Pojęcie języka literackiego i jego geneza - koncepcja wielkopolska i małopolska.

Język polski narodowy to język pewnego określonego etnicznie zbiorowiska z właściwym sobie i niepowtarzalnym słownictwem i systemem gramatycznym. Język narodowy powstał jako rezultat wielowiekowej ewolucji języka narodowościowego.

Język narodowy występuje w dwóch odmianach:

• język ogólny - produkt rozwoju historycznego, odmiana języka używana w życiu publicznym, stanowi składnik wykształcenia, poddana normom gramatycznym i leksykalnym

• język regionalny - zróżnicowanie terytorialne gwary ludowej, język podtrzymywany tradycją życia rodzinnego i gromady, język regionów

W badaniach nad językiem ogólnym i jego literacką odmianą należy zapytać o:

• wiek tej postaci polszczyzny

1. pierwszy pogląd widzi początek języka literackiego w średniowieczu

2. drugi pogląd umieszcza go dopiero w XVI wieku,

pochodzenie dialektyczne

1. koncepcja wielkopolska

2. koncepcja małopolska

JĘZYK LITERACKI - ta odmiana języka ogólnego, która podlega normom poprawności gramatyczno-leksykalnej (przestrzeganych ściślej niż w odmianie mówionej). Ponadto podlega stylistycznym dyrektywom doboru środków językowych dla określonego typu wypowiedzi pisanej, np. artystycznej, naukowej, dydaktycznej itd.

Języka literackiego używa się dla ukształtowania na piśmie wypowiedzi w procesie stylizacji. Stylizacja to świadoma, celowa, wyborcza i wartościująca operacja językowa dokonywana przez wytwórcę. Wytwórca poszukuje takich rozwiązań stylistycznych, które będą najbardziej przydatne w zastosowaniu zamierzeń komunikatywnych, ekspresywnych, impresywnych.

Przekazywanie języka ogólnego:

• Ośrodek świecki mógł tylko w skromnym stopniu przyczynić się do kształtowania i szerzenia się języka ogólnego ( w postaci mówionej). Uczestnikami była nieliczna grupa użytkowników, którzy pracowali nad organizacją polskiego państwa i Kościoła. Dużą rolę odgrywały także kancelarie, gdzie co prawda pisano po łacinie, ale omawiano przygotowywane dokumenty po polsku.

• Ośrodek kościelny miał warunki skuteczniejszego udziału w procesie tworzenia się języka ogólnego, i to w postaci zarówno mówionej, jak pisanej. Wiele przemawia za tradycyjną przewagą dialektu wielkopolskiego. Nie można jednak wyłączać istnienia na innych obszarach ośrodków inicjatywy użycia języka miejscowego dla potrzeb piśmiennictwa kościelnego.

• Szkoła nie odgrywała większej roli w procesie organizowania się języka

Hipoteza Wielkopolska:

• pierwszy sformułował i uzasadnił A. Kalina w 1883

• Dobrzycki w 1900 podkreśla brak mazurzenia jako jeden z podstawowych argumentów

• 1910, 1913 - K. Nitsch rozwija szczegółowo i dokumentuje lingwistycznie hipotezę o wielkopolskim pochodzeniu języka ogólnego i jego literackiej odmiany

• za hipotezą Wielkopolską opowiadają się także: Rospond, Urbańczyk, Kuraszkiewicz, Klemensiewicz, Rudnicki, Stieber

Szczegółowe wyniki badań:

• mazurzenie rodzi się i rozwija w dobie polszczyzny średniowiecznej prawdopodobnie od 2 połowy XII - XV wieku włącznie. Brak mazurzenia w języku ogólnym to objaw działania normy, która ustala się na podstawie dialektu wielkopolskiego, przy zewnętrznym poparciu języka czeskiego.

• brak wymiany -ch w -k (robiłech - robiłek) można uznać za objaw starego wpływu wielkopolskiego

• brak wymiany chw- na f-

• obecność grup śrz, żrz jest objawem starej tradycji wielkopolskiej

• pisownia typu twardy, świat ( pisownia dźwięcznego w zamiast bezdźwięcznego f)

• zbieżność wymowy rz i ż stanowi mniej istotny objaw średniowiecznych wpływów dialektu wielkopolskiego

• przewaga formantu -sko nad obocznym -sk ( w przypadku tworzenia nazw miejscowości) jest objawem rozwojowych związków języka ogólnego z dialektem wielkopolskim

• panujące stanowisko formantu na- ( zamiast naj- / w przypadku stopniowania przymiotników) w średniowieczu i XVI wieku dowodzi starych związków języka ogólnego z dialektem wielkopolskim

• przewaga i ostateczne zwycięstwo spójnika iże nad eże dowodzi genetycznej łączności języka ogólnego z podłożem dialektycznym wielkopolskim

• upowszechnienie się w języku ogólnym wyrazu trzymać i wyparcie dzierżyć przemawia za wpływem tradycji wielkopolskiej

• koncepcja wielkopolska opiera się na wynikach dialektologii, które rekonstruują stan przedzabytkowej polszczyzny na podstawie nowszych faktów gwarowych. Dowód wielkopolskiego pochodzenia języka ogólnego upatruje w obecności w nim pewnych właściwości systemu gramatycznego, zwłaszcza fonologicznego, które są wspólne z dialektem wielkopolskim, i nieobecności elementów charakterystycznych dla dialektu małopolskiego

Hipoteza małopolska:

• pierwsze wzmianki na temat pochodzenia małopolskiego u S. F. Dmochowskiego w 1884roku.

• za koncepcją małopolską opowiadają się: Szober, Milewski, Taszycki, Bruckner

Szczegółowe wyniki badań:

• oboczność ew - ow / upowszechnienie się ow dowodzi wpływu dialektu małopolskiego na normalizujący się język literacki XVI wieku

• nieobecność w języku ogólnym struktur typu work, kupc ( w ich miejsce worek, kupiec) wg. Klemensiewicza wcale nie musi dowodzić słuszności hipotezy małopolskiej

• nieobecność w języku ogólnym nagłosowych re-, je- (w ich miejscu ra-, ja-) wg. Klemensiewicza niekoniecznie wiążę się z pochodzeniem małopolskim

• postać bać się (zamiast bojać) wskazuje na udział dialektu małopolskiego w kształtowaniu się języka

• przewaga -in, nad obocznymi -ino (w przypadku nazw miejscowości) świadczy o rozwojowych związkach języka z dialektem małopolskim

• obecność formantu -isty (np. zajebisty// tylko ten współczesny przymiotnik mi przyszedł do głowy ;)) w staropolszczyźnie wskazuje na rozwojową łączność z dialektem małopolskim ( w Wielkopolsce występował formant -ity, np.. znakomity)

• formy typu robiłech są produktem przejściowego wpływu dialektu małopolskiego na normalizujący się język literacki XVI wieku

• szerzenie się końcówki msc. l. mnogiej -och dowodzi wpływu dialektu małopolskiego

Ponadto Taszycki i Milewski wysuwają następującą hipotezę;

• Język literacki rozwija się dopiero w 1 połowie XVI wieku, głównie za sprawą drukarzy, a opiera się na dialekcie małopolskim, bo tym mówiła ludność Krakowa, on dostał się na dwór panujących, on przeważał w uniwersytecie. Na tej podstawie gwarowej wykształceni ludzie Krakowa rozbudowali ogólny dialekt kulturalny. System fonologiczno-morfologiczny staropolskiego języka literackiego jest czysto małopolski, a wpływy wielkopolskiego dialektu ograniczyły się do słownictwa.

Zabytki piśmienne będące materiałową podstawą dialektologicznej charakterystyki języka literackiego:

Kazania gnieźnieńskie, Psałterz floriański, żywot Błażeja, Psałterz Puławski, Kazania świętokrzyskie, Legenda o świętym Aleksym, Rozmowy mistrza …,

2

---