeń , nawet jeżeli te potrzeby nie są wprost sygnalizowane.

Najważniejsze odruchy , które należy ćwiczyć:

- odruch ssania,

-odruch chwytny,

-odruch orientacyjny,

-odruch badawczy.

W pracy nad odruchami należy dążyć  do  „ efektu  habituacji” , czyli  obniżenia wrażliwości dziecka na dany bodziec pod wpływem jego częstego powtarzania . Stymulując dziecko na tym etapie  rozwojowym należy szczególną  uwagę poświęcić zmysłom dziecka. Przede wszystkim rozwijamy :

-zmysł    wzroku(duży efekt daje praca w ciemni  oraz  eksponowanie w polu widzenia dziecka przedmiotów pozostających w ciągłym ruchu)

-zmysł słuchu(rozwija się zadawalająco  podczas częstego mówienia do dziecka)

-zmysł dotyku(dobry efekt daje częste różnicowanie  bodźców

-ciepło , chłód , suchość, wilgoć ,szorstkość ,gładkość)

- zmysł smaku i powonienia

PRACA NA POZIOMIE  ELEMENTARNYCH RUCHÓW DOWOLNYCH . 

Kolejność opanowania przez dziecko  ruchów własnego ciała- ruchów dowolnych czy inaczej mówiąc kontrolowanych-nie jest przypadkowa. Kolejność tę wyznaczają dwa prawa.

         Prawo następstwa ruchu  cefalokaudalnego mówi, że ruchy  dowolne pojawiają się najpierw w obrębie głowy i stopniowo, kolejno obejmują dalsze  części w kierunku nóg.

         Prawo następstwa ruchu proksymodystalnego mówi  zaś , że ruchy te pojawiają się najpierw w pobliżu osi ciała i kolejno obejmują bardziej peryferyjne jego części. Zgodnie z tym prawem  dziecko uzyskuje kontrolę najpierw nad stawem barkowym , potem  łokciowym i dopiero na końcu nad palcami  dłoni. Najpierw  kształtują się ruchy przygotowujące do chwytania przedmiotów a dopiero później  zmieniające pozycję ciała.

Stymulacja ciała.

Dziecko najwcześniej uzyskuje   kontrolę nad   mięśniami w obrębie twarzy. Ważny jest dlatego masaż  twarzy oraz jamy ustnej. Pojawienie się nowych zdolności lokalizacyjnych , kwileń, bulgotań , kasłań czy  zróżnicowanego płaczu  są  wskazówką, że pojawia się konieczność stymulacji dalszych części ciała. Zaleca się zastosowanie masażu Shantali( uciskowego) obejmującego dłonie i ręce. Przydatną metodą pobudzającą jest szczotkowanie.

Kierunki szczotkowania:

-szyję szczotkujemy ruchem głaszczącym w kierunku brody,

-klatkę piersiową  od części peryferyjnych  w kierunku serca,

-brzuch  w kierunku zgodnym z ruchem zegara,,

-rękę od nadgarstka  w kierunku ramienia,

-dłoń od nadgarstka w kierunku palców,

-plecy od pośladków w kierunku szyi,

-pośladki zgodnie z kierunkiem  ruchu wskazówek zegara,

-nogi od pięty w kierunku pośladków,

-spód stopy od pięty w kierunku palców,

-wierzch stopu do gry , począwszy od palców.

Oprócz ruchów głaszczących  można stosować  opukiwania szczoteczką( szczególnie  warto opukiwać stawy).Inna forma stymulacji dotykowej  jest prysznic , obszczypywanie ,łaskotanie , masowanie różnymi materiałami.

Praca z ręką .

Wielu dzieciom w doznaniach dotykowych trzeba pomagać .Prowadząc rękę dziecka  dotyka się różnych przedmiotów  o różnej fakturze , twardości , temperaturze , wielkości. Wykorzystuje się w tym celu materiały naturalne( żwir, piasek, szyszki, kasztany, drewno , ziemię) oraz sztuczne , metalowe lub plastikowe. W pracy z dłonią dąży się do tego by chwyt  z czynności samego chwytania dla chwytania stała się ruchem kontrolowanym.

Budowanie wspólnego pola  uwagi.

Bardzo ważnym procesem jest uczenie dziecka  przerzucania własnej  uwagi  z doznań wewnętrznych  na przedmioty zewnętrzne. Generalną zasadą jest uczenie dziecka  polisensorycznego oglądu  zjawisk i przedmiotów. Dziecko może wybrać obszar wspólnego  zainteresowania i w kontekście  zainteresowań dziecka nauczyciel  wprowadza dodatkowy (ćwiczebny) element wykorzystując  różnorodność zmysłów.

ROZWÓJ  MANIPULACJI.

Tradycyjnie przez manipulację  rozumie się  działanie na przedmiotach za pomocą ręki pod kontrolą wzroku. Manipulacja ma miejsce wówczas, gdy dziecko upośledzone  będzie potrafiło oddzielić  środek do osiągnięcia celu ( np. potrząśnie dłonią  trzymającą grzechotkę)od samego celu( dźwięku grzechotki). Manipulacja wiąże się ze  zwróceniem uwagi dziecka  na właściwości rzeczy. Wkładanie przedmiotów do buzi, potrząsanie nimi  lub rzucanie ich  staję się działaniami manipulacyjnymi. U dzieci umiejących manipulować  występuje efekt  nowości. Polega on na tym , że dziecko po wręczeniu mu przedmiotu nowego będzie  go badało inaczej niż  przedmioty mu znane. Dziecko na początkowym etapie rozwoju każdy przedmiot bada w podobny sposób:  np. potrząsa nie tylko grzechotkę, ale także łyżkę, kawałek papieru czy klocek. Jest to tak zwana manipulacja niespecyficzna, charakterystyczna  dla dzieci z głębokim stopniem upośledzenia. Jasi dziecko ma ograniczoną kontrolę rąk  możemy w celu manipulacji wykorzystywać  ruchy szyi , głowy i języka. Dzieci niewidome i niedowidzące zamiast kontroli wzrokowej mogą stosować kontrolę dotykową i słuchową. Zabawki i przedmioty , które służą tej grupie dzieci do manipulacji powinny  być zbudowane z różnych materiałów oraz dostarczać wyraźnych doznań słuchowych(zabawki mobilne). Manipulacja zawsze jest działaniem polisensorycznym. Poprzez manipulację  i zwiększenie liczby opanowanych schematów czynnościowych wzrasta aktywne nastawienie do rzeczywistości , co przejawia się w coraz bardziej złożonych czynnościach eksploracyjnych. Schematy czynnościowe  stają się mniej izolowane , łączą się w złożone sekwencje( dziecko bierze zabawkę do ręki, wkłada ją do buzi, potrząsa nią a następnie  uderza nią).Manipulacja najpierw prosta ,a następnie złożona nie wykraczaja u tych dzieci  poza bezpośrednie działanie. Znacznie poprawia  zdolności komunikacyjne , w tym także  zdolność rozumienia mowy.

TERAPIA PRZEZ MASAŻ TWARZY   I CAŁEGO CIAŁA.

Masaże mają dla dziecka wielorakie znaczenie. Dostarczają dziecku wrażeń oraz  stymulują  rozwój  mowy ,usprawniają proces karmienia , przyczyniają się do rozwoju motoryczności ciała.

Masaż  twarzy.

U dzieci z głębokim upośledzeniem  umysłowym  często występuje nadwrażliwość okolic jamy ustnej , warg, i twarzy. Regularny masaż zmniejsza  nadwrażliwość  jamy ustnej i śluzówki ,która jest powodem wielu zakrztuszeń i wymiotów. Masaż przyspiesza uzyskanie przez dziecko kontroli nad ruchami  mięśni twarzy .Zaczynamy go od nawiązania dobrego kontaktu z dzieckiem , informujemy dziecko co zamierzamy robić. Dotykamy najpierw  okolic oddalonych od jamy ustnej  i twarzy( barki), przyzwyczajając dziecko do  dotyku. Na skórę  szyi i twarzy nakładamy oliwkę. Zaczynamy od szyi , masując ruchami głaszczącymi  ku górze. Następnie przechodzimy do policzków. Masujemy je kciukami lub całą dłonią-od nosa i warg w kierunku skroni. Ruchy te przeplatamy ruchami okrężnymi lub oklepującymi .Masując policzki przechodzimy dłońmi na podbródek , który masujemy w kierunku skroni. Masaż brody i policzków kończymy głaskaniem. Podobnie postępujemy przy masażu czoła( zaczynamy od środka czoła do uszu).Masaż  twarzy  kończymy masażem warg. Robimy to ruchem ugniatającym i rozciągającym.

Masaż ciała.

Masaż ciała wykonujemy hinduską metodą Shantali. Masując ciało dziecka, pozwalamy  mu doświadczyć różnych jego części. W czasie masażu należy zadbać o dobry kontakt z dzieckiem . Kładziemy ucznia  na plecach, na kolanach nauczyciela twarzą do siebie . Masaż wykonujemy  systematycznie  -wolno i lekko , starając  się zachować stały rytm ruchów. Każdy ruch jest powtarzany 4-5 razy .Dłonie masażysty powinny  być natłuszczone . Masaż rozpoczynamy od klatki piersiowej .Ruchem głaszczącym masujemy  do łuków żebrowych .Następnie masujemy po przekątnej , przez klatkę od dolnych łuków żebrowych do  przeciwnego ramienia  naprzemiennie raz jedną raz drugą ręką. Potem masujemy ręce dziecka- od ramienia do nadgarstka. Oprócz ruchów głaszczących wykonujemy obejmowanie ręki jak w pierścieniu i uciskamy delikatnie oraz wyciskamy rękę. Czynność powtarzamy jak zwykle 4-5 razy. Kolejnym etapem masażu jest dłoń  zaczynając od przegubu do  palców . Po masażu kończyn górnych masowany jest brzuch  delikatnymi ruchami głaszczącymi od  dolnych żeber naprzemiennie ręka za ręką do spojenia łonowego. W następnej kolejności pracujemy z kończynami dolnymi na takiej zasadzie jak z rękoma .Dziecko leży  na brzuchu. Masujemy przechodząc coraz niżej od  barków do pośladków. Przyjemną częścią masażu jest masaż  grzbietu. Masaż Shantali kończy masaż twarzy.

METODY PRACY Z DZIECKIEM   UPOŚLEDZONYM GŁĘBOKO.

1. Stymulacja dotyku - przeznaczona dla dzieci o bardzo  zaburzonym rozwoju, polega na masażu głębokim całego ciała z zastosowaniem  hinduskiej metody Shantali( opisana wcześniej ).

2. Stymulacja wzroku-stosowana głównie u dzieci  z uszkodzonym wzrokiem, nauczyciel  może uaktywnić dziecko w stosunku do ludzi i przedmiotów.

3. Stymulacja słuchu- waży element pracy terapeutycznej ze względu na  to iż zarówno wzrok jak i słuch  wywołują potrzebę ruchu, działania i poznawania.

4. Stymulacja smaku- dziecko rewalidowane często jest aktywne tylko podczas jedzenia ,dlatego podawane jedzenie  powinno mieć  zdecydowane  smaki ,a cząstki jedzenia odpowiednio rozkładane na języku tak,  by pobudzać kubki smakowe.

5.Stymulacja  węchu- stosuje się tą metodę przede wszystkim u dzieci  niedowidzących ,dostarczając im dodatkowych bodźców. Praca ze zmysłem węchu niesie jednak  ze sobą pewne niebezpieczeństwo, związane z nieświadomym  przyswojeniem bodźców i kojarzeń z pewnymi sytuacjami. Jeżeli podczas zajęć  tego typu dojdzie do  dramatycznego dla dziecka  zdarzenia , to  będzie ono, być może  reagowało lękiem  , gdy zetknie się powtórnie z tym bodźcem. Najczęściej opieramy się na zapachach znanych dziecku : perfumy mamy, taty, zapach kwiatów , ziemi , piasku, kremu, oliwki.

6. Stymulacja polisensoryczna- nauka wielozmysłwego doświadczania świata, ma na celu wywołanie zaplanowanych  wrażeń  i  uczuć. Umożliwia poznawanie przez patrzenie, słuchanie,  dotykanie,  wąchanie  i  smakowanie .

7. Metoda Ch. Knilla - pozwala  na nawiązanie  kontaktu z dzieckiem , rozbudzeniu sprawności  poznawczej oraz  kształtowaniu  orientacji w  schemacie ciała oraz rozwija poczucie tożsamości. Dodatkowym plusem tej metody jest  uzyskany przez wprowadzenie  muzyki  efekt orientacji w czasie  oraz przewidywanie  zdarzeń. Każdemu etapowi przy[porządkowana jest  inna bardzo wyraźna i wesoła melodia. Rytuał sesji rozpoczyna się w momencie przygotowań. Po pewnym czasie dziecko zaczyna  bardzo wyraźnie  łączyć bodźce słuchowe  ze schematem i rodzajem  wykonywanej czynności.

8. Metoda Ruchu Rozwijającego W. Sherborne- w odróżnieniu od  metod rehabilitacji ruchowej  tu koncentrujemy się przede wszystkim na kontakcie z drugim człowiekiem, komunikacji  pozawerbalnej  oraz aspekcie terapeutycznym , którego podstawą jest ruch. Dziecko na poziomie sobie najbliższym ( podłoga) doświadcza w zabawie z partnerem swojego ciała Ma  możliwość  odczucia  głowy, pleców, brzucha,  rąk i nóg. Duże znaczenie odgrywa tu poczucie  bezpieczeństwa jakie zapewnia dziecku osoba dorosła.

9. Inne metody : behawioralna, chromoterapia , muzykoterapia, metoda Labana, metoda Domana, metoda regulacyjna  Costillo-Moralesa, masaż logopedyczny metoda Blissa, drama , choreoterapia, ….

W pracy z dzieckiem głęboko upośledzonym można korzystać ze wszystkich dostępnych metod. Należy jednak umiejętnie dostosować je do  poziomu rozwoju  oraz  upodobań  i zainteresowań dziecka.

Trzeba tu pamiętać  o wpływie  metody  na emocje dziecka i jakość jego  życia.

CHARAKTERYSTYKA OSÓB UPOŚLEDZONYCH W STOPNIU GŁĘBOKIM.

Osoby z głębokim stopniem upośledzenia zdolne są tylko  do opanowania pojedynczych czynności  w wyniku  indywidualnych oddziaływań rewalidacyjnych. Charakteryzuje  je duże zróżnicowanie pod kątem rozwojowym : od braku percepcji, uwagi mimowolnej  i pamięci do  cząstkowego ich występowania.

Ogóle cechy:

-bardzo często występuje upośledzenie mowy , wydobywają nieartykułowane dźwięki, jeśli mówią to bardzo bełkotliwie stosując znikomy zakres słów,

- brak  jest myślenia abstrakcyjnego, myślenie nie przekracza stadium  przedoperacyjnego,

- nie przewidują konsekwencji,

- występuje słaba lub bardzo znikoma  koncentracja uwagi ( ok. 5 min.),

- nie wyrażają własnej opinii,

- źle orientują się w nowych sytuacjach,

- potrzebują ciągłej pomocy w działaniu,

- nie ujawniają inicjatywy,

- mają zaburzony rozwój ruchowy, niską sprawność manualna,nie bawią się w zabawy tematyczne,

- emocje ich są bardzo niestałe, szybko popadają w euforię i momentalnie stają się  smutne, silnie odczuwają lęk, zagrożenie , ogromnym stresem jest zmiana  nauczyciela ,

- często są gwałtowne,  agresywne  z autoagresją ,nie kontrolują swoich zachowań ,

- mają dużą potrzebę bezpieczeństwa, miłości , stałości zdarzeń,  seksualności,

- mogą nauczyć ubierać się odpowiednio do pogody, stosować znaki komunikacyjne, samodzielnie jeść ,  rzadko , ale jest to możliwe korzystać z toalety, zająć się w sposób bezpieczny  czynnością mechaniczną.

Jednostki upośledzone w stopniu głębokim mają bardzo  utrudniony rozwój , ale nie jest  wykluczona ich rewalidacja. Wyniki tego procesu uwarunkowane  są wielostronnie , przede wszystkim  cechami psychicznymi  upośledzonych , ich warunkami rodzinnymi oraz  metodami oddziaływań na nich. Ogromna rolę odgrywa  w tym procesie  nauczyciel  posiadający kwalifikacje , ale co ważniejsze,  wierzy w sens swojej pracy  i całym sercem jest jej oddany.

OCENA   POSTĘPÓW  UCZNIA.

Ocenę postępów ucznia  upośledzonego  głęboko  można dokonywać na podstawie  kart obserwacji (zamieszczone na końcu opracowania). Zawierają one następujące  wskaźniki  rozwojowe :

- percepcja wzrokowa,

-percepcja słuchowa,

-mała motoryka,

-duża  motoryka,

-rozwój społeczny,

-rozwój mowy,

-rozumienie mowy,

-naśladownictwo ruchowe,

-koordynacja wzrokowo-ruchowa,

-funkcje poznawcze,

-samodzielność.

Karty obserwacyjne  z odpowiednimi skalami  dobrze jest wypełniać w sposób ciągły  dokonując  porównania   początku z końcem zajęć szkolnych.

ZAPIS OBSERWACJI.

Największym  sprzymierzeńcem nauczyciela  w  dokumentowaniu pracy jest umiejętność  „pracy z długopisem  i kartką”. Terapeuta w pracy  posługuje się dziennikiem zajęć indywidualnych rewalidacyjno-wychowawczych  dla każdego ucznia , w którym zapisuje tematy zajęć oraz cele jakie sobie stawia oraz  arkuszem obserwacyjnym  dziecka ,gdzie odnotowuje spostrzeżenia  po przeprowadzonych zajęciach.

OPRACOWANIE  OBEJMUJE :

Część A :

1. Terapia indywidualna dziecka  upośledzonego w stopniu głębokim.

Część B :

1. Program autorski  dziecka rewalidowanego w Szkole Podstawowej nr 2 w Międzyrzeczu -Grzegorza K.

7

---