“Główne kontrowersje estetyki współczesnej”- Dyskusje wokół istoty sztuki.
W 2002 roku ukazała się książka Bohdana Dziemidoka, gdańskiego filozofa,
pt: ”Główne kontrowersje estetyki współczesnej”. Praca prezentuje różne oblicza estetyki, analizuje jej najnowszą historię i wskazuje możliwości rozwoju tej dyscypliny filozoficznej. Według autora, wątpliwości odnośnie tego, czym tak naprawdę jest estetyka, dotyczą samego jej statusu oraz potrzeby i sensowności jej uprawiania a także jej miejsca wśród innych dyscyplin filozoficznych, wzajemnych relacji z krytyką artystyczną i innymi naukami o sztuce.
Przedstawiciele innych dyscyplin filozoficznych zarzucają estetyce mętność i tendencję do nienaukowych spekulacji, jednak kres tego rodzaju zarzutom kładzie estetyka współczesna, badająca nie tylko istotę piękna, lecz istotę sztuki. Dziemidok odpowiada, że jest ona otwarta na nowości, nie ogranicza wolności twórczej ani nie krępuje rozwoju sztuki. Opisuje w książce wszystkie ważne, według niego, współczesne koncepcje estetyczne i kategorie estetyki tradycyjnej, do których należą także wartości i wartościowanie oraz problemy złożonych przeżyć, związanych ze sztuką i emocjonalnych reakcji na nią.
W rozdziale: “Dyskusja wokół istoty sztuki” autor rozważa nad normatywnymi podstawami estetyki, przywołując głosy głównych dyskutantów w sporze o sensowność ustalania w estetyce norm (Bullough, Weitz, Kennick, Burger, Adorno). Próbuje odpowiedzieć na dwa, podstawowe pytania: o istnienie uniwersalnej istoty sztuki oraz o estetyczną naturę sztuki; czy właśnie ta estetyczna natura jest uniwersalną cechą sztuki.
Jeśli istnieje jakaś uniwersalna istota sztuki, to sensowne wydają się jej esencjalistyczne teorie. Dziemidok analizuje emocjonalizm (Veron, Tołstoj, Ducasse, Langer) i formalizm (Hanslich, Osborne, Bell), jednak nie dają one wyczerpującej odpowiedzi na pytanie o istotę sztuki, gdyż według niego nie ogarniają one wszystkich aspektów opisywanych zjawisk.
Przedstawiciele umiarkowanego esencjalizmu starali się uniknąć tego błędu w wersji perceptualizmu estetycznego. Dziemidok przywołuje reprezentantów perceptualizmu w osobach Beardsley'a, Aldrich'a, Stolnitz'a. O tym, że ten empirystyczny nurt amerykańskiej analitycznej filozofii sztuki nie przyniósł oczekiwanych rezultatów poznawczych, przekonujemy się czytając o jego starciu z neoawangardą artystyczną, kwestionującą estetyczną naturę sztuki. To właśnie neoawangarda zainspirowała amerykańskich twórców antyesencjonalizmu (Ziff, Weitz, Kennick, Cohen, Tilghman).
Dziemidok prezentuje również koncepcję, która wciąż wzbudza żywe dyskusje: instytucjonalna teoria sztuki według Georga Dickego, uznawana często jako dowód na nastanie zmierzchu estetyki normatywnej.
Część ”Dyskusje wokół istoty sztuki” zamyka rozdział przedstawiający główne nurty sporu o estetyczną naturę sztuki. Jest swoistym podsumowaniem teorii, prezentującą argumenty opowiadające się za i przeciw.
PERCEPTUALIZM ESTETYCZNY
Monroe Beardsley był najwybitniejszym reprezentantem perceptualizmu estetycznego a amerykańskiej filozofii sztuki i przyczynił się do włączenia estetyki do głównego nurtu filozofii amerykańskiej. W swoich pracach rozważał nad definicją sztuki, ontologią sztuki, jakości i wartości estetyczne, znaczenie i metafora, reprezentowanie, ekspresja, fikcja, interpretacja literacka, sądy wartościujące i krytyki artystycznej. Beardsley konsekwentnie dążył do wyodrębnienia sfery zjawisk estetycznych, czyli przedmiotów, jakości, wartości i przeżyć, broniąc jednocześnie koncepcji estetycznej natury sztuki. Koncepcja ta zakładała, że wartości estetyczne nie przestają być zjawiskami swoistymi a estetyczne doświadczanie sztuki jest jedynym właściwym sposobem jej odbioru i przeżywania. Beardsley uważa, że pojęcia sztuki i estetyczności są ze sobą ściśle związane. Używa on pojęcia “przedmiot estetyczny” z założenia, że sztuka jest klasą przedmiotów estetycznych, czyli przedmiotów które postrzegamy w bezpośredniej percepcji.
Virgil Aldrich podobnie jak Beardsley uważa, że dzieło sztuki jest przedmiotem perceptualnym, mającym naturę estetyczną, zatem jest przedmiotem estetycznym. Podobnie twierdzi też, że nie można scharakteryzować natury sztuki bez odwołania się do przeżycia estetycznego. Kategoria doświadczenia estetycznego jest u Aldricha kluczowa, ponieważ według niego, dzieło ujawnia swą estetyczną naturę realizując się przez percepcję estetyczną. Twierdzi, że dzieło sztuki nie jest bytem ani psychicznym, ani fizycznym, lecz rzeczą materialną wytworzoną dla percepcji estetycznej jako przedmiot estetyczny. Jego koncepcja dzieła sztuki opiera się w głównej mierze na interpretacji swoistości percepcji estetycznej lecz trudno określić czym ta swoistość dokładnie jest..Obserwacje Aldricha i uzasadnienie jego koncepcji nie było dość udane, z czym polemizował Dickie. Według Dziemidoka Aldrich nie zdołał wypracować teorii sztuki na gruncie perceptualizmu estetycznego.
Jerome Stolnitz sądził, że teoria sztuki jest ściśle związana z teorią doświadczania estetycznego. Według niego, możemy zrozumieć i docenić wartość sztuki (czyli wartość estetyczną) wtedy, gdy postrzegamy ją estetycznie. Z Beardsleyem i Aldrichem łączy go zgodność w tym, że dzieło sztuki to przedmiot estetyczny, który ujawnia swą estetyczną naturę wtedy, gdy jest percypowane w estetyczny sposób. Według Dziemidoka, próba stworzenia filozoficznej teorii sztuki, opartej na koncepcji doświadczenia estetycznego, perceptualizm estetyczny nie przyniósł oczekiwanych rezultatów. Przeważają poglądy, że cech sztuki nie da się wykryć dzięki percepcji, bo jest to zjawisko kulturowe i historyczne. Uważa się również, że wartości artystycznych nie da się zredukować do wartości estetycznych.
ANTYESENCJONALIZM
1. Aby pojąć zjawisko antyesencjonalizmu, trzeba wiedzieć czym jest esencjonalizm:
- zakłada on, że istnieje jakaś uniwersalna natura sztuki, jej absolutna istota, której wykrycie i określenie jest głównym zadaniem estetyki.
Natomiast jeden z głównych nurtów estetyki analitycznej- antyesencjonalizm, powstał na przekonaniu, że zjawiska określane jako sztuka są zmienne i różnorodne, by móc je generalizować. Jest to dość paradoksalna teoria sztuki, gdyż jej zwolennicy twierdzą, że żadna zadowalająca teoria sztuki w ogóle nie jest możliwa. Antyesencjalizm ostro krytykował dotychczasową estetykę filozoficzną, w związku z czym powstał program przezwyciężania kryzysu i uzdrowienia estetyki poprzez uzdrowienie jej aspiracji i precyzyjne określenie jej zadań.
Waitz i Kennick podważają dotychczasowe teorie i w ten sposób uzasadniają antyesencjonalizm. Według nich, głównymi przyczynami niesprawdzenia się tych teorii, były błędne założenia wynikające z niezrozumienia sztuki. Uważają, że sformułowanie teorii sztuki jest niemożliwe, a nie tylko trudne do sformułowania! Tak samo jeśli chodzi o pojęcia “sztuka”i “dzieło sztuki”- definicje nie są potrzebne ani krytykom do interpretacji ani odbiorcom.
Głosy krytyczne względem koncepcji antyesencjalistycznej padały m.in. ze strony Maudelbauma. Polemika polegała nie tylko na podważaniu konkluzji antyesencjalistów i podważaniu ich zasad, anali, argumentów; ale też na sugerowaniu innych sposobów definiowania. Do skutków tej polemiki należą: instytucjonalna definicja Dickiego i podwójnie alternatywna definicja Tatarkiewicza.
Według Dziemidoka, antyesencjalistyczna próba likwidacji filozoficznej teorii sztuki, nie dość że się nie powiodła, to wbrew intencjom ich zwolenników- doprowadziła do odrodzenia tej dyscypliny filozoficznej w teorii sztuki.
Osiągnięciami antyesencjalizmu według Dziemidoka była rzeczywiście, uzasadniona krytyka dotychczasowych teorii sztuki za spekulatywizm, mętność języka oraz normatywistyczne teorie. Rezultatem tego był wzrost kultury logicznej w rozważaniach estetycznych. W ramach analitycznie zorientowanej estetyki amerykańskiej, powstały kulturologiczne teorie sztuki.
Poglądy antyesencjonalistów nie przyjęły się jednak, zostając odrzucone przez estetyków i teoretyków, według których nie ma konieczności ani potrzeby by estetyka zrezygnowała z generalizacji dotychczasowych zjawisk artystycznych. Uważano też, że nie jest niemożliwa definicja “sztuki” i “dzieła sztuki”; gdyby jednak było to niemożliwe, to nie znaczy, że teoria sztuki ma nie istnieć! Odpowiadano, że oskarżenia estetyki współczesnej o normatywizm i to, że definicje sztuki mogą hamować rozwój- są bezpodstawne!
INSTYTUCJONALNA TEORIA SZTUKI
powstała pod koniec lat 60-tych w USA. Głównym jej rzecznikiem jest George Dickie. Teoria głosi, że wspólnych cech sztuki nie należy szukać w cechach funkcjonalnych lub przedmiotowych, lecz we właściwościach kontekstu, w którym ona się pojawia. Tym najbliższym kontekstem kulturowym sztuki jest natomiast świat sztuki, który z kolei, tak jak świat polityki czy nauki, jest instytucją społeczną. Zatem główną ideą instytucjonalnej teorii jest to, że: SZTUKĄ JEST TO, CO W ŚWIECIE SZTUKI ZA SZTUKĘ UCHODZI. DZIEŁEM SZTUKI JEST WIĘC TO, CO PRZEZ ŚWIAT SZTUKI ZA TAKIE ZOSTAŁO UZNANE” Teoria ta jest próbą przezwycięzenia słabości i tradycyjnych teorii, którenie nie potrafiły określić sztuki, ponieważ miały charakter normatywny i wartościujący, zawierające pewne kruteria doskonałości. Teoria Dickiego wyróznia dwa kryteria konieczne do wyodrębnienia przedmiotów określanych “dzielem sztuki”. Pierwsze z nich to założenie, że każde dzieło sztuki w sensie klasyfikacyjnym, jest przedmiotem wytworzonym przez człowieka. Drugie kryterium określa dzielo sztuki jako wytwór czlowieka, któremu nadany jest status artystyczny poprzez świat sztuki, czyli instytucje społeczną. Dickie tweirdzi, że jego definicja to przełom w dotychczasowej historii definiowania sztuki. Pierwszym etapem były wg niego nieudane proby definiowania sztuki, przez wiele wiekow; drugim etapem z kolei koncepcje głoszące jej niedefiniowalność.
Dziemidok uważa teorie Dickiego za odważną, lecz za niezbyt udaną, nawet gdy została wydana jej skorygowana wersja. Uważa on, ze nawet gdy teoria moglaby trafnie opisywać wspolczesną praktyke artystyczną, to trudno powiedzieć, że daje ona wyczerpującą charakterystykę sztuki. Wg niego niepotrzebnie zrezygnowano z uprawnien estetyki do wartościowania zjawisk artystycznych, ponieważ ma to skutek destrukcyjny, podobnie jak zajęcie stanowiska przeciwnego: normatywizmu Poza tym, wg niego pomija ona szeroko zarysowaną problematykę, co czyni ją zawodną. Vvv
SPÓR O ESTETYCZNĄ NATURĘ SZTUKI
to jedna z głównych kontrowersji ostatniego trzydziestolecia, wciąż nierozwiązana. Dziemidok twierdzi, że nigdy nie uda się stworzyć w pełni zadowalającej teorii sztuki, która będzie konsekwentnie analizować sztukę w odłączeniu od sfery zjawisk estetycznych.
Spór toczony jest na płaszczyźnie teoretycznej oraz na praktyce artystycznej, która jest ściśle związana z teorią. Nie wszyscy jego uczestnicy mają świadomość udziału w sporze; ich stanowisko określa bowiem aktywność artystyczna i wypowiedzi, nawet gdy poświęcają oni swoje prace innym problemom.
Według Dziemidoka dotychczasowym zwyciężcom w tym sporze jest sama refleksja estetyczna, czyli po prostu filozofia sztuki, która została wzbogacona o nowe spostrzeżenia i argumenty. Autor formułuje konkluzję, że jeśli estetyka chce pretendować do miana teorii sztuki lub być racjonalną refleksją nad sztuką, nie może ignorować twórczości neoawangardowej, ponieważ według niego, w pracy badawczej nie można ignorować faktów, w tym wypadku faktów kulturowych, które stanowi twórczość neoawangardowa. Estetyka musi mieć na względzie również to, że sztuka jest różnorodna. Różnorodność ta wynika, oczywiście, z odmiennej formy, gatunku, rodzaju lecz także historycznej i kulturowej zmienności. Dziemdok równolegle przestrzega przed tym, by jednak estetyka nie koncentrowała się wyłącznie na twórczości awangardowej, ponieważ dla ludzi nadal jest niezwykle ważne istnienie i rozwój sztuki, dla której liczą się jakości i wartości estetyczne.
Sztuka tradycyjna wiąże się ściśle z najnowszymi środkami komunikacji czy wyrazu, zarówno filmu, telewizji jak i wszystkimi głównymi formami sztuki. Ludzie wciąż mają potrzeby estetyczne, cenne są dla nich przedmioty i zjawiska wartościowe, które dostarczają im przeżyć estetycznych.