Przyczynami ruchu wody morskiej są głównie: wiatr, siła przyciągania Księżyca i Słońca oraz różnice właściwości chemicznych i fizycznych wód. Wyróżnia się trzy główne rodzaje wód morskich:

• pływy

• falowanie

• prądy oceaniczne

pływy - regularne podnoszenie (przypływ) i obniżanie (odpływ) poziomu wód morskich i oceanicznych, wywołane siłami przyciągania Księżyca i w mniejszym stopniu Słońca. Przypływ następuje w czasie górowania i dołowania Księżyca, mniej więcej co 12 godzin. Cykl pływów jest cyklem dobowym. Największe pływy występują w zatokach lub cieśninach otwartych mórz, np. w zatoce Fundy (w Kanadzie) poziom morza zmienia się o 16 m. Natomiast na morzach śródziemnych pływy są prawie niezauważalne. Występowanie pływów, ogranicza możliwość zagospodarowania terenów położonych w ich zasięgu. Utrudnia zwłaszcza pracę portów.

falowanie - złożone, rytmiczne ruchy wody w zbiornikach wodnych (jeziorach, morzach, oceanach). Wywołane działaniem wiatru (tarciem wiatru o powierzchnię wody), zmianami ciśnienia atmosferycznego, trzęsieniem Ziemi, wybuchem wulkanu, obrywem stromych brzegów lub podwodnymi osuwiskami.

Falowanie to oscylacyjny ruch cząsteczek wody po orbitach kołowych lub eliptycznych. Najczęstszą przyczyną falowania jest tarcie wiatru o powierzchnię wody (tzw. fala wiatrowa). Wielkość fali wiatrowej zależy od siły wiatru. Fala, dochodząc do brzegu morskiego, ulega załamaniu i powstaje tzw. fala przyboju, która uderza o wysoki brzeg morski lub ulega wygaszeniu na płaskim wybrzeżu. Specyficznym rodzajem fali jest tsunami. Ta ogromna fala powstaje wskutek podwodnego trzęsienia ziemi, wybuchu wulkanu lub podwodnych osuwisk. Przemieszcza się z prędkością dochodzącą do 800 km/h. Największe spustoszenia czyni na wybrzeżach. Największa fala tsunami została zaobserwowana na Alasce. Miała wysokość 66 m.

prąd morski - strumieniowy ruch wody w morzu lub oceanie, wchodzący w skład ogólnej cyrkulacji wód oceanu światowego. Może być wywołany wiatrem, różnicą poziomu morza i różnicą gęstości wody. Prądy morskie mogą być stałe lub okresowe, powierzchniowe lub głębinowe, ciepłe (niosące wody cieplejsze od wód otaczających) lub zimne (niosące wody chłodniejsze od wód otaczających). Wyróżnia się prądy morskie: powierzchniowe i głębinowe. Powierzchniowe prądy morskie to strumieniowy ruch wody morskiej wywołany przez stale wiejące wiatry. Dlatego ten rodzaj prądu morskiego określany jest czasem jako prąd wiatrowy lub dryfowy. Na kierunek prądu morskiego ma wpływ nie tylko kierunek wiania wiatru, lecz również siła Coriolisa, będąca wynikiem ruchu obrotowego Ziemi. Gdy wody płynące w prądzie morskim są cieplejsze od otaczających, mamy do czynienia z prądem ciepłym. Prądy te z reguły płyną w okolicach równika lub od równika w stronę wyższych szerokości geograficznych. Jeżeli wody płynące w prądzie morskim są chłodniejsze od otaczających, jest to wówczas prąd zimny. Tego rodzaju prądy płyną zazwyczaj od wyższych do niższych szerokości geograficznych. Prądy morskie mają duży wpływ na kształtowanie klimatu. Ciepłe prądy prowadzą do podwyższenia temperatury i wilgotności powietrza, a zimne do obniżenia. Na półkuli północnej prądy morskie tworzą wyraźne kręgi cyrkulacji. W niskich szerokościach geograficznych ruch prądów jest zgodny z ruchem wskazówek zegara (np. ciąg prądów: Północnorównikowy - Zatokowy - Kanaryjski). W wyższych szerokościach geograficznych cyrkulacja ma kierunek przeciwny do ruchu wskazówek zegara (np. ciąg prądów: Północnoatlantycki - Norweski - Grenlandzki - Labradorski). Na półkuli południowej w wyższych szerokościach geograficznych nie ma kontynentów. Rozwinął się tam zimny prąd - Dryf Wiatrów Zachodnich opływający Antarktydę. Średnia prędkość wód płynących w powierzchniowych prądach morskich to 10 km na dobę. Drugim rodzajem prądów morskich są prądy głębinowe. Ciepłe wody powierzchniowe przemieszczają się w stronę wyższych szerokości geograficznych. Ulegają tam ochłodzeniu i jako cięższe opadają w głąb. Bardzo wolno, przy dnie oceanu powracają w stronę równika jako prądy głębinowe. W strefie międzyzwrotnikowej, najczęściej blisko kontynentów ma miejsce proces powolnego wynoszenia wód głębinowych na powierzchnię. Proces ten to upwelling.

jezioro - śródlądowy zbiornik wody, niepodlegającej swobodnej wymianie z wodami mórz, wypełniający zagłębienie terenu zwane misą jeziorną. Klasyfikacje jezior analizuje się na podstawie cech hydrologicznych (j. eutroficzne, dystroficzne, oligotroficzne, słone i inne), oraz charakteru i genezy mis jeziornych (j. polodowcowe, tektoniczne, zaporowe, deltowe i inne) (tab. 6, 7).

Typy genetyczne jezior:

• · Jeziora lodowcowe lub polodowcowe - związane z działalnością lodu lodowcowego lub wód związanych z lodowcem. Rozróżniamy podtypy jezior polodowcowych:

• zastoiskowe - powstają przez zatamowanie odpływu wody przez lodowiec. Takim jeziorem był Bałtyk w pierwszej fazie swojego rozwoju około 8400 lat temu;

• morenowe - powstają w zagłębieniach powierzchni morenowych lub w wyniku zatamowania odpływu przez morenę czołową lub boczną (Śniardwy, Mamry, Niegocin w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich);

• wytopiskowe - tworzą się w zagłębieniu powstałym po wytopieniu brył lodu przysypanych skałami morenowymi. Najczęściej są to tzw. oczka polodowcowe (np. Głęboczek koło Tucholi);

• rynnowe - występują w miejscu gdzie wody roztopowe płynące pod lodowcem wyżłobiły głębokie rynny (Hańcza, Wigry, Gopło, Jeziorak). Z reguły są jeziorami głębokimi;

• cyrkowe lub karowe - powstają w górach w miejscu dawnego pola firnowego lodowca, gdzie lód lodowcowy wyżłobił zagłębienie (stawy tatrzańskie i karkonoskie).

• · Jeziora tektoniczne - umiejscowione są w zagłębieniach powstałych wskutek ruchów skorupy ziemskiej (Bajkał, Tanganika, Balaton). Specyficznym rodzajem jezior tektonicznych są jeziora reliktowe (Kaspijskie, Aralskie). Są one pozostałością po dawnych zbiornikach morskich, które wskutek ruchów tektonicznych straciły połączenie z Oceanem Światowym.

• · Jeziora tektoniczno-lodowcowe - przyczyną ich powstania były ruchy skorupy ziemskiej oraz działalność lodowca (Górne, Huron, Ładoga).

• · Jeziora wulkaniczne - związane są z działalnością wulkanów, powstają w kraterach lub kalderach wulkanicznych oraz w zagłębieniach pól lawowych.

• · Jeziora krasowe - wypełniają zapadliska lub leje krasowe (jeziora Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego na Polesiu Lubelskim).

• · Jeziora nadbrzeżne lub przybrzeżne - powstają na skutek oddzielenia dawnej zatoki morskiej przez mierzeję (Jamno, Wicko).

• · Jeziora deltowe - znajdują się w zagłębieniach na obszarze delty rzecznej (Drużno, Dąbie). Często są kryptodepresjami tzn. ich dno leży poniżej poziomu morza.

• · Jeziora rzeczne lub starorzecza - są śladem dawnego zakola rzeki.

• · Jeziora meteorytowe - powstają w miejscu zagłębienia po uderzeniu meteorytu.

Etapy rozwoju jezior: w skali czasu geologicznego jeziora są zjawiskiem krótkotrwałym. Ulegają stopniowemu zasypywaniu materiałem skalnym niesionym przez wpływające do nich rzeki. Proces akumulacji wzmagany jest przez roślinność wodną porastającą brzegi jeziora. W czasie rozwoju życia w jeziorze zmienia się ilość substancji odżywczych zawartych w wodzie.

Etapy rozwoju jezior:

• jeziora oligotroficzne - zawierają niewielkie ilości substancji odżywczych potrzebnych do rozwoju życia organicznego. Najczęściej mają przezroczystą, nasyconą tlenem wodę. Przykładem mogą być stawy tatrzańskie.

• jeziora eutroficzne - o wodach żyznych, bogatych w substancje odżywcze. Bujnie rozwija się w nich życie roślinne i zwierzęce.

• jeziora dystroficzne - są ubogie w tlen i substancje odżywcze. Posiadają wody zakwaszone koloru brunatnego. Roślinność żyjąca w nich jest dość uboga. Występują najczęściej na terenach torfowych w obrębie lasów iglastych.

• bagno lub torfowisko - po całkowitym zasypaniu lub zarośnięciu jeziora w klimatach wilgotnych przemieniają się w mokradła. Torfowisko powstaje wtedy, gdy obszar ten jest porośnięty przez mech torfowiec.

W klimatach suchych jeziora, które są najczęściej słone, po wyparowaniu wody zamieniają się w solniska.

Największe powierzchniowo jeziora świata

Jezioro	Kontynent	Pole powierzchni w km^2
Kaspijskie	Azja	374 000
Górne	Ameryka Północna	82 000
Wiktorii	Afryka	69 000
Huron	Ameryka Północna	60 000
Michigan	Ameryka Północna	58 000
Aralskie	Azja	34 000
Tanganika	Afryka	33 000
Bajkał	Azja	32 000

Najgłębsze jeziora świata

Jezioro	Kontynent	Głębokość w m
Bajkał	Azja	1620
Tanganika	Afryka	1463
Kaspijskie	Azja	1025

góry - obszar o dużych wysokościach względnych (przekraczających 300 m). Charakteryzuje się na ogół dużą stromością stoków. W zależności od genezy wyróżnia się różne typy gór (np. fałdowe, zrębowe, wulkaniczne). Przeważnie występują w formie pasm i łańcuchów górskich. Wokół Pacyfiku łańcuchy górskie mają przebieg południkowy, a w Europie, Azji i Afryce - równoleżnikowy.

Występowanie gór na świecie:

• w Europie: Alpy, Karpaty, Pireneje oraz Ural;

• w Azji: Kaukaz, Himalaje, Tien-Szan, Kunlun, Karakorum, Pamir, Sajany i Ałtaj;

• w Afryce: Atlas i Góry Smocze;

• w Ameryce Północnej: Kordyliery i Appalachy;

• w Ameryce Południowej: Andy;

• w Australii: Wielkie Góry Wododziałowe.

wiatr - postępowy, strumieniowy ruch powietrza w troposferze wywołany różnicą ciśnienia atmosferycznego. Wiatr zawsze wieje od wyżu do niżu. Na poruszające się powietrze ma również wpływ siła Coriolisa. Powoduje ona zmianę kierunku wiania wiatru. (rys. 43a, 43b)

Niekiedy wiatry wiejące wokół niżów barycznych osiągają bardzo duże prędkości. Najczęściej tworzą się nad ciepłymi wodami oceanów między 5 a 25° szerokości geograficznej (cyklon, tajfun, huragan, willy-willy). Rzadziej tworzą się nad lądami (tornado, trąba powietrzna).

Wiatry można podzielić na:

• stałe - np. pasaty,

• sezonowe (okresowe) - np. monsuny,

• nieokresowe - np. fen.

W zależności od wielkości obszaru, na którym występują, można je podzielić na strefowe i lokalne.

Niszcząca działalność wiatru: działalność zewnętrznych czynników rzeźbotwórczych można podzielić na trzy etapy: niszczenie, transport i akumulacja. Na obszarach suchych i półsuchych jednym z najważniejszych czynników kształtujących rzeźbę terenu jest wiatr. Powstała w jej wyniku rzeźba terenu określana jest jako eoliczna (Eol to w mitologii greckiej władca wiatrów). Niszcząca działalność wiatru może przejawiać się jako deflacja czyli wywiewanie. Deflacja na obszarach pustynnych trwa aż do momentu, gdy cały drobny materiał (pył, piasek) zostanie wywiany. Pozostałe na miejscu większe okruchy skalne noszą nazwę bruku pustynnego. Zagłębienia terenu powstałe w miejscu wywianego materiału to rynny lub misy deflacyjne. Innym rodzajem niszczącej działalności wiatru jest korazja lub erozja eoliczna. Jest to niszczenie powierzchni skały okruchami skalnymi (głównie piaskiem), niesionymi przez wiatr. Powstają wówczas formy korazyjne takie jak:

• wygłady wiatrowe - powierzchnia skały litej zostaje wygładzona przez drobny materiał skalny;

• graniaki - są to kamienie, których powierzchnia jest oszlifowana wskutek korazji. Najpierw szlifowana jest jedna powierzchnia. Po zmianie ułożenia kamienia mogą powstawać następne oszlifowane powierzchnie. Powierzchnie te są oddzielone od siebie wyraźnymi krawędziami;

• grzyby skalne - formy skalne w kształcie grzyba intensywnie niszczone u swej podstawy. Podstawa grzyba jest bardziej niszczona przez korazję, ponieważ większość materiału skalnego jest niesiona przez wiatr tuż nad gruntem;

• nisze korazyjne - wyraźne zagłębienia u podstawy ścian skalnych powstające na tej samej zasadzie co grzyby skalne.

Budująca działalność wiatru: najbardziej charakterystycznymi formami terenu powstałymi wskutek akumulacji eolicznej są wydmy. Są to piaszczyste wzniesienia o asymetrycznych stokach. Strona dowietrzna wydmy jest łagodna (nachylona pod kątem 3-10°). Wiatr przesypuje piasek na stronę zawietrzną. Stok zawietrzny jest nachylony pod większym kątem (około 30°). Większość wydm ma kształt półksiężyca lub wału. W zależności od kształtu wyróżnia się wydmy:

• barchan - wydma w kształcie półksiężyca charakterystyczna dla obszarów suchych. Ułożenie rogów półksiężyca jest zgodne z kierunkiem wiatru. Dzieje się tak dlatego, że po bokach wydmy jest mniej piasku niż w części środkowej i boki wydmy szybciej się przemieszczają.

• wydma wałowa podłużna - występuje również na obszarach suchych. Powstaje przez połączenie się barchanów. Barchany są ułożone jeden za drugim. Tworzy się w ten sposób podłużny wał równoległy do kierunku wiatru.

• wydma paraboliczna - ma kształt asymetrycznego półksiężyca, lecz jego rogi skierowane są w stronę przeciwną niż w barchanie. Jest to wydma występująca w warunkach bardziej wilgotnych. Rogi wydmy są bardziej wilgotne lub nawet zajęte przez roślinność. Dlatego pozostają w tyle za środkową częścią wydmy, która przemieszcza się swobodnie. Niektórzy geomorfolodzy wyróżniają podobną do wydmy parabolicznej wydmę łukową. Wydma łukowa ma kształt symetrycznego półksiężyca z rogami skierowanymi przeciwnie do kierunku wiatru.

• wydma wałowa poprzeczna - ma kształt wału prostopadłego do kierunku wiania wiatru. Może powstać wtedy, gdy barchany lub wydmy paraboliczne łączą się ze sobą ramionami.

W wyniku akumulacji eolicznej powstają również pokrywy lessowe. Less jest zwięzłą skałą osadową okruchową, zbudowaną z pyłu (głównie kwarcowego). Pył ten wytworzył się na przedpolu lodowca, gdzie miało miejsce intensywne wietrzenie mrozowe. Zawsze na obszarach zlodowaconych powstają wyże termiczne, od których wieją wiatry. Wiatr porywa cząsteczki pyłu i osadza je w pewnej odległości od lodowca. Pokrywy lessowe mogą powstawać również wskutek osadzania przez wiatr pyłów pustynnych.

Wiatry wokół układów barycznych na półkuli północnej

Wiatry wokół układów barycznych na półkuli południowej

Rodzaje wydm

lodowiec - masa nagromadzonego lodu lodowcowego, przekształconego ze śniegu. Powstaje na lądach, powyżej granicy wiecznego śniegu. Pod wpływem własnego ciężaru ulega powolnemu, ustawicznemu ruchowi w dół. Poniżej granicy wiecznego śniegu stopniowo zanika w wyniku topnienie lodu (deglacjacji). Lód lodowcowy pod wpływem siły ciężkości oraz nacisku nadległych warstw porusza się. Lodowce poruszają się z prędkością od 10 cm do 40 m w ciągu doby. Szybkość ruchu zależy od wielkości lodowca oraz wielkości opadów śnieżnych nad polem firnowym. Ruch lodu nie jest równomierny w całym lodowcu. Najwolniej lód porusza się w pobliżu miejsc tarcia - przy dnie i po bokach lodowca. Klasyczny lodowiec górski składa się z pola firnowego oraz jęzora. Lód lodowcowy po opuszczeniu pola firnowego przemieszcza się w formie jęzora lodowcowego w dół, najczęściej wzdłuż doliny górskiej. Jęzory lodowcowe schodzą poniżej granicy wiecznego śniegu. Ulegają tam topnieniu, czyli ablacji. Jeżeli dostawa lodu jest szybsza niż topnienie, następuje wówczas transgresja lodowca - jego czoło przesuwa się do przodu. Najczęściej dzieje się tak w zimie. Jeżeli wielkość dostawy lodu jest równa intensywności topnienia, to czoło lodowca pozostaje stale w tym samym miejscu. Natomiast wówczas, gdy topnienie przewyższa wielkość dostawy lodu, występuje zjawisko regresji lodowca. Czoło lodowca cofa się. Najczęściej dzieje się tak w lecie.

Lodowce mogą mieć różną wielkość i wygląd. W związku z tym można je podzielić na wiele typów:

• lodowce alpejskie - z długimi dobrze wykształconymi jęzorami;

• lodowce karowe - składające się właściwie tylko z pola firnowego, bez wykształconego jęzora (Pireneje);

• lodowce piedmontowe (podgórskie) - liczne, długie jęzory po opuszczeniu terenu górskiego łączą się ze sobą, tworząc pola lodowe na przedpolu gór (Alaska);

• lodowce fieldowe - powstają na płaskich grzbietach w formie pokryw lodowych z niewielkimi jęzorami (Góry Skandynawskie);

• czapy lodowe - powstają na terenach płaskich w strefie okołobiegunowej w postaci pokryw lodowych, w których lód rozchodzi się od środka we wszystkie strony (Islandia).

Specyficzną odmianą lodowców są lądolody lub lodowce kontynentalne. Obecnie na Ziemi istnieją dwa lądolody - antarktyczny i grenlandzki. W plejstocenie istniały wielkie lądolody pokrywające dużą część Europy i Ameryki Północnej. Lądolód Antarktydy jest tak wielki, że nie mieści się na kontynencie. Część lodu wkracza do oceanu. Jest to lód szelfowy. Otacza on prawie całą Antarktydę. Od lodu szelfowego odrywają się góry lodowe. Odpływają w stronę niższych szerokości geograficznych, stopniowo topniejąc. Niszcząca działalność lodowców: ogromne przesuwające się masy lodu niszczą powierzchnię Ziemi. Proces ten to erozja glacjalna lub egzaracja. Formami egzaracyjnymi są:

• cyrk (kocioł) polodowcowy - zagłębienie powstałe w miejscu pola firnowego lodowca po wytopieniu się lodu. Z trzech stron otoczony jest przez ściany skalne. W miejscu, gdzie lód z pola firnowego przechodził w jęzor lodowcowy, znajduje się rygiel skalny. Obecnie w cyrkach zalanych przez wodę utworzyły się jeziora (np. stawy tatrzańskie i karkonoskie);

• dolina U-kształtna (żłób polodowcowy) - w przekroju poprzecznym przypomina literę U. Dno doliny jest płaskie, a zbocza bardzo strome. Są to doliny V-kształtne lub płaskodenne przekształcone przez jęzor lodowca. W Polsce tego typu doliny znajdują się w Tatrach;

• dolina zawieszona (wisząca) - boczne żłoby polodowcowe występują wysoko nad dnem doliny głównej. Płynąca nimi woda tworzy wodospady (np. Wodogrzmoty Mickiewicza w Tatrach). W dolinach bocznych były mniejsze jęzory lodowcowe. W związku z tym mniejsze były rozmiary egzaracji. Dodatkowo boczne jęzory lodowcowe uchodziły do większej doliny, która już częściowo była wypełniona lodem;

• mutony (barańce) - pagórki skalne przekształcone przez przesuwający się lodowiec. Cechują się asymetrią stoków. Od strony nasuwającego się lodu stoki są łagodne, a od strony przeciwnej strome. Mutony są często spotykane na dnie żłobów polodowcowych;

• wygłady - są to powierzchnie skalne ogładzone przez przesuwający się lód. Występują przeważnie na ryglach zamykających cyrki polodowcowe, na łagodnych stokach mutonów oraz na dnie żłobów polodowcowych.

• · Budująca działalność lodowców: lodowce transportują na swej powierzchni i w swoim wnętrzu materiał skalny różnej wielkości zwany moreną. Może to być materiał drobny (piasek, żwir), lecz mogą to być również wielkie bloki skalne. Po zaniknięciu lodowca tworzą z nich kry lodowcowe i głazowiska głazów narzutowych. W zależności od miejsca usytuowania morena dzieli się na: powierzchniową, wewnętrzną, boczną, denną i środkową.

Gdy lodowiec topnieje, materiał skalny zawarty w nim i na nim osadza się, tworząc formy akumulacyjne:

• wały moreny czołowej - powstają przed czołem lodowca z wytopienia materiału skalnego;

• wały moreny bocznej - osadzone na zboczach dolin polodowcowych;

• powierzchnie moreny dennej - równinne, faliste lub pagórkowate powierzchnie pokryte materiałem morenowych pozostawionym przez wycofujący się lodowiec. W zagłębieniach moreny dennej gromadząca się woda tworzy jeziora (np. Śniardwy, Mamry). Najczęściej są to zagłębienia wytopiskowe utworzone jako rezultat wytopienia się brył lodu zagrzebanych w materiale morenowym;

• drumliny - niewysokie pagórki o owalnym zarysie. Kształtowane są prawdopodobnie z materiału morenowego przez przesuwający się po nim lodowiec;

• wysoczyzny - rozległe, niewysokie wzniesienia o łagodnych kształtach zbudowane z materiału morenowego.

Przekrój podłużny przez lodowiec górski

lądolód - lodowiec kontynentalny. Pokrywa lodowa o znacznej miąższości (grubości), dochodzącej do kilku kilometrów, ponad którą wznoszą się tylko tzw. nunataki. Tworzy płaską lub lekko wypukłą zwartą tarczę, zbudowaną z lodu i śniegu, rozpływającą się na wszystkie strony, niezależnie od rzeźby powierzchni, którą przykrywa. Lądolody zajmują całe kontynenty, wyspy lub tylko ich część. Obecnie znajdują się na Antarktydzie i w Grenlandii, ale w plejstocenie zajmowały znacznie większe obszary Ziemi (m.in. część Ameryki Północnej, Europy, północnej Azji i Tybetu), na których pod ich wpływem powstała rzeźba polodowcowa.

pogoda - ogół zjawisk i stanów zachodzących w troposferze (przyziemnej warstwie atmosfery) w danej chwili na określonym terenie. Wyrazem pogody są jej elementy, ściśle od siebie uzależnione: temperatura i wilgotność powietrza, opady atmosferyczne, ciśnienie atmosferyczne, zachmurzenie i wiatr. Obserwacje pogody w określonym, odpowiednio długim czasie, pozwalają ustalić klimat danego obszaru.

Czynniki wpływające na pogodę i klimat: Do czynników niemeteorologicznych wpływających na pogodę i klimat należą:

• szerokość geograficzna - decyduje o kącie padania promieni słonecznych, czyli w efekcie o temperaturze powietrza.

• wysokość nad poziomem morza - decyduje o temperaturze powietrza i wielkości opadów atmosferycznych.

• ukształtowanie powierzchni - może ograniczać lub ułatwiać przepływ powietrza. Na temperaturę powietrza wpływa też ekspozycja stoku.

• rozkład lądów i oceanów - ze względu na różnice w nagrzewaniu wpływa na szybkość i zakres zmian temperatury powietrza. Ma również wpływ na wilgotność powietrza i opady atmosferyczne.

• prądy morskie - wpływają na temperaturę i wilgotność powietrza. Ciepłe prądy morskie powodują wzrost temperatury i wilgotności, a zimne spadek.

• szata roślinna - może wpływać na przebieg zmian temperatury i wilgotności powietrza. Na obszarach o bujnej roślinności zmiany te są łagodniejsze niż na obszarach o roślinności skąpej.

• pokrywa śnieżna i lodowa - ze względu na swoją barwę odbija promieniowanie słoneczne, co powoduje słabe nagrzanie podłoża i niską temperaturę powietrza.

Czynnikami meteorologicznymi wpływającymi na pogodę i klimat są:

• masy powietrza - rodzaj masy powietrza znajdujący się nad określonym obszarem decyduje o temperaturze i wilgotności powietrza.

• układy baryczne - stałe lub sezonowe układy wyżowe i niżowe mają wpływ na wiatry i ogólne krążenie powietrza na Ziemi.

• fronty atmosferyczne - granice między masami powietrza. Przemieszczanie się frontów atmosferycznych powoduje opady, ponieważ na styku różnych mas powietrza rozwijają się chmury.

kanał, kanał wodny - sztuczny bieg wody do celów komunikacyjnych (kanał żeglowny), melioracyjnych (kanał nawadniający, odwadniający), energetycznych (doprowadzający wodę do elektrowni); kanałom często towarzyszą budowle inżynierskie: śluzy, mosty (niekiedy kanałowe), porty, ujęcia wód, stacje pomp.

Dorzecze - obszar odwadniany przez system rzeczny składający się z rzeki głównej i jej dopływów.

---