WRAŻLIWOŚĆ ESTETYCZNA W ŚREDNIOWIECZU:

1. Estetyka św. Augustyna:

• Augustyn żył w latach 354- 430, przynależał jeszcze do starożytności, rozpoczął estetykę chrześcijańską nawiązując do starożytnej

• Spotykają się w jego pismach dwie epoki, dwie filozofie, dwie estetyki, przejął zasady estetyczne starożytnych, przetworzył je i przekazał wiekom średnim

• Wpływ Plotyna- łączył sprawy z ostatecznymi zagadnieniami filozofii.

• Nauka Plotyna wiodła w kierunku transcendentnym, religijnym- odpowiadało to Augustynowi który, będąc filozofem chrześcijańskim utrzymał swe dawne myśli o pięknie, dodał do nich nowe- czerpane z Pisma św. i Plotyna

• Dwie warstwy w jego estetyce: dawna doczesna podstawa i nowa religijna nadbudowa

• Wpływ estetyki starożytnej: 1. obiektywność piękna, Piękno jest obiektywną własnością rzeczy a nie pewnym stosunkiem do nich człowieka. Upodobanie człowieka w pięknie zakłada istnienie piękna poza człowiekiem

• 2. Piękno miary i liczby- rzeczy są piękne wtedy gdy części ich są wzajem do siebie podobne i dzięki swej łączności stanowią harmonię”. Piękno rzeczy polega na harmonii a harmonia na odpowiedniej proporcji, czyli na stosunku części, linii, barw, dźwięków. Dlatego też upodobanie budzi CAŁOŚĆ a nie poszczególne części.

• Stosunek części jest wtedy właściwy gdy decyduje o nim miara, o niej stanowi liczba

• Połączenie trzech pojęć: umiaru, kształtu i ładu- te trzy własności stanowią o wartości rzeczy- modus, species et ordo- stały inwentarz średniowiecznej estetyki

• Rytm- podstawowe pojęcie estetyki- nie tylko muzyki, źródło piękna- rozszerzył pojęcie rytmu- nie tylko czynnik ilościowy

• Piękno równości i kontrastu- piękno wiązało się nie tylko z równością liczbową, ale także z nierównością, odmiennością, kontrastem. Stanowi o pięknie ludzkim, pięknie historii

• Nawiązanie do stoików- piękno zależy także od przyjemnej barwy- coloris suavitas. Jak u Plotyna- piękno tkwi w świetle

• Przeżycie piękna: przeżycie estetyczne- 2 składniki: bezpośredni - pochodzący ze zmysłów , wrażeń i postrzeżeń, barw i dźwięków. Barwy i dźwięki coś wyrażają i przedstawiają- 2 poziom pośredni umysłowy składnik przeżycia. Równość stanowiącą o pięknie postrzegamy umysłem a nie oczami.

• Piękno świata- piękno było dla Augustyna rzeczywistością, nie ideałem. Skoro świat jest tworem Boga, to musi być piękny. Czasem nie zdajemy sobie sprawy z piękna świata, gdyż nie obejmujemy umysłem jego całości. Zawsze widzimy tylko cześć ( tak jak sylaba będąca częścią poematu nawet gdyby żyła i czuła nie mogłaby dostrzec jego piękna).

• Sztuka a piękno- tak jak starożytni uważał że sztuka oparta jest na wiedzy, sztuka jest przywilejem człowieka ( np. śpiew ptaka nie jest sztuką, człowiek gdy śpiewa kierując się naśladownictwem a nie wiedzą też nie tworzy sztuki)

• Dla Augustyna celem wszystkich czynności był Bóg, naśladownictwo i iluzja nie mogły być funkcją sztuki. Funkcją sztuki miało być odnajdywanie piękna- nadawanie kształtom miary i harmonii.

Sztuka starochrześcijańska

• Choć sztuka starochrześcijańska nie była płodem refleksji estetycznej, to jednak pewna estetyka, pewna koncepcja piękna i sztuki leżała u jej podstaw. Była to mianowicie estetyka heteronomiczna, uważająca piękno i sztukę za cenne nie same przez się, lecz jako środek wyrażania prawdy duchowej, boskiej, objawionej.

Estetyka od Boecjusza do Izydora

• Raczej nie tworzyli nowej myśli, lecz przekazywali potomności myśli starożytnych

• Motyw pitagorejski- piekno jako forma- wszędzie źródłem piękna jest stosunek części, zwłaszcza liczbowy i zwłaszcza prosty: im ten stosunek jest prostszy tym piękno jest większe

• Kształt (species) rzeczy ma tę właściwość, że działa estetycznie, jest przyjemny (grata) zarówno dla bezpośredniego postrzeżenia, jak dla myśli

• Powierzchowna wartość piękna; Piękno jest wartością wyglądu, istnieją wyższe od niego zalety, np. zalety duszy. Przewartościowanie wartości na rzecz wewnętrznych, duchowych.

• Uwielbienie człowieka dla piękna jest objawem słabości jego zmysłów. Piękno jako objaw nieudolności ludzkiej- Gdybyśmy mieli zmysły doskonalsze, widzielibyśmy ostrzej i głębiej, gdybyśmy przez skórę człowieka widzieli jego wnętrzności nie bylibyśmy zachwyceni jego ciałem

Kajsodor

Izydor

Terminologia estetyczna:

• Niejasność terminologii, ten sam wyraz miewał różne znaczenia

• Figura- twarz, symbol, forma. Forma występuje w znaczeniu filozoficznym ( po platońsku i arystotelowsku: jako istota bytu), ale także estetycznym- jako ozdoba

• Imago- portret, kopia żywych ziemskich istot, alegoria sił nadprzyrodzonych

• Imaginatio- postrzeganie rzeczy obecnych, jak i wyobrażenie nieobecnych, nie z tego świata

• Visio- widzenie rzeczy naturalnych oraz widzenie nadprzyrodzone, prorocze

• Sensus- zmysły i ich czynności, doznanie rzeczy zmysłowych, oraz wewnętrzne odczucie

• Species- nazwa rodzaju logicznego, jak i tego co z rzeczy widzimy, nazwą dla ich zewnętrznej formy, wyglądu, pięknego wyglądu i ostatecznie nazwą dla samego piękna.

• Dwa rodzaje twierdzeń estetycznych z jednej strony opisy, analizy, wyjaśnienia, z drugiej- oceny.

• W okresie między Boecjuszem a Izydorem jeśli pojawiały się nowe twierdzenia to tylko drugiego rodzaju: nowe oceny piękna i sztuki

Estetyka karolińska:

• Grupa uczonych w Akwizgranie VIII i IX wiek. Karol Wielki nie był uczonym ale jako polityk popierał naukę i sztukę i kierował nimi. Naukowym wykonawcą jego idei był Alkuin. Miał uczniów i kontynuatorów np. : Hraban Maur

• Klasyczna sztuka i estetyka: „odrodzenie karolińskie”- ożywienie, podniesienie, odnowienie kultury, powrót do antyku, odnowienie klasycyzmu. Program Karola nadaje sztuce rysy rzymskie, klasyczne, ale ziemie pod jego panowaniem miały tradycję gocką. Sztuka wahała się pomiędzy stylem klasycznym a gockim

• Protohistoryczna sztuka Gotów- upodobanie do abstrakcyjnych form, kaligraficznych splotów lini. Do znaków i symboli, tajemniczości i fantastyki. Miała być ozdobą człowieka, starała się o bogactwo i przepych.

• Estetyka muzyki i architektury (klasyczna koncepcja od Witruwiusza)- najważniejsze pojęcie to ład- ordo, miara, harmonia.

• Sądzono że istnieje powszechny ład świata, i że zdaniem artysty jest stosować się do niego. Ład należy do natury rzeczy- zasady ludzkiej sztuki są niezmienne bo na ładzie tym oparte

• Piękny kształt a wieczyste piękno: „piękny kształt” (pulchra species)- należy właśnie do rzeczy najwyższych, które należy kochać i które kochać jest łatwo.

• Estetyka karolińska- daleka od ascetyzmu, ceniąca zmysłowe piękno, mająca za usprawiedliwienie ludzkie upodobanie do ozdobności” (amor ornamenti)

• Dulcedo- piekno zewnętrznej formy, ordo- ład- element klasyczny

• Element nieklasyczne nie był to element fantastyki czy barokowego bogactwa, który byłby teoretycznym odpowiednikiem sztuki gockiej. Chodzi tu o element religijny. Wiele wart był piękny widzialny kształt ale ważniejsze było „wieczyste piękno” pulchritudo aeterna. Nie była źródłem przyjemności dla oka, lecz wiecznego szczęścia. Jeśli kochamy piekno rzeczy przemijających, to tym bardziej piękno wieczne.

• Człowiek cieszy się piękną formą rzeczy ale nie może na niej poprzestać, powinien od niej wznosić się do Boga i boskiego piękna.( wpływ Platona i wiary chrześcijańskiej)

• Od piękna sztuki wyżej ceniono piękno przyrody- dzieło Boga

• Sztuka jest jednak czymś innym niż moralność i religia, dzieła sztuki podobają się gdy są wykonane z talentem, gdy są bogate, gdy umiejętnie odtwarzają rzeczywistość. Najwznioślejsza treść nie wynagrodzi zaniedbanej formy. Z drugiej strony piękna forma nie wynagrodzi przewrotnej treści.

• Jan Szkot Eriugena:

• Bezinteresowność estetyczna, działał po śmierci K. Wielkiego środek IX wieku - określenie postawy estetycznej. Przeciwstawia ją postawie praktycznej. Postawa bezpożądliwa postawa estetyczna jest właściwą postawą wobec piękna i sztuki.

• Ogólna koncepcja piękna- pierwsza od Augustyna, zbliżona do augustyńskiej , ale bliższa Plotynowi i Pseudo- Dionizemu. Spirytualistyczna i monistyczna.

• Piekno wszechświata to harmonia, „symfonia” różnorodnych rzeczy i kształtów zespolonych w jedność. Piękno postrzegane jest nie w częściach ale w całości.

• Jedność powstaje z czynników różnorodnych, zarówno cielesnych jak i duchowych. Każdy szczegół świata przyczynia się do jego piękna

• Symboliczne rozumienie piękna- jest ono teofanią, wyrazem i objawieniem Boga

• Formy widzialne są wyobrażeniami niewidzialnego piękna. Przez ład i piękno Bóg daje się poznać. Nie ma takiej widzialnej rzeczy, która nie byłaby znakiem czegoś bezcielesnego i uchwytnego jedynie dla umysłu.

• Sztuka ma korzenie w duszy, a sięgając głębiej w Bogu. Idealne jej prawzory są w Logosie bożym, od niego przechodzą do dusz, a z dusz artystów w materię. Sztuka wywodzi się z idei bożych.

Podsumowanie: estetyka wczesnego średniowiecza oprócz elementów zaczerpniętych ze starozytności. Pojawia się także nowy motyw teistyczny. Dawne pojęcia nabierają nowego znaczenia. Estetykom chodziło teraz nie tyle o analizę piękna ile o ustalenie w nim hierarchii, wyobrażenie prawdziwego od pozornego, wyższego od niższego. Zgodnie z postawą religijną. Piękno duchowe było wyżej od cielesnego. Jedynym prawdziwym pięknem było piękno Boga, nie świata. Spirytualizacja i teologizacja piękna. Jedynym właściwym tematem sztuki Bóg.

Estetyka dojrzałego średniowiecza:

• Wiele pism poświęconych poetyce i teorii muzyki, nie pisano traktatów, w których wyrażałoby ogólny pogląd na sztuki plastyczne. Można ten pogląd zrekonstruować.

• Sztuka romańska: własności ważne z estetycznego punktu widzenia:

• Formy wyznaczone przez proste reguły liczbowe i geometryczne. System wiązany, w rzucie poziomym forma kwadratu. Geometryczna regularność ograniczała się do architektury

• Istotne są proporcje, ciężkość proporcji. Wydobycie piękna z ciężaru.

• Wyraźne założenia estetyczne- sztuka podporządkowana regułom, wydobywała piękno z ciężaru i surowych płaszczyzn, sztuka- encyklopedia, sztuka realistyczna, ale deformująca rzeczywistość, sztuka symboliczna.

• Sztuka gotycka: była ciągiem romańskiej, ale miała też własne rysy- 2 czynniki: pomysł techniczny i filozoficzno religijny światopogląd

• Pomysł techniczny sklepienie krzyżowo- żebrowe (utrata ciężaru, smuklejsze proporcje, światło)

• Wyraz nastroju transcendentnego nastroju, dematerializacja, symboliczne znaczenie świata

• Malarstwo i rzeźba- większy realizm- Boga można przedstawiać można przez jego dzieła- więc sztuka może być realistyczna. Próba przedstawienia nie tylko realnych ciał ale także realnego życia duchowego. Przedstawienie świata po to aby ukazać mądrość i potęgę twórcy- idealizacja ciał. Trzecia wielka koncepcja piękna- starożytność piękno fizyczne, wczesnochrześcijańskie psychiczne, teraz psychofizyczne.

• Teoria nie nadążała za sztuką, brak tekstów

• Kryteria sztuki: architektura- ceniono wielkość- magnitudo, blask, jasność, claritas, dobre, trwałe wykonanie, proporcjonalność.

• W rzemiośle artystycznym ceniono bogactwo, kosztowność materiału.

• W rzeźbie ceniono zdolność do oddaniu w kamieniu życia.

• Nadrzędnym kryterium była wartość symboliczna sztuki.

• Terminologia estetyczna: średniowiecze koncentruje się na plastyce, wiązanie piękna z widzialnością. Piękno- najczęściej pulchritudo, czasem formositas i speciositas- foremność, kształtność

• Venustas- urok, czar, wdzięk wyglądu

• Decor- to co odpowiednie, zgodne z normą, przez to doskonałe

• Elegantia- wykwint, smukłość proporcji

• Compositio- czysto formalne piękno struktury

• Sztuka geometryczna: sztuka miała podlegać powszechnym prawom matematycznym

Estetyka cystersów:

• Bernard z Clairvaux, mistyczne ,ascetyczne zasady

• Spirytualistyczna estetyka: Mistyczne rysy filozofii Bernarda stosunkowo mało objawiły się w estetyce. Piękno nie wliczało się do mistycznych sfer życia duchowego. Piękno wewnętrzne jest wyższe od zmysłowego. Piękno cielesne jest nietrwałe, leży na nim cień śmierci i zagłady. Piękno cielesne budzi zmysłowość i pychę a więc brzydotę moralną. Konflikt między pięknem zmysłowym a duchowym, powinien być rozwiązywany na korzyść drugiego.

• Piękno duszy nie wymagało piękna ciała. Jednak piękno duszy może objawić się w ciele. Piękno duszy przechodzi na ciało.

• Inaczej postrzegali piękno przyrody- w niej widziano wyraz piękna boskiego.

• Piękny jest tylko duch. Odejście od starożytnego dualizmu estetycznego na rzecz spirytualizmu.

• Zajmowali się pięknem moralnym na które patrzyli z estetycznego punktu widzenia- widzieli w nim nie tylko dobro ale i piękno.

• Wartość sztuki ma zależeć od pobudki, która ją wyzwala- zła jest ta która wyrosła z próżności i żądzy zbytku, ciekawości, pożądliwości i żądzy bogactwa. Zła jest ta sztuka która daje tylko przyjemność a nie podnosi serca.

Estetyka Wiktorianów:

• Klasztor kanoników regularnych św. Wiktora w Paryżu- w XII wieku był jednym z głównych ośrodków myśli filozoficznej. Hugon (1096-1141)

• Hugon ceniła najbardziej piękno niewidzialne, ale sądził że widzialne jest do niego podobne. Samo przez się budzi podziw i uciechę. W przeciwieństwie do Bernarda ceni piękno widzialne dla niego samego.

• Kontemplacja najwyższego piękna jest rzeczą umysłu intuicyjnego, który wiktorianie nazywali „inteligencją”, piękno zmysłowe ujmują zmysły i wyobraźnia. Piękno niewidzialne jest proste. A widzialne złożone i różnorodne.

• Piękno rzeczy niewidzialnych leży w samej ich istocie (gdyż nie w nich różnicy między formą a istotą) a piękno widzialnych w formie.

• Źródła piękna zmysłowego. Nowa klasyfikacja zmysłowego piękna- piękno leży w czterech rzeczach:

• 1. położenie przestrzenne- porządek lub układ rzeczy- układ części jednej rzeczy: kompozycja, wzajemny układ wielu rzeczy- dyspozycja

• 2. ruch

• 3. Wygląd- to co postrzegamy wzrokiem

• 4 jakości- to co postrzegamy innymi zmysłami

• Piękno widzialne jest znakiem i obrazem niewidzialnego

Estetyka szkoły w Chartres i innych szkół w XII wieku:

• Estetyka metafizyczna: Gilbert z Porree

• Wyjście od tez platońskich. Prawdziwie piękna jest tylko proporcja

• Świat jest zbudowany według prawideł matematyki- stąd czerpie swe piękno.

• Bóg jako artysta, architekt

• Piękno istnieje w samym świecie, a nie tylko w tym, że jest symbolem transcendentnego doskonalszego piękna.

• Biorąc od Platona watek spirytualistyczny pojmowali świat jako organiczną całość, jako żywą istotę, w tym tez miała tkwić przyczyna jego piękna.

• Szczyt stworzenia w człowieku- nie tylko w tym że jest najpiękniejszym i najdoskonalszym stworzeniem, ale także w tym, że on jeden zdolny jest spostrzegać i ocenić piękno świata.

Estetyka scholastyczna:

• Intencją scholastyków było Boga i świat, przyrodę i człowieka, poznanie i działanie ująć w jeden system pojęć.

• Wilhelm z Owernii: piękne jest to co cieszy umysł i pociąga go.

• Szeroka definicja piękna- nie tylko zmysłowe ale także duchowe

• „piękne jest to co musi się podobać”- jeśli tej konieczności w naszym upodobaniu do rzeczy nie ma, to nie ma też piękna, tylko subiektywne upodobanie.

• Piękno jako stosunek między częściami rzeczy, lub jako stosunek rzeczy do jej celu

• Stopnie piękna: Piekno polega na stopniowaniu, hierarchia piękna: piekno ciał i piękno dusz, przemijające piękno rzeczy i niezmienne istotne piękno świata

• Wszelkie piekno, także doczesne związane z Bogiem- Bóg jako źródło i sędzia piękna ( Piękne jest tylko to co Bogu się podoba).

Estetyka Tomasza z Akwinu:

• 1225-1274

• metoda scholastyczna

• Definicje piękna: „piękne są rzeczy- które się podobają gdy się je ogląda”, „których samo postrzeżenie się podoba”

• Widzenie i postrzeganie to nie tylko akty zmysłowe, widzenie obejmuje także kontemplacje umysłową.

• 1 definicja- przyczyną upodobania jest oglądanie rzeczy, w drugiej samo oglądanie. Dwa ujęcia upodobania estetycznego obiektywna i subiektywna. (skłania się ku pierwszej definicji)

• Istotne w tej definicji jest to, że rzeczy piękne podobają się, to jest ich kryterium, po tym się je poznaje. 2. Nie każda rzecz, która się podoba jest piękna, lecz tylko ta, która się podoba przy oglądaniu, bezpośrednio, nie nazwiemy piękną rzeczy, która podoba się z innych względów.

• Pojęcie piękna nie jest u Tomasza metafizyczne i transcendentalne. Od idealnego platońskiego pojęcia używanego w średniowieczu przeszedł do pojęcia empirycznego w duchu Arystotelesa.

• Oddzielił piękno od dobra- piekno jest przedmiotem kontemplacji, a nie dążenia dobro zaś przedmiotem dążenia a nie kontemplacji. O dobro zabiegamy, a nie oglądamy go.

• Udział podmiotu w pięknie- relatywizowanie piękna w stosunku do kontemplującego je podmiotu. Skoro cechą piękna jest to że się podoba to nie ma go bez podmiotu, któremu się podoba. Jest własnością przedmiotów, ale znajdujących się w pewnym stosunku do podmiotu.

• Relatywizuje, lecz nie subiektywizuje piękna- nie ma piękna bez przedmiotu tak zbudowanego, że może budzić upodobanie.

• Dla ujęcia piękna potrzebne podmiotowi są nie tylko zmysły, ale także funkcje, umysłowe.

• Zadowolenie estetyczne- w obliczu piękna doznajemy uczucia przyjemności: szczególnej przyjemności oglądania, czyli kontemplacji. Przyjemność estetyczna nie ma związku z naturalnymi potrzebami. Piękno dla samego piękna.

• Jakie są czynniki obiektywne budzące upodobanie:

• 1. proporcja- rozumiana szerzej niż ilościowo- proporcja jako jakikolwiek stosunek jednego członu do drugiego. Proporcja jest właściwa, harmonijna gdy odpowiada celowi, naturze, istocie, formie rzeczy. Nie jest to proporcja stała, arytmetyczna.

• Blask- blask ciała wywodzi się z blasku duszy.

• Pełnia- czyli doskonałość, to co ma braki już przez to samo jest brzydkie. Żadna rzecz nie może być piękna jeśli brak jej czegoś, co przynależy do jej natury.

---