„ Podstawy gerontologii” Szatur….

ROZDZIAŁ 9

ZBIOROWOŚĆ LUDZI STARYCH W POLSKIM SPOŁECZEŃSTWIE

1. Kategorie służące do opisu miejsca ludzi starych w strukturach spo­łecznych

2. Ludzie starzy jako pokolenie kulturowe

3. Ludzie starzy w stratyfikacji społecznej

4. Społeczne zróżnicowanie zbiorowości ludzi starych

5. Dyskryminacja ze względu na wiek i marginalizacja ludzi starych

1. Kategorie służące do opisu miejsca ludzi starych w strukturach społecznych

Pojęcie „struktura społeczna" ma bardzo wiele definicji. Polski socjo­log Stanisław Ossowski¹ wskazywał w swoich pracach, że badacze posłu­gują się tym pojęciem w jednym z dwóch podstawowych znaczeń. Po pierwsze, stosują je w sensie statystycznym i struktura społeczna oznacza wówczas stosunek liczbowy kategorii, wedle których podzielona została badana zbiorowość. Jeśli są to kategorie demograficzne (np. wiek, płeć), mówimy o strukturze demograficznej lub o składzie ludności. Po drugie, struktura społeczna może być rozumiana jako system wzajemnych stosun­ków (relacji) między jej poszczególnymi członami. Człony struktury (kate­gorie społeczne) są wyodrębniane ze względu na ważne cechy społeczne (np. wykształcenie, pochodzenie społeczne) lub ekonomiczne (np. posia­danie dóbr, poziom dochodów itd.). Przypomnijmy, że tak rozumiana

¹ S. Ossowski, O strukturze społecznej, Warszawa 1982.

198

struktura jest nie tylko uporządkowanym zbiorem kategorii społecznych, lecz systemem ich wzajemnych stosunków.

Społeczeństwo można podzielić na wiele kategorii, które tworzą różno­rodne struktury społeczne. Kategorie, tworzone przez ludzi starych jako uczestników stosunków społecznych, będące przedmiotem zainteresowa­nia gerontologów - to najczęściej: pokolenie (generacja), zbiorowość spo­łeczna i grupa wieku.

Pokolenie jest pojęciem wieloznacznym, obecnym w języku różnych dyscyplin naukowych - socjologii, historii, literaturoznawstwa, demografii. W polskiej nauce dużą popularnością cieszy się opracowana przez Marię Ossowską² pięciopunktowa typologia sposobów definiowania pokolenia.

1. Pokolenie może być rozumiane jako ogniwo w ciągu genealogicz­nym - o przynależności do danej generacji decyduje biologiczna zależ­ność (między rodzicami i dziećmi) oraz miejsce zajmowane w schema­cie pokrewieństwa wywodzącego się od wspólnych przodków. W tym znaczeniu pojęcie pokolenia służy do opisu stosunków wewnątrzrodzinnych, gdzie wyróżniamy pokolenia starsze i młodsze. Warto jednak pamiętać, że przynależność do określonego pokolenia w rodzinie nie musi być ściśle związana z wiekiem danej osoby. Na przykład ciotka może być młodsza od siostrzeńca, ale mimo to będzie zaliczana do wcześniejszego ogniwa genealogicznego.

2. Pokolenie może też być traktowane jako ogniwo w ciągu kulturo­wym - o pokoleniu mówi się wówczas, gdy między ludźmi występuje podział ról społecznych zbliżony do relacji rodzice-dzieci. Takie międzypokoleniowe relacje występują w szkole między nauczycielami i uczniami albo w rzemiośle - między mistrzami i czeladnikami. Zazwy­czaj nauczyciele są starsi od uczniów, ale, na przykład, na studiach czę­sto jest tak, że studenci (na studiach zaocznych, wieczorowych) są star­si od swojego wykładowcy.

3. Pokolenie jest często utożsamiane ze zbiorem osób (kohort) w zbliżo­nym wieku. Mówimy wówczas o pokoleniu metrykalnym. Przedział wieku, w jakim są osoby zaliczane do jednego pokolenia, może być bar­dzo różnie określany i jest kwestią konwencji. Najczęściej przedział cza­sowy między pokoleniami określa przeciętna różnica wieku między ro­dzicami i ich najstarszym dzieckiem. Waha się ona współcześnie miedzy 20 a 30 latami. Inną niekiedy stosowaną miarą charakteryzującą poko­lenie jest rozpiętość wieku wewnątrz pokolenia. Określa ją różnica między wiekiem najstarszych i najmłodszych dzieci danego pokolenia

² M. Ossowską, Koncepcja pokolenia, „Studia Socjologiczne" 1963, nr 2, s. 47-51.

Kategorie służące do opisu miejsca ludzi starych w strukturach społecznych 1OQ

rodziców. W czasach, gdy przeważały wielodzietne rodziny rozpięto­ści wieku między dziećmi były większe i sięgały nawet kilkunastu lat, obecnie - w związku ze spadkiem dzietności rodzin - jest to zazwyczaj kilka lat.

4. Pokolenie może także oznaczać zbiór osób znajdujących się w po­szczególnych fazach życia - tak wyodrębnia się starych, dorosłych, młodych i dzieci. Przepływ pokoleń oznacza tutaj przechodzenie tych samych osób przez różne fazy ich biografii. Podział życia ludzkiego na fazy dokonywany jest nie tylko na podstawie obserwacji zmian biolo­gicznych, ale i w oparciu o role społeczne, jakich realizacji dane społe­czeństwo oczekuje od osób w określonym wieku. Na przestrzeni dzie­jów te oczekiwania zmieniały się, a więc i granice wieku służące do wy­odrębniania poszczególnych pokoleń ulegają zmianie. Co więcej, wielu badaczy przychyla się do tezy, że pokolenie młodzieży - jako zbioro­wość o szczególnych prawach i obowiązkach - wyłoniło się stosunko­wo niedawno z ogółu społeczeństwa, w wyniku upowszechniania sy­stemu szkolnego, wydłużania okresu nauki i przesuwania w czasie mo­mentu podjęcia pracy zarobkowej.

5. Mianem pokolenia określa się także wspólnotę reprezentującą określone postawy i hierarchię wartości, których występowanie jest efektem wspólnych doniosłych przeżyć i doświadczeń, jakie kształtowały tych ludzi w okresie ich młodości. Jest to tzw. pokolenie kulturowe (niekiedy nazywane też pokoleniem historycznym). Wyodrębniając pokolenia kulturowe, odwołujemy się do ważnych dat w historii danego społeczeństwa. W ciągu życia należy się do jednego pokolenia kultur­owego. Rytm wymiany pokoleń kulturowych zależy od częstotliwości występowania w historii kraju wydarzeń, które wywołują zmiany sys­temów wartości, zmuszają do ideowych wyborów. Takie wybory podej­mowane w młodości wpływają na poglądy i postawy ludzi w dalszym ich życiu i zarazem dają poczucie wspólnoty z ludźmi mającymi podob­ne doświadczenia. Na przykład, w kampaniach politycznych w Stanach Zjednoczonych wraca się teraz do czasów wojny wietnamskiej, bo to były wydarzenia, które miały wielki wpływ na ludzi obecnie rządzących Ameryką, gdy byli oni młodzi. Obecni pięćdziesięciolatkowie - to pokolenie wojny wietnamskiej, nazywane także pokoleniem „dzieci--kwiatów".

Grupa wieku (klasa wieku, kategoria wieku) - to zbiór osób w tym sa­mym lub zbliżonym wieku. Posługując się słownictwem demograficznym, można też powiedzieć, że jest to zbiór kohort urodzonych w jednym roku lub w określonym przedziale czasu. Gdy analizujemy łącznie odpowiednio

201

200

dużo kohort, możemy grupę wieku utożsamiać z pokoleniem metrykal­nym.

W demografii spotykamy wiele systemów klasyfikacyjnych grup wieku. Ludność może być np. grupowana rocznikami (kohortami), w równych przedziałach pięcioletnich, w nierównych przedziałach obejmujących od jednej do pięciu kohort itd. Pamiętać należy, że we wszystkich tych klasy­fikacjach przedział ostatni (wyodrębniający najstarszą grupę wieku) nigdy nie ma precyzyjnie określonej górnej granicy (zapisywany jest np. jako: 60 lat ł więcej, 80 lat i więcej czy 100 lat i więcej). Z kombinacji zmiennej wie­ku i uczestnictwa w społecznym podziale pracy powstają inne często stoso­wane kategorie, jakimi są: wiek przedprodukcyjny, wiek produkcyjny i wiek poprodukcyjny. Podstawową informacją charakteryzującą grupę wie­ku jest jej liczebność. Strukturę grupy najczęściej określa się za pomocą ta­kich zmiennych jak: płeć, miejsce zamieszkania, wiek. Posługując się poję­ciem grup wieku, opisujemy - jak to określił S. Ossowski - skład ludności.

Ramka 9.1.

Definicja pojęcia „kohorta"

Kohorta - to w terminologii demograficznej zbiór osób, które połączyło jakieś „zdarzenie demograficzne", np. urodzili się w danym roku lub w wybranym okre­sie, w tym samym roku ukończyli szkołę lub zawarli związek małżeński. Najczęściej pojęcie to stosuje się dla określenie osób urodzonych w tym samym czasie (np. kohorty wyżu demograficznego z lat 50. XX w.)

Źródło: opracowanie własne.

Zbiorowość społeczną definiujemy za Janem Szczepańskim jako „do­wolne skupienie ludzi, w którym wytworzyla się i utrzymuje, choćby przez krótki czas, pewną wieź społeczna*. Ludzie starzy są zbiorowością spo­łeczną wyróżnioną ze względu na kryterium wieku. Jest to zbiorowość we­wnętrznie bardzo zróżnicowana, ale mająca w jakimś stopniu poczucie wspólnoty z osobami w podobnym wieku i odrębności w stosunku do in­nych - głównie młodszych.

Do analizy miejsca ludzi starych w społeczeństwie przydatna jest każda z omówionych wyżej kategorii. Opisując sytuację ludzi starych w rodzinie, posługujemy się pojęciem pokolenia jako ogniwa w ciągu genealogicznym. W analizach, w których ludzie starzy wyodrębniani będą ze społeczeństwa na podstawie kryterium wieku kalendarzowego, można posługiwać się

3 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972, s. 245.

dwoma kategoriami: grupa wieku i pokolenie metrykalne. Z kolei w roz­ważaniach, w których punkt ciężkości spoczywa na rozpatrywaniu więzi społecznych łączących ludzi starych oraz ich stosunków z osobami przeży­wającymi wcześniejsze fazy życia, przydatne będą takie kategorie, jak: po­kolenie kulturowe, pokolenie jako zbiór osób przeżywających daną fazę życia, zbiorowość społeczna.

2. Ludzie starzy jako pokolenie kulturowe

Przynależność danej osoby do pokolenia kulturowego można zbadać, pytając ją o to, które wspólne przeżycia jej rówieśników były w ich życiu najważniejsze. Można także, śledząc dzieje polityczne i gospodarcze kraju, wskazać na te wydarzenia, które silnie angażowały świadomość i aktyw­ność kohort przeżywających w tym czasie fazę młodości i na tej podstawie określać, jakie pokolenia kulturowe wchodzą w skład danego społeczeń­stwa. Zawsze są to klasyfikacje arbitralne, choć ich autorzy sięgają do za­wartych w utworach artystycznych „manifestów pokoleniowych" lub po­tocznych sądów na temat jednolitości lub różnorodności kulturowej grup wieku.

Granice pomiędzy poszczególnymi pokoleniami kulturowymi są umow­ne i nieprecyzyjne. Poza tym zależnie od tego, jakie zdarzenia uważa się za kreujące pokolenie kulturowe, kategoria ta może obejmować wszyst­kich członków danego społeczeństwa w określonym wieku albo może być ograniczona do wybranych środowisk (np. tylko mieszkańców wsi lub tyl­ko osób związanych w danym czasie ze środowiskiem akademickim). Nie każda więc osoba w danym wieku musi się utożsamiać z pokoleniem kul­turowym, do którego należą jego rówieśnicy. Jednocześnie jedno pokole­nie metrykalne mogą tworzyć osoby należące do kilku pokoleń kulturo­wych.

Przyjmijmy, że ludzie starzy w Polsce należą do dwu pokoleń metrykal­nych: „młodszych starych" w wieku 60-85 lat oraz osób sędziwych w wie­ku 85 lat i więcej. Jakie pokolenia kulturowe można wyróżnić w tych dwu pokoleniach? Jeśli naszą analizę odniesiemy, na przykład, do 2005 r., to naj­młodszymi spośród należących do tego pokolenia będą osoby urodzone w 1945 roku (roku zakończenia drugiej wojny światowej). Narodziny naj­starszych miały miejsce w pierwszych latach XX wieku, gdy Polska była jeszcze pod zaborami. O przynależności do pokolenia kulturowego nie decyduje jednak moment narodzin, lecz wydarzenia, jakie miały miejsce w okresie młodości danego pokolenia. Przyjmijmy orientacyjnie, że mło­dość to wiek między 20. a 25. rokiem życia. Młodość najmłodszych ludzi

202

203

starych przypadała więc na lata 1965-1970, a młodość osób mających w 2005 r. sto lat, przypadała na lata 1925-1930. Najważniejszymi wydarze­niami w historii Polski w latach 1965-1968 były wydarzenia z marca 1968 r. (te ukształtowały głównie postawy młodej inteligencji) oraz protesty robot­nicze z grudnia 1970 r. Osoby zbliżające się obecnie do kalendarzowego progu starości - to pokolenie „marcowo-grudniowe". Natomiast osoby stu­letnie należą do pokolenia kulturowego wielkiego kryzysu ekonomicznego, który rozpoczął się w 1929 r.

W Polsce w zbiorowości ludzi starych i zbliżających się do progu staroś­ci (60 lat) wyróżnić można - zaczynając od najmłodszych - następujące główne pokolenia kulturowe:

• pokolenie „marcowo-grudniowe",

• pokolenie „odwilży",

• pokolenie ZMP,

• pokolenie okupacyjne,

• pokolenie II Rzeczypospolitej,

• pokolenie wielkiego kryzysu.

Do pokolenia „marcowo-grudniowego* należą osoby, dla których druga wojna światowa była nieodległą, ale jednak historią. Ich wczesne dzieciństwo przypadało na okres stalinizmu w Polsce, zaś późne dzieciń­stwo i wczesna młodość - na okres tzw. „małej stabilizacji", gdy na czele PZPR stał W. Gomułka. Wydarzenia marcowe w 1968 r. wpłynęły bardzo silnie na osoby, które w tym czasie studiowały lub były niedawnymi absol­wentami uczelni. Z kolei wydarzenia grudniowe w 1970 r. przypadły na początek pracy zawodowej młodych robotników i techników. Podważyły one zaufanie do władz, które odbudowało się w pierwszej połowie lat 70., by pod koniec tej dekady przekształcić się w jeszcze większe rozczarowa­nie do systemu socjalistycznego i przynieść powstanie „Solidarności".

Pokolenie „odwilży" tworzą osoby urodzone na krótko przed II woj­ną światową, które w chwili jej zakończenia były jeszcze dziećmi. Pokole­nie to nie brało czynnego udziału w II wojnie światowej. Początkowe lata ich młodości - to okres załamania się rządów stalinowskich w krajach blo­ku socjalistycznego, określany (w nawiązaniu do powieści liii Erenburga) jako okres „odwilży". W Polsce szczytowymi wydarzeniami tego okresu był protest poznańskich robotników w czerwcu 1956 r. oraz objęcie funkcji I sekretarza PZPR przez Władysława Gomułkę w październiku 1956 r. Był to okres licznych przewartościowań, rozczarowania do socjalizmu, ale i nadziei na jego reformę.

Pokolenie ZMP - to osoby urodzone w końcu lat 20. i na początku 30. Ich dzieciństwo przebiegało w warunkach społeczeństwa zdezorganizowa-

nego przez wojnę i okupację. Rozpoczęta wtedy edukacja była niesystema­tyczna i wymagała uzupełnienia po wojnie. Mężczyźni należący do tego pokolenia odbywali służbę wojskową po wojnie. Pokolenie to wkraczało w dorosłość w chwili zaostrzenia warunków politycznych w kraju - uro­dzeni w 1930 r. osiągnęli pełnoletność w roku utworzenia Związku Mło­dzieży Polskiej. Pierwsze dorosłe przeżycia z jednej strony związane były z wielką presją polityczną ze strony władzy umacniającej swoją pozycję, z drugiej zaś z masowymi migracjami ze wsi do miast, budową przemysłu i urbanizacją.

Pokolenie okupacyjne - to ludzie urodzeni w połowie lat 20. Należą do wyżu demograficznego. Podstawy edukacji zdobywali jeszcze przed wojną, ale dorastali i dojrzewali w czasie okupacji. Nie mieli możliwości normalnej kontynuacji kształcenia ani rozpoczynania karier zawodowych. Uczestniczący w walce zbrojnej byli najmłodszymi żołnierzami podziemia. Pod koniec wojny chłopcy należący do tego pokolenia byli wcielani do LWP i walczyli na froncie. Ich doświadczeniem pokoleniowym była wojna, w której część brała aktywny udział, okres represji stalinowskich, migracje związane ze zmianą granic Polski, powrotami z frontu i robót przymuso­wych oraz odbudowa kraju ze zniszczeń.

Pokolenie n Rzeczypospolitej tworzą ludzie urodzeni tuż po I wojnie światowej i na początku lat 20. Byli więc pierwszymi rocznikami urodzo­nymi po odzyskaniu niepodległości. Ich dzieciństwo i wiek młodzieńczy przypadły na lata II Rzeczypospolitej. Chodzili do polskich szkół, wycho­wywani byli w duchu patriotycznym i propaństwowym. Jako małe dzieci doświadczali powojennej biedy i niedożywienia. Gdy jednak kończyli szkoły i podejmowali pierwszą pracę, Polska wychodziła z zapaści gospo­darczej. W chwili wybuchu wojny byli pełnoletni, a wiec walczyli w kam­panii wrześniowej, a potem brali udział w walce jako żołnierze państwa podziemnego i żołnierze armii walczących na różnych frontach II wojny światowej. Ten okres życia, w którym podejmuje się pierwszą pracę i za­kłada rodzinę, przypadł na czas wojny, co spowodowało dezorganizację ich życia rodzinnego i zawodowego. Wielu z tego pokolenia poległo za młodu. Klęska wrześniowa, zagłada Żydów, ruch oporu i kłopoty z odna­lezieniem się w powojennej rzeczywistości - to doświadczenia, które uksz­tałtowały to pokolenia kulturowe.

Pokolenie wielkiego kryzysu tworzą osoby urodzone przed i podczas pierwszej wojny światowej. Urodzeni pod zaborami - wychowywali się w nie­podległej Polsce. Ich dzieciństwo i młodość przebiegały w burzliwym okresie wojny, rewolucji a potem długotrwałego kryzysu ekonomicznego. Byli świa­domymi obserwatorami - a niektórzy także uczestnikami - napięć politycz-

204

205

nych, społecznych i narodowościowych w II Rzeczypospolitej. Na początku dorosłego życia zdążyli doświadczyć skutków bezrobocia w miastach i prze­ludnienia wsi. Założyli rodziny przed n wojną światową, ale ta zniweczyła ich życiowe plany. Zmiana, ustroju wymusiła dostosowanie się do nowej sytuacji w czasie, gdy byli już w pełni ukształtowanymi ludźmi. Są tymi spośród ludzi starych w Polsce, którzy z własnych doświadczeń znają życie w II Rzeczy­pospolitej, a z opowieści rodziców - czasy I wojny światowej i zaborów.

Różnica wieku pomiędzy najstarszymi i najmłodszymi z wymienionych tutaj sześciu pokoleń kulturowych - to 40 lat. W Polsce do jednego poko­lenia kulturowego należy stosunkowo mało roczników z najstarszych po­koleń metrykalnych. Można z pewnym uproszczeniem przyjąć, że w skład pokolenia metrykalnego osób sędziwych (czwartego wieku) wchodzą dwa pokolenia kulturowe, zaś w skład pokolenia „młodych starych" (trzeciego wieku) wchodzą cztery pokolenia kulturowe (schemat 9. 1.).

Schemat 9.1.

Pokolenia metrykalne i kulturowe w populacji osób w wieku

60 lat i więcej w Polsce (analiza dla 2005 r.)

Pokolenia metrykalne	„młodzi starzy" urodzeni w latach 1920-1945				„starzy starzy" urodzeni przed 1920 rokiem
pokolenia kulturowe	pokolenie „marcowo--grudniowe"	pokolenie „odwilży"	pokolenie ZMP	pokolenie okupa­cyjne	Pokolenie II Rzeczy­pospolitej	pokolenie wielkiego kryzysu

Źródło: opracowanie własne.

Uwagę zwracają niewielkie przedziały czasowe pomiędzy przedstawio­nymi pokoleniami kulturowymi. Jest to rezultat ogromnej dynamiki życia społecznego i politycznego w Polsce w XX wieku, wielkiego natężenia zmian, które powodowały, że osoby niewiele różniące się wiekiem dora­stały w odmiennych warunkach. Główne jednak doświadczenia historycz­ne współczesnego starszego pokolenia - to II wojna światowa, okres sta­linowski w historii PRL oraz pierwsze bunty społeczne przeciw władzom PRL. Okresy te wiele dzieli, ale łączy wartość, jaką była ochrona polskości i wartości kulturowych, co powoduje, że różnice pomiędzy omawianymi pokoleniami nie są drastyczne i nie powodują konfliktu międzypokoleniowego na de ideowym czy kulturowym.

Jak wynika z powyższej analizy, niemożliwe jest mówienie o pokole­niach kulturowych w oderwaniu od historii konkretnego kraju i doświad-

czeń konkretnych osób. Pokolenia kulturowe „wędrują" przez grupy wie­ku w miarę starzenia się tworzących je osób i zanikają wraz z ich śmiercią. Dzięki analizowaniu pokoleń kulturowych gerontolodzy mogą lepiej zrozumieć specyfikę zbiorowości ludzi starych, wyjaśnić występujące w niej różnice postaw, spojrzeć w przeszłość nie poszczególnych osób, ale właśnie całej zbiorowości.

3. Ludzie starzy w stratyfikacji społeczne)

Od początku lat 70. rosnącą popularnością cieszy się w gerontologii społecznej teoretyczna koncepcja stratyfikacji społecznej według wie­ku. Jest ona pochodną jednej z ważniejszych grup teorii socjologicznych -teorii stratyfikacji społecznej, czyli społecznego uwarstwienia. Jak pisze Bar­bara Szacka: „W najszerszym znaczeniu termin stratyfikacja jest używany do opisu społeczeństw, w których istnieje nierówny podział dochodów, wła­dzy, prestiżu i innych pożądanych dóbr, i oznacza hierarchiczny układ -pojmowanych na wzór pokładów geologicznych-poziomów położenia spo­łecznego, które różni udział w podziale tych dóbr "⁴. Inaczej mówiąc - stra­tyfikacja to taki układ ról społecznych lub kategorii społecznych, w którym występuje hierarchia, a wiec można relacje między nimi opisywać przy po­mocy pojęć „wyższy"-„niższy". Socjologowie badają bardzo wiele cech, na podstawie ich zróżnicowania tworzy się stratyfikację; najważniejsze z ich to wykształcenie, ranga (prestiż) zawodu i dochód. Innymi cechami mo­gącymi być podstawą uwarstwienia są, na przykład: osiągnięcia, władza, zdrowie, własność, styl życia. Te cenione, powszechnie pożądane dobra są zatem różnej natury, ale posiadanie jednego z nich ułatwia dostęp do drugiego (np. wykształcenie ułatwia osiągnięcie lepszego dochodu, wyż­szego prestiżu i ma pozytywny wpływ na stan zdrowia człowieka). Jak wi­dać z podanych przykładów, cechy traktowane jako kryteria uwarstwienia społecznego - to cechy pojedynczych ludzi, a nie grup społecznych. Z drugiej jednak strony socjologowie zwracają uwagę na to, że dostęp do tych dóbr, możliwość nabycia tych cech, bardziej zależy od mechanizmów życia społecznego niż od indywidualnych decyzji i wyborów poszczegól­nych osób.

Analizy stratyfikacji według wieku dotyczą bardzo wielu zagadnień. Podstawowymi jednak są pytania o to, czy zróżnicowanie społeczeństwa pod względem wieku jest źródłem społecznych nierówności oraz o to, czy starzenie się nieuchronnie prowadzi do obniżania pozycji społecznej jed-

⁴ B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 285.

---