Magdalena Ćwiklińska
KULTURA ESTETYCZNA Maria Gołaszewska
Kultura estetyczna „jest jedną z możliwości w dążeniu do pełnego, optymalnego rozwoju człowieka, do pogłębienia jego osobowości, poszerzenia kultury osobistej”, to zjawiska związane ze sztuką, jej zrozumieniem i przeżyciem, z pięknem i twórczością, a z drugiej strony, uwzględniając jej aspekt społeczny, określa ona styl, jasność, poziom oraz aspiracje określonych zbiorowości. Czy kultura estetyczna jest niezbędna człowiekowi naszych czasów? Wszystko zależy od przyjęcia szeregu założeń na temat człowieka i jego świata oraz funkcjonujących w nim wartości.
W zakres kultury estetycznej wchodzą: umiejętność korzystania ze sztuki, rozpoznawania jej form i rodzajów, zdolność trafnego reagowania na jej struktury, zdolność dostrzegania wartości estetycznych w przyrodzie, w otoczeniu codziennym i życiu własnym i innych ludzi. Gdy człowiek dojdzie do wniosku, że te sprawy są ważne dla rozwoju kultury osobistej i kształtowania osobowości, to dlatego, iż sądzi, że „kontakt człowieka z wartościami estetycznymi nie ogranicza się tylko do czasu trwania percepcji przedmiotu wyposażonego w te wartości, lecz pociąga za sobą szereg skutków w postaci np. przemiany postaw, nowych sposobów myślenia, rozbudzania zainteresowań oraz wzbogacania wiedzy o świecie i życiu.”
Ważne jest, by problem kultury estetycznej został ukazany we właściwym świetle. Z założeń antropologii filozoficznej wynika, że istotną cechą człowieka jest jego zdolność do działań twórczych, do samowiedzy i refleksji, że człowiek jest istotą jedyną w swoim rodzaju; sam stwarza siebie i sam musi znaleźć swoje miejsce na świecie - społeczeństwo wskazuje mu to miejsce jedynie w zarysach. Doniosłymi okazują się zachowania twórcze w dziedzinie sztuki, zdobywanie dzięki nim nowego poznania, nowych odmian wzruszeń i głębszego, wszechstronniejszego rozumienia świata. Z tym wiąże się założenie dotyczące natury wartości estetycznych: „powstają one, gdy pozaracjonalne czynniki rzeczywistości ludzkiej ulegną szczególnej racjonalizacji za pomocą artystycznych środków wyrazu, dzięki czemu zostają włączone w świat człowieka.” Sztuka, które owe wartości odsłania, pozwala człowiekowi dostrzec nowy porządek w świecie, odsłaniając nowe obszary spraw, które nie zostały jeszcze ogarnięte przez naukę. Wartości te nie istnieją w izolacji od reszty rzeczywistości, podobnie jak dzieła sztuki nie są przedmiotami odgraniczonymi od reszty świata - poznanie ich wymaga postawy dystansu, oderwania się od spraw codziennych, pozwala lepiej zrozumieć rzeczywistość. Człowiek zaś jest wartością, wartości tworzy, a wartości nie rozwijane, nie podtrzymywane w istnieniu twórczym działaniem człowieka, giną. Umiejętność dostrzegania i przeżywania wartości estetycznych wzmaga w człowieku czynnik bezinteresowności, pomaga przeciwstawić się narzucanej przez współczesny typ cywilizacji hierarchii wartości. Zbyt dużo jest na świecie pseudowartości, zbyt dużo sztuki antyhumanistycznej, która ukrywa w sobie możliwości oddziaływania zarówno w kierunku dobra i zła, dlatego więc kultura estetyczna jest także potrzebna do tego, by odrzucać wartości pozorne, by oprzeć się nadmiarowi informacji artystycznej poprzez dokonywanie selekcji i świadomym wykorzystywaniem różnych form sztuki.
W ujęciu założeń prakseologicznych człowiek ”w działaniu ujawnia swoje właściwości, ale zarazem na skutek spełnianych działań dookreśla siebie i zostają mu przydawane własności nowe”. Poprzez działanie dokonuje się rozwój osobowości człowieka. Jedną z dziedzin aktywności jest tworzenie i przeżywanie sztuki. Spotkania ze sztuką bywają dla człowieka decydującymi o jego dalszych przeżyciach i losach.
Kultura estetyczna może być rozpatrywana jako:
fakt, który można badać empirycznie, poprzez skonstruowanie metody, która pomoże określić stan kultury estetycznej w określonej społeczności lub u poszczególnego człowieka
wartość, czyli czynnik wzbogacający osobowość człowieka, poszerzający zakres jego kultury osobistej
przeżycia skierowane na świat przedmiotowy, dzieła sztuki i wartości natury estetycznej, a także przeżycia świadczące o określonym stopniu posiadania kultury estetycznej, związane z uzyskiwaniem samowiedzy, refleksją i doświadczeniami artystycznymi
możliwość, czyli coś, co jest dostępne każdemu człowiekowi; w tym ujęciu jest jednym z zadań, przed jakimi współczesny świat stawia człowieka
Kultura estetyczna związana jest z autokreacją i zabiegami samokształceniowymi. Trudno się jej po prostu nauczyć. Gdy traktujemy sztukę jako element ideologii, wówczas propagowane są również wartości artystyczne i estetyczne - by te wartości przejąć, niezbędna jest aktywność człowieka. Człowiek więc jest sam odpowiedzialny za zdobycie i utrwalanie w sobie kultury estetycznej, sam dochodzi do zrozumienia, że „piękno jest czymś cennym, niezbędnym dla pełni życia”. Z pojęciem kultury estetycznej wiąże się przede wszystkim model człowieka dorosłego, który własnym wysiłkiem i z własnej inicjatywy zdobywa nowe pole doznań znajdowanych w kulturze, bez narzucania mu gotowych wzorów czy uniwersalnych recept.
Struktura kultury estetycznej
Kultura estetyczna oznacza typ i poziom uczestnictwa jednostki lub określonej grupy w systemie wartości estetycznych i dóbr artystycznych. Zakłada to nabycie odpowiednich umiejętności, ukształtowanie odpowiednich postaw, dysponowanie określonego rodzaju doświadczeniami. Pewien stopień uczestnictwa kulturalnego jest niezbędny dla człowieka, jest pewną wartością, której nie da się zastąpić niczym innym, a z drugiej strony jest wiele różnych stopni i poziomów, z których każdy jest równouprawniony. Poziom kultury estetycznej można określać przez odwołanie się do przyjętej skali, gdzie jej poszczególne momenty występują w stopniu rozmaitym i w różnym nasileniu w konkretnych sytuacjach. Uczestniczenie w kulturze nie polega tylko na tworzeniu, pomnażaniu, lecz także na rozumieniu wartości, doznawaniu ich oraz na aktywnym odbieraniu. Człowiek, który nie wytwarza sztuki, przyczynia się do jej pomnażania poprzez rozumienie, że jest mu ona potrzebna.
Na kulturę estetyczną składa się szereg różnych czynników:
Wrażliwość estetyczna
sensoryczna
wrażliwość na struktury artystyczne
wrażliwość na wartości artystyczne i estetyczne
Doświadczenie
bezpośredni kontakt z dziełami sztuki
kontakt pośredni poprzez reprodukcje
własna amatorska twórczość artystyczna
Wiedza
z zakresu historii poszczególnych rodzajów sztuki
z zakresu teorii poszczególnych rodzajów sztuki
z zakresu etyki i innych nauk zajmujących się sztuką
Umiejętność włączania doświadczeń związanych ze sztuką w całokształt swego życia
internalizacja sztuki i systematyczny rozwój osobowości estetycznej
sterowanie przemianami ogólno-osobowościowymi
Wszystkie te czynniki są ze sobą nawzajem ściśle powiązane, wszystkie są jednakowo niezbędne. Podstawowa jest wrażliwość estetyczna, która określa typ i poziom kultury: „wyznacza ona rodzaj poszukiwanych przez człowieka doświadczeń, krąg zdobywanej wiedzy o sztuce, a także wyznacza kierunki, w jakich idą ewentualne próby zintegrowania zainteresowań artystycznych z całokształtem życia”.
Osiągnięcie określonego poziomu kultury estetycznej sprzyja integracji osobowości oraz przystosowaniu się do zmiennych warunków współczesności, że kultura estetyczna usposabia człowieka, czyni go bardziej zdolnym do bogatych przeżyć. Dzięki sztuce człowiek może włączyć się w rzeczywistość społeczną i uzyskać wyższy poziom równowagi psychicznej. A ponieważ każdy człowiek jest istotą niepowtarzalną, o specyficznym układzie właściwości, uzdolnień, zadatków natury i dążeń, za każdym razem dzieło sztuki pada na inne podłoże, znajduje zakorzenienie w innego rodzaju możliwościach człowieka - dlatego też kulturę estetyczną należy rozumieć jako kulturę „inicjatyw i inwencji”.
Inicjatywą na pewno wykazuje się artysta. On, tworząc sztukę, wzbogaca świat kultury o nowe wartości, jednakże, ma on inne spojrzenie i inny zakres doświadczeń niż odbiorca - sztuka spełnia w jego życiu odmienną rolę. Odbiorca uzyskuje dystans „od zewnątrz”, zastaje ją jako coś, „co już znajduje się w jego świecie, co zobowiązuje i podporządkowuje go sobie”. Takie widzenie i przeżywanie sztuki wymaga innych cech niż przy tworzeniu sztuki. Dzieło sztuki jest wartością, gdyż leży w zasięgu możliwości wykonawczych artysty i ponieważ dostarcza czegoś, czego sami nie potrafilibyśmy nigdy ujrzeć i wykonać. Poprzez uznanie różnic między artystą a odbiorcą dochodzimy do ich wspólnej płaszczyzny: kultura estetyczna jest czynnikiem niezbędnym, dla obydwu ważne jest dopełnienie podstawowych zainteresowań. Nie jest jednak prawdą, że każdy artysta posiada kulturę estetyczną, może się zdarzyć, że będąc zbyt zaabsorbowanym własną twórczością zwraca mało uwagi na sztukę tworzoną przez innych, omijając w ten sposób bogate źródło inspiracji dla własnej twórczości. Specjalista w zakresie określonej dziedziny sztuki często zacieśnia się tylko do niej i pozbawia siebie wielu doznań, które mogłyby wzbogacić jego warsztat. „Wyrafinowany smak na przykład krytyka nie może być wzorem dla człowieka, dla którego sztuka jest przedmiotem przeżycia, a nie zawodowych dociekań.”
Podsumowując, kultura estetyczna jest czynnikiem, który warunkuje bezpośrednio efektywność poczynań zawodowych oraz związany jest z ogólną kulturą człowieka, z jego potrzebami, rozwojem, osobowością i wartościami przez niego uznawanymi. Należy także zwrócić uwagę na jej rolę integrującą, harmonizującą, niwelującą napięcia, jak również na rolę pobudzającą, odsłaniającą ukryte strony życia i ujawniającą konflikty.
PRAKSEOLOGIA - dziedzina badań naukowych dotyczących wszelkiego celowego działania ludzkiego