Spis Treści

Wstęp Ogólne zasady prowadzenia akcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego Przyjęcie zgłoszenia, wstępne rozpoznanie Dojazd i ustawienie sprzętu Podział terenu akcji na strefy Rozpoznanie Wyszukiwanie poszkodowanych, udzielenie pierwszej pomocy przedlekarskiej i ewakuacja, Ubezpieczenie przeciw pożarowe Zwalczanie chmur gazowych Zahamowanie lub zminimalizowanie wycieku Likwidacja, neutralizacja rozlewisk Dekontaminacja złożenie i czyszczenie sprzętu Działanie szkodliwe związków chemicznych na organizm Trucizna Rodzaje zatruć Oddziaływanie trucizn Przenikanie trucizn Podział substancji toksycznych i czynników szkodliwych wg sposobu działania na organizm Zagrożenie toksyczne przy wprowadzaniu trucizny przez powierzchnię skóry Oparzenia skóry i oczu związkami chemicznymi Warunki bezpieczeństwa podczas likwidacji zagrożenia Sekcja ratownictwa chemiczno-ekologicznego Ogólne zasady, środki bezpieczeństwa Dokładne zapoznanie się z rodzajem i właściwościami wyciekającego medium Odpowiednie dobranie przyrządów pomiarowych Właściwy dobór stopnia ochrony osobistej ratowników Przestrzeganie harmonogramu pracy i czasu podmiany ratowników Asekuracja i zabezpieczenie ratowników Zapewnienie dróg dojścia i ewakuacji System łączności i sygnały alarmowe Właściwy dobór ilościowy i jakościowy sprzętu Podział i zabezpieczenie terenu akcji Niebagatelizowanie niewielkich wycieków nieszczelności i rozlewisk Właściwie organizować punkt dekontaminacji wstępnej i właściwej Ćwiczenia z zakresu ratownictwa chemiczno-ekologicznego Ratownictwo ekologiczne bezpieczeństwo przy zwalczaniu rozlewów olejowych Rozlewy olejowe Zwalczanie rozlewów olejowych Bezpieczeństwo osób usuwających rozlewy olejowe Zakończenie Bibliografia

4 7 7 9 10 11 14 15 15 17 17 19 21 21 22 23 24 25 26 28 31 31 32 32 33 35 39 40 41 42 43 44 45 45 47 48 48 49 50 52 53

I. Wstęp

Chemia to jedna z intensywniej rozwijających się dziedzin nauki. Każdego roku naukowcy otrzymują około 300-tys. nowych związków chemicznych. Na co dzień mamy do czynienia bezpośrednio z około 70 tysiącami różnych rodzajów substancji. Obecnie liczba znanych związków węgla przekracza 8 mln, a oprócz tego jest jeszcze około 200 tys. związków nieorganicznych. Jednakże dokładne określenie ilości wszystkich związków chemicznych nie jest proste.

Największe zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi, jak też środowiska naturalnego mogą wywołać awarie i katastrofy chemiczne. W Polsce są dziesiątki zakładów pracy, które wykorzystują w swoich procesach technologicznych substancje niebezpieczne dla całego ekosystemu. Obszar potencjalnego zagrożenia stanowi blisko ¼ terytorium naszego kraju (tj. ok. 80 tys. km²). Zagrożenia te potęgują zakłady chemiczne rozmieszczone na terenach przygranicznych w państwach sąsiednich. Znaczne zagrożenie stanowi przewóz substancji chemicznych, a w tym toksycznych środków przemysłowych (TSP) transportem kolejowym oraz drogowym. Rocznie rejestruje się kilkaset przypadków kolizji drogowych, w których uczestniczą pojazdy przewożące materiały niebezpieczne. W ponad 80% dotyczą one transportu paliw płynnych. Potencjalnie możliwa jest jednak katastrofa z udziałem takich mediów jak chlor, amoniak, fosgen, dwutlenek siarki.

Nagłe przedostanie się do otoczenia większej ilości substancji toksycznych wywołuje lokalne zaburzenia funkcjonowania ekosystemu tj. wszystkich organizmów żywych, traktowanych łącznie z otaczającym je środowiskiem. Podejmując interwencję ekologiczną powinniśmy mieć świadomość znaczenia ponoszonego wysiłku i ryzyka dla stanu środowiska naturalnego człowieka.

Szybka i umiejętna akcja usuwania substancji niebezpiecznych łagodzi ich szkodliwe oddziaływanie i sprzyja szybkiemu przywróceniu pierwotnego stanu środowiska. Wchłoniecie cząstek chemicznych lub olejowych przez organizm żywy powoduje jego chorobę, degradację lub śmierć. Możliwy jest też mechanizm przenoszenia skażenia. Bardzo często dochodzi bowiem do tzw. bioakumulacji, która polega na gromadzeniu się w organizmie żywym cząstek substancji zanieczyszczonej środowisko w stężeniu większym niż w otoczeniu.

Mają one z reguły właściwości toksyczne a nierzadko rakotwórcze. Jeżeli organizm ten jest elementem łańcucha pokarmowego, możliwe jest przeniesienie zagrożenia zdrowia lub życia na organizm ludzki.

Jak widać działania ratownicze podczas akcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego nie tylko ograniczają się do ratowania życia ludzkiego, ale i środowiska naturalnego, dzięki któremu istoty ludzkie mogą prawidłowo funkcjonować.

Bezpieczne warunki pracy przy operowaniu niebezpiecznymi substancjami chemicznymi sprowadzić można do sformułowania treści, która wiąże się z zastosowaniem w praktyce przemysłowych odpowiednich, optymalnych rozwiązań technicznych, a także organizacyjnych na podstawie dotychczasowych doświadczeń, badań i analiz stanów zagrożenia. Szczególnie ważne jest stworzenie takich warunków w operacjach i procesach technologicznych w zakładach przemysłowych z zastosowaniem substancji i związków chemicznych, gdyż zagrożenie z tego wynikające jest niedoceniane, a nawet lekceważone co spowodowane jest brakiem elementów wiedzy z tego zakresu wśród pracowników. Może to w konsekwencji doprowadzić do bardzo negatywnych następstw w odniesieniu do zdrowia i życia ludzi, czy też dla środowiska naturalnego.

Zagadnienia znajdujące się w tej pracy dają pogląd na podstawowe pojęcia, zasady bezpiecznej pracy związanej z operowaniem substancjami chemicznymi w warunkach awaryjnych i uczulić na podstawowe zagrożenia wynikające z kontaktu z pewnymi grupami niebezpiecznych związków chemicznych.

Działania interwencyjne w zakresie ratownictwa w pierwszej kolejności zmierzają do ratowania zdrowia i życia ludzi, a następnie usuwania źródła zagrożenia i skutków zaistniałej awarii. Przy działaniach tego rodzaju ratownik może mieć do czynienia z substancjami chemicznymi charakteryzującymi się różnym stanem skupienia , jak też o różnym działaniu na organizm ludzki i otoczenie, co się wiąże z zagrożeniem toksycznym i pożarowo-wybuchowym.

Znajomość własności fizyko-chemicznych, w tym toksycznych i pożarowo-wybuchowych poszczególnych substancji, z którymi może mieć styczność w akcjach ratowniczych ratownik-chemik jest dla bezpiecznego i sprawnego ich przeprowadzenia dla niego samego, jak i dla uczestników innych służb współdziałających, nieodzownym atrybutem działania. Posiadanie podstawowej wiedzy w tym zakresie pozwala na przygotowanie odpowiedniego działania w zakresie:

• odpowiedniego zabezpieczenia ratownika przed zagrożeniem wynikającym z obcowania z daną substancją,

• podjęcia odpowiednich czynności zabezpieczenia ludzi strefą zagrożenia,

• wyboru odpowiedniej do sytuacji techniki usuwania źródła zagrożenia w aspekcie własności fizyko-chemicznych,

• usuwania skutków zaistniałych awarii,

• wyboru metody pomiarowej skali zagrożenia z tytułu rozprzestrzeniania się zagrożenia.

II. Ogólne zasady prowadzenia akcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego

1. Przyjęcie zgłoszenia, wstępne rozpoznanie i przygotowanie sprzętu.

2. Dojazd i ustawienie samochodów.

3. Podział terenu akcji na strefy.

4. Rozpoznanie.

5. Wyszukiwanie poszkodowanych, udzielanie pomocy przedlekarskiej i ewakuacja.

6. Ubezpieczenie przeciwpożarowe.

7. Zwalczanie chmur gazowych.

8. Zahamowanie lub zminimalizowanie wycieku.

9. Likwidacja, neutralizacja rozlewisk.

10. Dekontaminacja, złożenie i czyszczenie sprzętu.

11. Postępowanie z zebranymi materiałami niebezpiecznymi (na przykładzie mojego Rejonu).

2.1. Przyjęcie zgłoszenia, wstępne rozpoznanie i przygotowanie sprzętu.

W ratownictwie chemicznym bardzo istotnym elementem jest dokładność, pełna informacja i odpowiednie przygotowanie. Dlatego dyspozytor przyjmujący zgłoszenie przeprowadza od razu (jeżeli jest to możliwe) wstępne rozpoznanie, starając się uzyskać jak najwięcej informacji o zaistniałym zdarzeniu.

Jakie informacje powinien on uzyskać:

• czy są osoby poszkodowane,

• rodzaj środka transportu (gdy zdarzenie ma miejsce podczas przewozu)




• występujące oznakowanie tabliczkowe (numer rozpoznawczy niebezpieczeństwa i  numer rozpoznawczy substancji) i nalepkowe (rodzaj zagrożenia),

• rodzaj i ilość przewożonej (transportowanej) substancji chemicznej,

• w jakim terenie ma miejsce zdarzenie (teren zabudowany, leśny, autostrada, itp.),

• lokalizacja ścieków wodnych,

• ewentualne zjawiska występujące na miejscu (parowanie, pożar, zmiana koloru roślinności, itp,).

Nie zawsze osoba zgłaszająca udzieli nam pełnej informacji, jeżeli będzie to przypadkowy przechodzień, starajmy się uzyskać informacje ukierunkowując go poprzez zadawanie

odpowiednich pytań, np. czy wydziela się jakiś obłok, jakiego koloru ?, czy usycha roślinność, żółknie, itp.?, proszę opisać widok wokół miejsca zdarzenia, itp. Mając tę wiedzę, będziemy mogli precyzyjnie, lub w skrajnych przypadkach orientacyjnie określić rodzaj substancji, z którą możemy się zetknąć. Jest to bardzo ważne na etapie przygotowania sekcji do akcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego.

Obecnie większość jednostek, sprzęt i środki ma umieszczone w samochodzie.

W takiej sytuacji alternatywnych rozwiązań nie ma. Jednak w miarę wzrostu zaopatrzenia w sprzęt i środki będzie istniała możliwość dobrania odpowiedniego sprzętu do określonej substancji, np. zabrać odpowiednie ubrania gazoszczelne, węże tłoczne, neutralizatory,

sorbenty.

Jak z tego wynika - wyjazd do akcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego nie jest wyjazdem na czas. Oczywiście ma on być sprawny i odpowiednio szybki, ale przede wszystkim bardzo dobrze przygotowany. Czas na poprawki, dowiezienie nie zabranego sprzętu, itp. nie będzie, albo będzie go zbyt mało.

2.2. Dojazd i ustawienie samochodów.

Istotnym elementem jest kierunek wiatru. Dlatego starajmy się dojeżdżać z wiatrem. Bierzmy pod uwagę rodzaj zagrożenia, które stwarza dana substancja. W  pewnych wypadkach (skrajnych), jeżeli okaże się to konieczne, musimy nadłożyć drogi - stosując objazdy, aby uniknąć wzmożonego zagrożenia. Rozwiązaniem jest też wyjazd do strefy niebezpiecznej w sprzęcie ochronnym tj. w aparatach ochrony dróg oddechowych. Zbliżając się do miejsca nie należy zbytnio "wzbudzać zainteresowania" ludzi. Oczywiście będzie to trudne, gdy w samochodach włączone są sygnały alarmowe świetlne i akustyczne. Ten aspekt naszego działania musimy rozstrzygnąć sami (czy np. wyłączyć sygnały przed bezpośrednim dojazdem do miejsca zdarzenia). Chodzi o ograniczenie możliwości powstania zatrucia chemicznego przy dużej liczbie gapiów. Dojeżdżając do miejsca zdarzenia bacznie obserwujmy wszystkie z nim związane oraz wypływającą lub rozlaną substancję niebezpieczną. Starajmy się przewidzieć ewentualny rozwój sytuacji (reguła 10 minut).

Bardzo ważnym elementem jest ustawienie pojazdów. Podczas tego manewru należy uwzględnić:

• dobry i wygodny dostęp do sprzętu,

• możliwość szybkiej ewakuacji w wypadku niekorzystnego rozwoju sytuacji,

• ustawienie na wzniesieniu.

Większość gazów i par TSP (Toksycznych Substancji Przemysłowych) ma dp l, a więc ścieli się po podłożu.

Rozpatrywana jest też teoria, że po ustawieniu pojazdów, w wypadku, gdy mamy do czynienia ze szczególnie niebezpieczną substancją (wybuchową, toksyczną) i musimy się liczyć z możliwością gwałtownej, niekontrolowanej zmiany sytuacji, kierowcy mogą być ubrani w aparaty ochrony dróg oddechowych. Gdyby strefa zniszczeń gwałtownie się rozszerzyła, kierowcy będą w stanie ewakuować wszystkich ratownikach, którzy pracowali w strefie pracy i zostali poddani działaniu TSP. Należy pamiętać, że istotnym elementem mającym wpływ na zdrowie ratowników jest czas przebywania w strefie bezpośredniego oddziaływania substancji niebezpiecznych.

Taktyka ratownicza narzuca przybliżone, minimalne odległości, które powinniśmy zachować podejmując działania ze szczególnie niebezpiecznymi substancjami. Najlepszym rozwiązaniem byłoby w takich sytuacjach ubranie wszystkich ratowników w aparaty ochrony dróg oddechowych, ale będzie to zawsze uzależnione od wielu czynników, m.in. od naszych możliwości sprzętowych.

Zasady taktyki ratowniczej

1. Sprecyzowanie i rozpoznanie największych zagrożeń.

2. Stosowanie absolutnego pierszeństwa dla ratownictwa ludzi i zapewnienia im ochrony

3. Decydowanie w zależności od zmieniających się warunków atmosferycznych.

4. Określenie najważniejszych zadań i koncentracji na nich głównych sił i środków.

5. Przestrzeganie reguły 10 minut tzn. w procesie decyzyjnym przewidywanie rozwoju sytuacji po 10 min.

6. Niedopuszczenie do nadmiernego podziału sił i środków.

7. Korzystanie z doświadczenie i inicjatywy dowódcy /KAR/.

8. Stosowanie podziału miejsca akcji na 2 strefy.

9. Zapewnienie ratownikom i poszkodowanym opieki medycznej.

2.3. Podział terenu akcji na strefy.

Ten element działań jest praktycznie wykonywany równocześnie z rozpoznaniem. Podział terenu dokonujemy w oparciu o analizę sytuacji. Wyznaczone strefy muszą być w odpowiedni sposób oznakowane np. taśmą, pachołkami, lampami itp.; wyznaczamy dwie strefy:

• strefa I - strefa zniszczeń,

• strefa II - strefa pracy służb ratowniczych.

Ich wielkość i szerokość nie jest określana regulaminowo. Dostosowujemy je do istniejących warunków.

W strefie I ratownicy poruszają się tylko w pełnej ochronie chemicznej, tj. w aparatach ochrony dróg oddechowych i ubraniach gazoszczelnych, chemoodpornych.

W strefie II pracują pozostali członkowie sekcji (plutonu) chemicznego.

W innym przypadku, np. gdy stykamy się z substancjami, które nie zmuszają nas do pracy w ubraniach gazoszczelnych, a tylko np.: w aparatach ochrony dróg oddechowych,

rękawicach, ubraniach typu ISO-PANT (do pracy z substancjami ropopochodnymi), można zastosować dwie strefy. Podobny wypadek będzie mógł wystąpić, gdy zdarzenie będzie miało miejsce w budynku (hala produkcyjna, magazyn).

Strefa I obejmuje powierzchnię wewnętrzną budynku - do drzwi bramy wejściowej. Natomiast strefa II obejmuje powierzchnię przed budynkiem.

2.4. Rozpoznanie.

Możemy wyodrębnić różne rodzaje rozpoznań:

1) źródła emisji /obiektu uszkodzonego/.

Podczas tego rozpoznania rota pracująca na miejscu awarii, wycieku itp. przeprowadza rozpoznanie właściwe, podczas którego określa m.in.:

• objętość, pojemność roboczą urządzenia, zbiornika,

• ciśnienie i temperaturę substancji,

• powierzchnię nieszczelności lub średnicę zastępczą,

• wielkość wypływu (wypływ określamy opisowo - gwałtowny, silny, lub dokonujemy pomiaru).

• rejonu awarii /bezpośrednie sąsiedztwo źródła emisji/.

Określone zostają w miarę potrzeb parametry, o których wspomniałem przy źródle emisji. Ponadto przeprowadzony jest pomiar stężeń toksycznych i wybuchowych gazów, par, substancji niebezpiecznej w obrębie np. rozlewiska.

Pomiaru dokonujemy przyrządami będącymi w wyposażeniu jednostki.

3) strefy rozprzestrzeniania /w większej odległości od źródła/.

To rozpoznanie pozwala określić stężenie gazów, par TSP w głąb rozprzestrzeniającego się zgodnie z kierunkiem wiatru obłoku toksycznego, wybuchowego.

Gdy będziemy mieli do czynienia z gazami i parami cieczy o dp> 1 (ścielącymi się po podłożu), ważnym elementem będzie sprawdzenie będzie wszelkiego rodzaju rowów, kanałów i innych zagłębień w terenie przez odpowiednio wykonane pomiary. Właściwe określenie strefy rozprzestrzeniania się obłoku TSP jest istotne między innymi w wypadku przeprowadzania ewakuacji ludzi (na kierunku rozprzestrzeniania się obłoku). Występuje tutaj problem, gdzie dokonywać właściwych pomiarów.

Rzeczą oczywistą jest, że obłok substancji niebezpiecznej będzie rozprzestrzeniał się zgodnie z kierunkiem wiatru. Moim zdaniem te pomiary powinny być przeprowadzone w najistotniejszych miejscach na kierunku jego przesuwania się.

Pomiar przeprowadzamy w punktach charakterystycznych dla terenu, które możemy w sposób jednoznaczny określić, np. wzdłuż cieku wodnego (potok, rzeka itp.) toru kolejowego, drogi, granicy obszaru leśnego, granicy zabudowań i stopniowo w ich głąb. Jeżeli stężenie będzie niebezpieczne (toksyczne, wybuchowe), wtedy można podjąć decyzję o potrzebie wyłączenia już określonego przez nas pasa ruchu drogowego i  kolejowego. W przypadku zabudowań będziemy wiedzieć, gdzie i w jakim kierunku należy przeprowadzać ewakuację ludzi i zwierząt. Są to tylko pewne najistotniejsze elementy, które muszą być brane pod uwagę przy określaniu stref rozprzestrzeniania się obłoku TSP.

Zadania plutonu chemicznego:

1. zapewnienie pełnej ochrony ratowników,

2. przeprowadzenie ewakuacji i udzielenie pomocy poszkodowanym w I strefie,

3. rozpoznanie i dokonanie niezbędnych pomiarów występującej substancji,

4. gaszenie pożaru lub niedopuszczenie do jego powstania,

5. zapobieganie wybuchom,

6. zapewnienie energii elektrycznej i oświetlenia terenu akcji,

7. uszczelnienie wycieku lub przepompowania substancji z uszkodzonego zbiornika,

8. przeprowadzenie neutralizacji substancji niebezpiecznej, dekontaminacji sprzętu,

9. zabezpieczenie terenu przed rozprzestrzenieniem się substancji i przedostaniem do środowiska,

10. zapewnienie środków łączności,

11. wykonywanie innych zadań, których realizacja jest możliwa dzięki posiadanym narzędziom.

Zadania funkcyjnych w plutonie chemicznym:

1) Sekcja chemiczna:

• Dowódca - pełni rolę kierownika akcji /KAR/.

• Kierowca - pomaga przy zakładaniu ubrań, pomaga przy zakładaniu sprzętu, wydaje sprzęt z samochodu, przygotowuje sprzęt do akcji, obsługuje urządzenia na samochodzie.

• Rota I -jako pierwsza wchodzi do strefy skażenia, jej zadaniem jest ratowanie

• poszkodowanych, rozpoznanie wstępne, czynności doraźne przy źródle zagrożenia tzn. likwidacja lub ograniczenie wycieku.

• Rota II - pomaga ubrać się rocie I i czuwa nad ich bezpieczeństwem.

2) Sekcja techniczna:

• Dowódca - pełni rolę meldunkowego, reguluje czas pracy ratowników w strefie I, stale obserwuje strefę I, dysponuje ratowników do wszelkiego rodzaju zabezpieczeń, zbiera dane od osób dokonujących pomiary, prowadzi dokumentację akcji.

• Kierowca - przygotowuje sprzęt do akcji, pomaga mechanikom sekcji chemicznej.

• Ratownicy - do dyspozycji dowódcy.

3) Sekcja gaśnicza:

• Dowódca - dokonuje pomiarów i określa wielkość stref.

• Rota I - pomaga prowadzić pomiary oraz wyznacza strefy, dokonuje ich oznakowań.

• Rota II - przygotowuje stanowisko do dekontaminacji, rozwija linię gaśniczą do granicy strefy II i stanowi rotę transportową.

• Kierowca - obsługuje urządzenia na samochodzie.

2.5. Wyszukiwanie poszkodowanych, udzielanie pomocy przedlekarskiej i  ewakuacja.

Wyszukiwanie poszkodowanych w rejonie awarii i w pewnej odległości jest często uzależnione od naszych możliwości osobowych. Nie zawsze będziemy dysponowali odpowiednią liczbą ratowników do prowadzenia działań w większej odległości od źródła emisji. Rozpatrzę wypadek, gdy działania należałoby przeprowadzić w pełnej ochronie chemicznej. Podczas większych działań (na dużym obszarze) ewakuację będzie przeprowadzała Policja. Gdyby jednak doszło do sytuacji, że sami musimy ją przeprowadzić, należy pamiętać o zasadzie ewakuowania ludzi w kierunku prostopadłym do kierunku rozprzestrzeniania się substancji niebezpiecznej.

Rejon ewakuacji (punkt) powinien być jeden i usytuowany w bezpiecznej odległości od strefy rozprzestrzenienia się substancji niebezpiecznej. Stanowi to ułatwienie dla służb medycznych, które wszystkich poszkodowanych będą miały zgromadzonych w jednym miejscu. Przed ich przybyciem udzielamy pierwszej pomocy medycznej i dokonujemy wstępnej selekcji rannych, w zależności od stopnia obrażeń.

2.6. Zabezpieczenie przeciwpożarowe.

Wykonujemy je wówczas, gdy mamy do czynienia z substancjami palnymi, kiedy zachodzi niebezpieczeństwo powstania pożaru, wybuchu. W takim przypadku linie wężowe zakończone prądownicami muszą być rozwinięte w pierwszej fazie naszych działań, gdyż później może już nie być na to czasu. Zabezpieczenie takie będziemy wykonywali m.in. podczas uszczelniania, przy rozlewisku i przepompowywaniu cieczy palnych. Wszystkie miejsca, gdzie może powstać lub być zainicjowany czynnik termiczny (np. zaiskrzenie) pokrywamy pianą.

W niektórych akcjach ratownictwa chemiczno-ekologicznego możemy zetknąć się z sytuacją, gdy działania, np. uszczelnianie zbiornika, trzeba będzie przeprowadzić pod osłoną prądów wody, gdyż dana substancja zapala się w temperaturze otoczenia, np. fosfor (przewożony w postaci płynnej). Zasadą jest, że sprzęt i środki muszą być przygotowane do działania w każdej chwili.

2.7. Zwalczanie chmur gazowych.

Działanie to, choć przewidziane w taktyce ratowniczej, często jest mało efektywne, choć efektowne. Pod uwagę musimy wziąć element psychologicznego oddziaływania na ewentualnych obserwatorów i osoby znajdujące się na terenie naszego działania. Chmury gazów toksycznych możemy zwalczać stosując specjalne urządzenia do stawiania kurtyn wodnych. Kurtyny wodne powinny być ustawiane jak najbliżej źródła emisji. W głąb emisji można zastosować od 4 do 6 działek wodno-pianowych, lecz w tym wypadku prądów wody nie należy podawać na rozlewisko, lecz na jego obrzeże. Ma to na celu m.in. nie zwiększanie powierzchni rozlewiska.

Duży wpływ na naszą skuteczność będzie miał wiatr, jego zmienność i siła. Pełny efekt możemy uzyskać np. przy kwasie solnym lub też chlorowodorze, natomiast stawianie kurtyn wodnych przy akcjach z chlorem mija się z celem. Ponieważ gęstość gazu chloru względem powietrza wynosi 2,45 i po wydostaniu się ze zbiornika szybko odparowuje, tworząc ciężki obłok ścielący się tuż nad powierzchnią ziemi.

2.8. Zahamowanie lub zminimalizowanie wycieku.

Jest to jeden z najistotniejszych celów do osiągnięcia przez przybyłe jednostki. Dążymy do ograniczenia wpływu i rozpływania się danej substancji przez stosowanie sprzętu uszczelniającego (bandaże, poduszki i inne uszczelniacze pneumatyczne), środków chemicznych uszczelniających (UMPER, SYNTOLIK, TARFLEN, itp.), uszczelnień prowizorycznych (kołki, kliny drewniane, kołki z polipropylenu) i sprzętu uszczelniającego, np. UNIKA.

Decyzje o tym, który sprzęt lub jaki środek zastosować, podejmuje dowódca, natomiast ratownicy przez właściwe rozpoznanie w rejonie źródła emisji dostarczają mu niezbędnych informacji do oceny sytuacji i wypracowania odpowiedniej decyzji. Jeżeli wiemy, że nie uda się nam zahamować wycieku ze zbiornika, cysterny itp., staramy się przynajmniej zminimalizować wypływ TSP. Starajmy się, aby na miejsce zdarzenia w stosunkowo krótkim czasie dostarczono sprzęt zapewniający pełne uszczelnienie. Gdy tego nie możemy spełnić, a transport zbiornika nie będzie możliwy, musimy rozważyć koncepcje całości działań na miejscu zdarzenia. Zahamowanie lub zminimalizowanie wycieku jest elementem pozwalającym na ograniczenie wielkości i stopnia strefy przesuwającej się zgodnie z kierunkiem wiatru.

2.9. Likwidacja, neutralizacja rozlewiska.

W zależności od rodzaju TSP i czasu trwania wycieku będziemy mieli do czynienia z różnymi wielkościami rozlewisk. Zawsze tworzą one zagrożenie dla wszelkich cieków wodnych. Dlatego istotną czynnością, którą musimy wykonać na miejscu zdarzenia, jest czopowanie kanalizacji. Ponadto musimy wykonać zabezpieczenie innych cieków wodnych przed przedostaniem się do nich TSP. Do czopowania kanalizacji wykorzystujemy:

• korki stałe i pneumatyczne (w metodach technicznych),

• formy ziemne,

• przegrody drewniane (w metodach prowizorycznych).

Gdy zdarzenie miało miejsce np. na stacji PKP, trzeba pamiętać, że większość z nich ma kanalizację deszczową (drenarką), którą należy zabezpieczyć. Likwidację, a przede wszystkim neutralizację rozlewiska przeprowadzamy kilkoma sposobami. W praktyce najczęściej stosuje się:

• rozcieńczanie wodą (do ok. pH 7),

• posypywanie neutralizatorem lub sorbentem,

• wytworzenie roztworu przez działanie na kwas zasadą i odwrotnie,

• spalanie małymi porcjami (na podłożu lab na pochodni),

• zmiatanie i zasysanie (np. rtęć posypać sproszkowaną siarką i zmiatać),

• odpompowywanie do przygotowanych zbiorników.

Neutralizacja rozlewisk będzie miała szczególne znaczenie sytuacjach z kwasami i  ługami. Gdy nie wsiąkają w podłoże, wypompowywujemy je i dalej neutralizujemy.

Przykłady przeprowadzania neutralizacji:

1. kwas - wapno palone / soda + kroplisty prąd wody (aby rozpuścić),

2. węglowodory - wypompowuje się (nie zabrudzone), gdy nie można tego zrobić, należy wypalać je małymi porcjami. W praktyce po spłukaniu wodą pozostawia się. Można tutaj zastosować wymianę gruntu.

3. gazy skroplone - stosuje się ewentualnie kurtyny wodne, jak np. przy amoniaku. W sytuacjach, w których występują kwasy i ług musimy pamiętać, że w zdecydowanej większości rozpuszczą się one w wodzie, ale w przypadku przedostania się do cieku wodnego może dojść do zniszczenia życia biologicznego. Skażoną ziemię należy zneutralizować i zostawić. W przypadku, gdy jest to rejon zamieszkały - należy ją zebrać i wywieźć w ustalone miejsce. Gdy ziemia jest mocno nasiąknięta, kopiemy doły, szalujemy i po ścieknięciu medium wypompowywujemy.

Postępowanie w przypadku awarii z udziałem substancji promieniotwórczej

1. Nie należy zbliżać się do oznakowanych źródeł promieniowania oraz zmniejszyć do minimum czas przebywania w polu promieniowania, a także wykorzystać osłony, które osłabiają lub pochłaniają promieniowanie.

2. Nie należy dotykać, rozmontowywać ani otwierać pojemników z tymi materiałami.

3. W żadnym wypadku nie wolno wyjmować źródeł z pojemników, usuwać osłon.

4. Nie należy zbliżać się do materiałów niewiadomego pochodzenia.

W przypadku wykrycia napromieniowania należy powiadomić CLOR (Centralne

Laboratorium Ochrony Radiologicznej).

2.10. Dekontaminacja, złożenie i czyszczenie sprzętu

Po zakończeniu czynności ratowniczych konieczne będzie zabezpieczenie miejsca akcji, złożenie oraz oczyszczenie i dekontaminacja sprzętu.

Dekontaminacja - to zespół czynności wykonywanych przez służby i jednostki ratownicze bezpośrednio na terenie akcji ratownictwa chemicznego, ekologicznego oraz poza terenem akcji, zmierzających do zneutralizowania szkodliwego działania TSP na środowisko, obiekty, urządzenia, ludzi, zwierzęta i inne.

W pierwszej kolejności segregujemy ratowników i sprzęt do procesu dekontaminacji.

Selekcja ta powinna doprowadzić do wyodrębnienia grupy sprzętu, który podczas dalszych działań nie będzie już używany oraz grupę sprzętu, który będzie nadal używany, lub też jego dekontaminacja może się odbyć w sposób bezpieczny w późniejszym terminie. Należy przyjąć zasadę pierwszeństwa dekontaminacji ratowników, a przyniesiony ze strefy skażonej sprzęt zgromadzić w wyznaczonym miejscu, do późniejszego odkażania. Zdjęte ubrania i sprzęt należy w późniejszym czasie zapakować do worków foliowych i w skrzyniach plastikowych przenieść do samochodu w celu odtransportowania do miejsca dekontaminacji właściwej.

W dalszej kolejności przeprowadzamy dekontaminację wstępną - którą realizujemy bezpośrednio po zakończeniu działań ratowniczych i najczęściej prowadzimy ją na miejscu akcji. Jej celem jest odkażenie ratowników w takim stopniu aby mogli bezpiecznie zdjąć ubranie ochronne. Może ona odbywać się przez:

• rozcieńczenie (zmniejszenie stężenia substancji niebezpiecznej przez rozproszenie w rozcieńczalniku),

• neutralizację (zobojętnienie substancji, inaczej mówiąc podziałanie zasadą na kwas i  odwrotnie),

• sorpcję (pochłanianie gazów, par, itp. przez ciała porowate tj. sorbenty).

W dalszej kolejności przeprowadzamy dekontaminację właściwą - którą prowadzi się poza terenem akcji, w strażnicy lub miejscu specjalnie to tego przeznaczonym. Jej zadaniem jest pełne odkażenie ratowników oraz sprzętu. Należy pamiętać o tym aby odpowiednio zabezpieczyć miejsce wykonywania dekontaminacji, aby skażona woda nie dostała się do środowiska naturalnego. Po dokonaniu dekontaminacji ratowników i  sprzętu pracującego w strefie skażonej należy przeprowadzić dekontaminację osób i  sprzętu pracującego w strefie dekontaminacyjnej. Ratowników dokonujących odkażania należy traktować tak samo jak pozostałych ratowników pracujących w strefie skażonej, zwłaszcza gdy mamy do czynienia ze związkiem silnie trującym. Odkażanie ratowników odbywa się tam, gdzie pracowali, w strefie dekontaminacji.

III. Działanie szkodliwe związków chemicznych na organizm

3.1. Trucizna

Trucizna jest substancją, która wskutek swych właściwości toksykodynamicznych, wprowadzona w małej dawce do organizmu, może wywołać zakłócenie jego normalnych funkcji życiowych lub spowodować śmierć.

Pojęcie trucizny jest związane z ilością i chemicznym charakterem substancji. Ten sam związek, zależnie od ilości i miejsca wprowadzenia do organizmu, może oddziaływać korzystnie lub szkodliwie. Ze względu na siłę toksykodynamicznego działania substancje chemiczne dzieli się na klasy, w których umownie rozróżnia się trucizny, środki szkodliwe i środki praktycznie nieszkodliwe dla zdrowia. Tak więc ujemne działanie na organizm ludzki zaobserwujemy dopiero po przekroczeniu pewnych ustalonych wartości progowych.

Ustalono następujące wielkości:

1. próg wyczuwalności - jest to najniższe stężenie wyczuwalne powonieniem,

2. najwyższe dopuszczalne stężenie NDS - jest to największe dopuszczalne stężenie substancji szkodliwej w powietrzu, które podczas długotrwałego działania na organizm dorosłego człowieka (przy ekspozycji do 8 godzin na dobę przez cały wiek produkcyjny) nie wywołuje objawów zatrucia,

3. dawka graniczna lub progowa DM - jest to stężenie substancji trującej w powietrzu powodujące pierwsze dostrzegalne efekty negatywnego wpływu na organizm, poniżej tego stężenia nie rejestrujemy żadnych widocznych objawów zatrucia,

4. dawka toksyczna lub stężenie niebezpieczne DT - jest to taka dawka substancji trującej, która po wchłonięciu przez dowolną drogę do organizmu wywołuje objawy wyraźnego zatrucia specyficznego dla danej substancji trującej, objawy zatrucia mogą nasilić się w miarę narastania czasu trwania działania substancji trującej lub w miarę zwiększania wchłoniętej dawki,

5. dawka śmiertelna DL - jest to ilość substancji powodująca śmierć wskutek uszkodzenia ważnych dla pracy całego organizmu narządów,

W badaniach porównawczych toksyczności substancji przyjęto wyrażenie oceny szkodliwości w wielkości DL₅₀.

DL₅₀ - jest to ilość substancji wyrażona w mg/kg powodująca śmierć połowy grupy zwierząt doświadczalnych, jak szczury, króliki.

Wykorzystując wartości DL₅₀ stworzono następującą skalę toksyczności:

1. trucizny I klasa LD₅₀ do 50 mg/kg,

2. trucizny II klasa LD₅₀ od 51 do 150 mg/kg,

3. środki szkodliwe III klasa LD₅₀ od 151 do 500 mg/kg,

4. środki szkodliwe klasa IV LD₅₀ od 501 do 5000 mg/kg,

5. środki praktycznie nieszkodliwe V klasa LD₅₀ ponad 5000 mg/kg.

Istnieją również substancje i czynniki wywołujące odległe skutki biologiczne. Rozróżniamy substancje i czynniki fizyczne:

1. rakotwórcze (kancerogenne) wywołujące powstawanie nowotworów złośliwych,

2. mutagenne, powodujące zmiany materiału genetycznego człowieka, przekazywane na następne pokolenia,

3. teratogenne i embrionotoksyczne, działające szkodliwie na płód.

3.2. Rodzaje zatruć.

Zatrucia przemysłowe mogą mieć przebieg ostry, podostry i przewlekły.

Ostre zatrucie - jest następstwem wprowadzenia względnie dużej dawki substancji szkodliwej w krótkim czasie, objawy są wyraźne i wymagają szybkiej interwencji.

Zatrucia podostre - mają charakter pośredni, rozwijają się w ciągu kilku godzin do kilku dni od kontaktu z substancją toksyczną.

Zatrucia przewlekłe - powstają wskutek wprowadzenia do organizmu małych ilości substancji szkodliwych przez długi okres czasu. Charakterystyczny dla tego zatrucia jest brak dostrzegalnych zmian w stanie zdrowia przy wielokrotnym podawaniu małych dawek. W praktyce przemysłowej zatrucie przewlekłe rozwija się w ciągu wielu miesięcy, a nawet lat.

3.3. Oddziaływanie trucizn.

Trucizny działają na organizm ludzki miejscowo, ogólnie i alergizująco.

Do trucizn o działaniu miejscowym należą związki o dużej aktywności chemicznej, takie jak: kwasy, wodorotlenki alkaliczne, amoniak i in. Atakują one w pierwszej kolejności tkanki, z którymi zetkną się bezpośrednio. Są to substancje drażniące błony śluzowe dróg oddechowych, oczu, a także skórę. Niektóre substancje o działaniu miejscowym wywołują odruchy obronne, np. wzmożone wydzielanie śluzu, kaszel i in., wskutek czego są one mniej groźne dla ludzi.

Trucizny o działaniu ogólnym ulegają najpierw resorpcji (wchłanianiu), a potem wywołują zmiany w różnych układach i narządach. Mogą one działać bezpośrednio na układ krwionośny, przewód pokarmowy i inne narządy lub pośrednio poprzez układ nerwowy. Trucizny o działaniu ogólnym są groźniejsze dla człowieka - nie ostrzegają zmysłów o swojej obecności.

Trucizny o działaniu alergicznym. Mechanizm chorób alergicznych polega na zaburzeniach przemian biologicznych w komórkach, co prowadzi do uwalniania w organizmie substancji toksycznych, głównie histaminy. Alergeny wprowadzane do organizmu przez skórę, drogi oddechowe lub przewody pokarmowe. W zależności od sposobu przenikania do organizmu rozróżnia się alergeny kontaktowe, wziewne, pokarmowe i lekowe. Przy akcjach ratownictwa chemicznego największe znaczenie mają alergeny kontaktowe, które po zetknięciu się z powierzchnią skóry wywołują stany zapalne, rumień, wypryski i inne zmiany skórne.

3.4. Przenikanie trucizn.

Trucizny mogą być wprowadzone do organizmu przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy lub przez powierzchnię skóry.

Większość zatruć następuje przez drogi oddechowe, do których dostęp mają gazy, pary lub mgły cieczy oraz ciała stałe w postaci pyłu. W ciągu 8 godzin pracy, człowiek przeprowadza przez płuca 5-40 m³ powietrza. Wielkość wentylacji płuc zależy od całkowitego obciążenia fizjologicznego, na które składa się głównie stopień wysiłku fizycznego i warunki mikroklimatu. Na rozwiniętej i chłodnej powierzchni pęcherzyków płucnych przebiegają procesy sorpcyjne, w wyniku których zanieczyszczenia wprowadzone z powietrzem przedostają się do krwi i dalej doprowadzone są do różnych tkanek.

Zatrucia przez skórę są wywoływane przez substancje rozpuszczalne w tłuszczach i w lipidach, a w mniejszym stopniu przez związki rozpuszczalne w wodzie. Najbardziej niebezpieczne są związki organiczne, zwłaszcza rozpuszczalniki związków metaloorganicznych ołowiu (czteroetylek), a także niektóre związki rtęci. Ostre zatrucia mogą wystąpić w przypadku przedostania się trucizny przez odcinki skóry uszkodzone mechanicznie (skaleczenia, otarcia) lub objęte innymi zmianami (stany zapalne, egzemy).

Zatrucia przez przewód pokarmowy występują w razie zaniedbania podstawowych zasad higieny, np. przy spożywaniu pokarmów lub paleniu papierosów brudnymi rękami, bądź też wskutek przechowywania żywności w miejscach skażonych chemikaliami. Zatrucia tą drogą występują także w przypadku pomyłki, np. zatrucie metanolem, gdy ofiara jest przekonana, że ma do czynienia z alkoholem etylowym. Substancje wprowadzone przez przewód pokarmowy mają mniejsze możliwości oddziaływania ze względu na przemiany, którym podlegają pod wpływem soków żołądkowych oraz w wątrobie i w nerkach.

3.5. Podział substancji toksycznych i czynników szkodliwych wg sposobu działania na organizm.

Wielka liczba substancji wymaga usystematyzowania ich wg określonych zasad. Podział ten jest oparty na głównych kierunkach działania czynników toksycznych na organizm. Zaletą tego podziału jest skierowanie uwagi na te narządy i  układy, w których przejawiają się główne objawy zatrucia.

1. trucizny drażniące - do grupy tej zalicza się związki odznaczające się dużą aktywnością chemiczną, atakujące miejscowo błony śluzowe dróg oddechowych, oczu a przy większych stężeniach także skórę. Zmiany dotyczą głównie tych tkanek, które znajdują się w bezpośrednim kontakcie z trucizną. W grupie tej znajdują się gazy i pary kwaśne (HCl, SO₂, kwas octowy), a także amoniak. Substancje drażniące wywołują stany zapalne, którym mogą towarzyszyć wtórne zakażenia bakteryjne. Bardzo duże stężenia mogą wywierać utratę świadomości i  uduszenia.

2. trucizny duszące - trucizny uniemożliwiające proces oddychania wskutek obniżenia stężenia tlenu w powietrzu (duszące proste) lub przez specyficzne działanie na krew i enzymy wpływające na czynności oddychania (duszące chemiczne).

Do gazów duszących prostych należą azot, wodór, metan i inne gazy biologicznie nieczynne. Zmiany w zdolności do pracy występują po obniżeniu stężenia tlenu poniżej 17%, co odpowiada stężeniu gazu rozcieńczającego rzędu 30%.

Substancje duszące chemiczne są szkodliwe przy bardzo małych stężeniach w powietrzu. Mechanizm ich działania polega na:

1. wiązaniu hemoglobiny, wyłączającym część krwinek czerwonych z wymiany tlenowej (tl. węgla),

2. pozbawieniu hemoglobiny zdolności do odwracalnego wiązania tlenu (związki methemoglobinotwórcze),

3. blokowaniu enzymów sterujących procesem oddychania (cyjanowodór, jego sole i pochodne organiczne - nitryle).

Kompleks tlenku węgla z hemoglobiną jest ok. 250-krotnie trwalszy niż kompleks z tlenem. Już przy stężeniach tlenku węgla 0,1% obj. tylko połowa hemoglobiny łączy się z tlenem, reszta wiąże się z CO. Przy 0,3% zawartości CO w powietrzu organizm otrzymuje 75% mniej tlenu.

Związki methemoglobinotwórcze utleniają biologicznie czynne dwuwartościowe żelazo hemo na nieczynne - trójwartościowe. Do związków methemoglobinotwórczych należą utleniacze (chlorany, nadmanganiany i in.), a także nitro- i aminozwiązki.

3. trucizny narkotyczne - wspólną cechą trucizn o działaniu narkotycznym jest ich wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, a zwłaszcza na korę mózgową. Ze względu na sposób działania narkotyki dzieli się na:

1. narkotyki bez określonego działania toksycznego jak np. podtlenek azotu, węglowodory alifatyczne, olefiny, etery, estry,

2. narkotyki podrażniające ośrodkowy układ nerwowy - alkohole , związki organiczne zawierające siarkę, dwusiarczek węgla,

3. narkotyki działające szkodliwie na narządy krwionośne, głownie szpik kostny - węglowodory aromatyczne i ich chlorowcopochodne,

4. narkotyki działające bezpośrednio na krew i układ krwionośny - aromatyczne amino i nitrozwioązki (anilina, nitrobenzen i ich homologi),

4. trucizny protaplazmatyczne - do grupy tej zaliczane są związki niszczące strukturę białkową protoplazmy. Wspólną ich cechą jest zdolność uszkadzania komórek i  wywołania zaburzeń w systemie ich odżywiania. Skutki zatrucia są początkowo niezauważalne, ujawniają się po dłuższym czasie. Do grupy tej zalicza się rtęć, ołów, arsen i ich związki oraz pochodne organiczne (np. czteroetylek ołowiu).

3.6. Zagrożenie toksyczne przy wprowadzeniu trucizny przez powierzchnię skóry.

Stopień zatrucia przy skażeniu skóry zależy od charakteru substancji, udziału powierzchni skażonej w całkowitej powierzchni skóry i od czasu, jaki upłynie od momentu skażenia do oczyszczenia powierzchni skóry.

Substancje mające zdolności do resorpcji przez skórę są to wszystkie węglowodory aromatyczne ich chloro- , nitro- i amino- pochodne, fenole i ich pochodne, chlorowcopochodne alifatyczne, cyjanowodór, związki metaloorganiczne ołowiu i rtęci oraz wszystkie środki ochrony roślin.

Gazy, pary cieczy i pyły są wchłaniane praktycznie przez cała powierzchnię skóry i na tej drodze zwiększają resorpcję ogólną. Zjawisko to jest niebezpieczne z punktu widzenia zatruć przewlekłych, zważywszy, że nasycona trucizną odzież robocza przekazuje ją przez skórę także wtedy, gdy pracownik przebywa w powietrzu nieskażonym .

Ciecz, ciała stałe i roztwory ulegają resorpcji przy bezpośrednim skażeniu skóry. Stopień zatrucia, a niebezpieczeństwo dla życia powstaje gdy skażeniem objęte jest ponad 10-15% całkowitej powierzchni skóry. Notowane były śmiertelne zatrucia przez skórę, wywołane fenolem, cyjankami, czteroetylkiem ołowiu, ortotrójkrezylofosforanem i in.

Objawy zatrucia mogą być pogłębione wskutek błędów popełnionych przy udzieleniu pierwszej pomocy. Właściwe postępowanie polega na szybkim usunięciu trucizny przez zmycie jej strumieniem chłodnej, bieżącej wody. Stosowanie wody ciepłej, wody a mydłem, usuwanie zanieczyszczeń ręcznikiem lub gąbką bądź też stosowanie rozpuszczalników, przyspiesza wchłanianie trucizny przez skórę. Pod wpływem ciepła i tarcia rozszerzają się przewody gruczołów łojowych i potowych oraz naczynia włosowate, pod wpływem mydła usuwana jest naturalna łojowa warstewka ochronna. Oba te zjawiska osłabiają naturalną odporność skóry i ułatwiają przenikanie w głąb obcych substancji.

Notowane były przypadki ostrych zatruć przy stosunkowo mało rozległych skażeniach skóry roztworem fenolu, gdy do usuwania go stosowano spirytus.

3.7. Oparzenia skóry i oczu związkami chemicznymi

Nie przestrzeganie zasad bezpieczeństwa podczas przeprowadzania akcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego, złe użycie ubrań ochronnych lub ich brak prowadzi do oparzeń i choroby skóry. Wielkość i rodzaj oparzenia zależy m.in. od rodzaju substancji chemicznej; od czasu przebywania w jej obecności.

Ciała stałe wywołują stany zapalne bezpośrednio na powierzchnię zetknięcia się z nieosłoniętą powierzchnią skóry. Ciecze mogą przeniknąć przez odzież obejmując zmianami większą powierzchnię ciała. Największa powierzchnia zmian powstaje przy oparzeniach gazami np. chlor, gazy bojowe.

Zmiany występujące w następstwie zapaleń toksycznych skóry zależą od trzech czynników:

• miejsca i rozległości kontaktu ze związkiem chemicznym,

• głębokość zmian w tkance skórnej,

• charakter i stężenie związku chemicznego.

Rozległość kontaktu decyduje o rozmiarze wypadku. Zmiany płytkie i mało rozległe, rzędu 1-2% całkowitej powierzchni ciała, wywołują tylko efekty miejscowe. W stanach zapalnych bardziej rozległych ujawniają się po pewnym czasie wpływy resorpcji produktów rozkładu tkanki skórnej, które są źródłem ogólnego zatrucia organizmu. Rozległość przekraczająca 15% powierzchni ciała stanowi zagrożenie dla życia. Najbardziej groźne są zmiany zapalne umiejscowione na głowie, szyi, rękach i  stopach oraz w okolicy krocza. Głębokość zmian w tkance skóry zależy od charakteru substancji i czasu jej działania do chwili usunięcia.

Rozróżnia się:

• powierzchniowe zapalenia toksyczne wywołujące zmiany naskórka,

• pośrednie stany zapalne wywołujące zmiany naskórka na całej jego grubości,

• oparzenia chemiczne, głębokie, obejmujące zmiany naskórka i skóry właściwej.

Stężone kwasy nieorganiczne i niższe organiczne powodują ścinanie substancji białkowej i martwicę skóry. Stężony kwas siarkowy wywołuje głębokie zmiany związane ze zwęgleniem skóry. Strup powstały po oparzeniach kwasami jest suchy i  na ogół nie przenika głęboko; po odpadnięciu strupa powierzchnia nie krwawi i  gojenie następuje dość szybko.

Stężone ługi wywołują zmydlenie tłuszczów i rozpuszczenie kreatywny wskutek czego przenikają w głąb tkanki skórnej. Strup tworzący się wyniku działania alkaliów jest miękki i przenika znacznie głębiej niż przy działaniu kwasów. Po odpadnięciu lub zdjęciu strupa następuje krwawienie, gojenie jest powolne i blizny głębsze, bardziej szpecące niż po oparzeniach cieplnych.

Pewne substancje wchłaniane przez skórę, zaliczane do trucizn, mogą wywołać obok działania toksycznego również zmiany skórne w postaci wyprysków i obrzęków. Niektóre zmiany mogą wystąpić po naświetleniu miejsca skażonego promieniami słonecznymi.

Niektóre związki dają zmiany skórne z opóźnieniem. Do tej grupy należą: wapno palone, kwas chlorooctowy i tlenek etylenu. Opóźnienie w występowaniu objawów , jak i zjawisko fotosensybilizacji, wskazuje na konieczność niezwłocznego usuwania każdego skażenia skóry chemikaliami, niezależnie od tego czy obserwuje się jakieś zmiany.

Oparzenia oczu.

Oparzenia chemiczne gałki ocznej z reguły zagrażają trwałym uszkodzeniem narządu wzroku lub w lżejszych przypadkach są przyczyną długotrwałej choroby. Oczy narażone są najczęściej na działanie alkaliów: kwasów, rozpuszczalników organicznych i środków powierzchniowo czynnych (detergentów).

Najbardziej groźne dla oczu są alkalia, które wywołują martwice rozpływową tkanek. Zmiany te następują pod wpływem wodorotlenków alkaicznych, mleka wapiennego, amoniaku oraz soli metali alkaicznych i słabych kwasów. Stężone kwasy nieorganiczne i niższe organiczne powodują odwodnienie i ścinanie białka nabłonka rogówki i spojówki. Powstała w ten sposób martwica skrzepowa chroni na ogół tkanki przed wnikaniem kwasów w głąb.

Rozpuszczalniki organiczne uszkadzają nabłonek rogówki i spojówki, ale nie przenikają głęboko. Pary rozpuszczalników o dużej lotności tj. niższe alkohole, estry, ketony, aldehydy, powodują przekrwawienie i zapalenie spojówek, a następnie zwyrodnienie wodniczkowe nabłonka rogówki. Zmiany wywołane rozpuszczalnikami mogą cofnąć się w lżejszych przypadkach w ciągu kilku dni; w razie dłuższego działania rozpuszczalnika dochodzi do głębokich, nie odwracalnych zmian w rogówce.

Substancje reagujące z białkami tkanek lub enzymami takie jak formalina, fenol, siarkowodór i in., dają końcowy efekt oparzeń ocznych podobnych do tego jaki obserwujemy przy oparzeniach kwasami lub alkaliami.

Udzielanie pierwszej pomocy przy skażeniu skóry i oczu kwasami lub alkaliami polega na zmyciu ich silnym strumieniem zimnej wody. Po zmyciu większej części kwasu lub ługu można zastosować środki zobojętniające, ale tylko wtedy, gdy nie występują wyraźne zmiany tkanki skórnej. Zmytą powierzchnię należy osłonić jałowym opatrunkiem i skierować chorego pod opiekę lekarza.

Roztwory neutralizujące przy oparzeniach

Miejsce oparzenia	Ciecz parząca
		Kwasy	Alkalia
Skóra	Roztwór 5% wodorowęglanu sodowego	Roztwór 2% kwasu octowego
Oczy i błony śluzowe	Roztwór 2% wodorowęglanu sodowego	Roztwór 2% kwasu borowego (bornego)
Usta i przewód pokarmowy	Zawiesina wodorotlenku magnezowego	Roztwór 1% kwasu octowego

IV. Warunki bezpieczeństwa podczas likwidacji zagrożenia

4.1. Sekcja ratownictwa chemiczno-ekologicznego

Zadania ratownictwa chemiczno ekologicznego realizuje sekcja, definiowana jako podstawowa jednostka taktyczna zdolna do prowadzenia w bezpieczny sposób skutecznych działań w zakresie ratownictwa chemiczno-ekologicznego. Składa się ona z 13 - 16 przeszkolonych ratowników oraz sprzętu technicznego i ochrony osobistej przewożonego w samochodach ratownictwa chemicznego, technicznego i gaśniczych. Zestaw sprzętowy może być uzupełniony także o inne samochody (przyczepy), w zależności od potrzeb i możliwości (np. dźwig, cysterna, kontenery do neutralizacji i z zaporami lub separatory oleju).

Wymagany zestaw sprzętowy wyjeżdża wtedy do akcji z kilku miejsc tworząc kompletną sekcję ratownictwa chemiczno-ekologicznego doraźnie dopiero na miejscu akcji. Rozwiązanie takie nie należy do najlepszych ze względu na problemy szkoleniowe, psychologiczne i utrudnienia związane z wymienialnością funkcji w ramach 13 - 16 osobowego zespołu ratowniczego.

Sekcja ratownictwa chemiczno-ekologicznego składa się z 13-16 ratowników oraz ze sprzętu znajdującego się na samochodach:

• specjalistyczny samochód ratownictwa chemicznego,

• specjalistyczny samochód ratownictwa technicznego,

• samochód gaśniczy,

• sprzęt uzupełniający.

Błędem, niestety często popełnianym, jest dysponowanie do akcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego zwłaszcza poza obszar własnego województwa, tylko części etatowego zespołu i sprzętu. Jak to wygląda, przedstawia przykład:

W sąsiednim województwie ma miejsce katastrofa chemiczna. Macierzyste województwo nie dysponuje odpowiednimi siłami i środkami, zdolnymi skutecznie zlikwidować zagrożenie. W ramach KSRG dysponowany jest specjalistyczny sprzęt z sąsiedniego województwa. Podjęto decyzje o wysłaniu samochodów ratownictwa chemicznego i technicznego, wychodząc z założenia, że w pobliżu miejsca katastrofy jest samochód gaśniczy, a dźwig zostanie zadysponowany z firmy budowlanej.

Skompletowana w ten sposób sekcja ratownictwa chemiczno-ekologicznego teoretycznie jest zdolna do działań.

Teoretycznie - bo przecież załoga samochodu gaśniczego po raz pierwszy spotyka się z ratownikami i sprzętem ratownictwa chemicznego. Nie zna obowiązujących w tym ratownictwie zasad taktycznych, nie zna swych obowiązków, nie ćwiczyła realizacji jednostkowych zadań, a na pewno nie zastąpi w którymś momencie akcji ratowników dokonujących uszczelnień, przepompowań i pomiarów.

Również przybyły dźwig niekoniecznie musi posiadać nie iskrzące zawiesia, operator może nie móc lub nie potrafić pracować w sprzęcie ochrony dróg oddechowych lub po raz pierwszy będzie podnosił cysternę-zbiornik z ulatniającym się śmiercionośnym lub wybuchowych ładunkiem.

Tworzone doraźne zespoły ratownicze są ostatecznością, gdyż nie gwarantują skuteczności, bezpieczeństwa i oczekiwanych rezultatów.

4.2. Ogólne zasady, środki bezpieczeństwa

4.2.1. Dokładne zapoznanie się z rodzajem i właściwościami wyciekającego medium

Substancja wyciekająca może być palna, wybuchowa, toksyczna, promieniotwórcza, a także posiadać szereg innych właściwości zagrażających życiu i  zdrowiu człowieka. Znając właściwości fizyko-chemiczne danej substancji może właściwie ograniczyć jej ekspansję do środowiska.

Rozpoznajemy zatem następujące cechy i parametry substancji:

• stan skupienia ( w opakowaniu, jak i po uwolnieniu) stały, ciekły czy gazowy;

• barwę zwłaszcza w zmieszaniu par z powietrzem;

• zapach i próg wyczuwalności, który pozwoli określić granice dyfuzyjności gazu;

• temperaturę wrzenia, krytyczna medium;

• prężność par i ciśnienie krytyczne;

• gęstość względem powietrza i wody . Gazy lżejsze od powietrza unoszą się np. wodór, metan, amoniak, gazy równe powietrzu rozchodzą się we wszystkich kierunkach np. acetylen, tlenek węgla, etan, etylen, cyjanowodór, gazy cięższe od powietrza pełzają ścieląc się przy powierzchni ziemi;

• rozpuszczalność w wodzie i w innych rozpuszczalnikach, gdyż woda jest najpowszechniej stosowanym środkiem podczas akcji ratowniczo-gaśniczej;

• klasa temperaturowa, temperatura zapłonu, samozapłonu;

• promieniotwórczość;

• grupa wybuchowości, granice wybuchowości;

• produkty spalania, szybkość spalania i kolor płomienia;

• dopuszczalne stężenie oraz dawki toksyczne i śmiertelne, objawy zatruć;

• dopuszczalne zanieczyszczenie środowiska naturalnego: wód, gruntu, atmosfery.

4.2.2. Odpowiednie dobranie przyrządów pomiarowych

Znając właściwości fizyko-chemiczne medium dobieramy stosowne przyrządy pomiarowe. Najczęściej dokonuje się pomiarów przed, w czasie i po zakończeniu uszczelniania. Dane z odczytów są analizowane na bieżąco przez uszczelniających ratowników lub przekazywane drogą radiową do tzw. meldunkowego, który pracuje poza I strefą, ma większą swobodę interpretacji wyników.

Materiały i urządzenia służące do wykrywania obecności materiałów niebezpiecznych możemy podzielić na:

1. wskaźniki pomiarowe, do których zaliczamy:

• wskaźniki pH (indykatory), które zmieniają barwę w zależności od stężenia jonów H⁺ i OH^-;

• sorbent UNI-SAFE, który przy kontakcie z kwasami zabarwia się na żółto, a przy ługach substancji alkalicznych uzyskuje kolor od ciemnozielonego do niebieskiego;

• kontrolny film dozymetryczny - promieniowania jonizujące powodują zaczerwienienie filmu;

2. rurkowe przyrządy pomiarowe - przeznaczone są do oznaczania stężenia substancji toksycznych w pomieszczeniach lub na otwartej powierzchni w strefach zagrożonych, rurki są jednorazowego użytku. Każda rurka przeznaczona jest dla ściśle określonego gazu. Rurki współpracują z wykrywaczami gazów WG-ZM-FASER-Polska. Firma DRÄGER-Niemcy produkuje do określenia stężeń substancji toksycznych w powietrzu, wodzie i glebie:

• rurki krótkiego czasu pomiaru,

• rurki długiego czasu pomiaru;

3. elektroniczne przyrządy pomiarowe - detektory lokalizują obecność substancji niebezpiecznych i przekazują sygnał elektryczny na ekran wyświetlaczy, charakteryzujący rodzaj i wielkość zagrożenia. W tej grupie urządzeń są konstrukcje umożliwiające wykrycie jednego rodzaju substancji niebezpiecznych (PAC, EXYLARM, MULTIWARN, WARNEX C) oraz urządzenia bardziej uniwersalne, informujące o dwóch i więcej rodzajach zagrożeń. Są to urządzenia takie jak: MX 250 i 251, CMX 270 i 271, HMX 271, TMX 410; detektory: AIM 8152, 200, 300.

Urządzenia do wykrywania promieniowania jonizującego: radiometr cyfrowy EKO-D/DP, sygnalizatory progowe EKO-S/K, EKO-S/s, radiometr FH40F.

4.2.3. Właściwy dobór stopnia ochrony osobistej ratowników

Właściwy stopień ochrony osobistej zapewnia ochronę ratowników przed skażeniem przez drogi oddechowe i skórę. Ponadto nie dopuszcza do skażenia przez przewód pokarmowy, oczy czy uszy.

Po analizie właściwości medium, ustaleniu miejsca, ilości i ciśnienia wycieku dowódca określa stopień ochrony dla ratowników delegowanych od I strefy i dla ratowników asekurujących. Bardzo ważną zasadą jest w sytuacjach wątpliwych, niepewnych i przy braku jednoznacznie sprecyzowanych właściwości medium, że stosuje ochronę pełną. Na ochronę pełną składają się:

1. chemiczne ubrania gazoszczelne,

2. aparat ochronny dróg oddechowych.

W pożarnictwie stosuje się ubrania firm: DRÄGER, SCHMITZ o nazwie Responder, TRELLEBORG o nazwie Trelleborg i AUER. Wszystkie ubrania firm produkowane są w dwóch podstawowych wersjach różniących się jedynie rodzajem materiału do ich produkcji i ich kolorystyką.

Podział ubrań wg DRÄGER'a:

1. ubrania wersji A noszą oznaczenia jako typ 500,

2. ubrania w wersji B₁ noszą oznaczenia jako typ 600,

3. ubrania w wersji B noszą oznaczenia jako typ 700.

Każdy związek chemiczny posiada kod cyfrowy zgodny z listą sporządzona przez Komitet Ekspertów do spraw Transportu Materiałów Niebezpiecznych przy ONZ. Dla każdego z czterech rodzajów materiałów (Viton, Neopren, Butyl, PCW) przyporządkowana jest jedna z czterech klas odporności na rozpoznawany związek chemiczny. Tabela odporności chemicznej ubrań firmy DRÄGER obejmuje ponad 250 związków chemicznych, a firma Trelleborg zawiera ponad 460 związków chemicznych.

Klasyfikacja odporności chemicznej materiałów na ubrania przy działaniu związków:

A - odporny: brak wpływu lub niewielki wpływ na materiał, ubrania przystosowane do wielokrotnego użytkowania,

B - dostatecznie odporny: ubranie zabezpiecza na czas działania aparatu powietrznego,

C - nieodporny: materiał ubrania poddaje się agresywnemu działaniu związku chemicznego w zależności od stężenia substancji, praca w ubraniu ograniczona do kilku minut.

- niegazoszczelny.

Czas pracy w ubraniu gazoszczelnym

Badania odporności chemicznej materiału „A-odporny” dowiodły, że przy tej ochronie można pracować przez okres 1 godziny. Dla chemikaliów, w stosunku do których ubranie nie posiada odporności chemicznej klasy A, podawane są orientacyjne czasy odporności ubrania oparte na wynikach badań. Ważnym elementem ograniczającym czas pracy w ubraniu jest zasób powietrza w aparacie, który starcza na około 30 minut. Czas pracy w ubraniu typu 700 zgodnie z normą DIN jest ograniczona do 30 minut. Wynika to z kumulacji ciepła i wystąpienia u ratownika udaru cieplnego. Inny czynnik, który ogranicza czas pracy w ubraniu jest wydolność fizyczna ratownika, która zależy od:

• temperatury otoczenia,

• rodzaju wykonywanej pracy (lekka lub ciężka),

• konstrukcji ubrania (krój, wentylacja).

Elementy te mają wpływ na udar termiczny, aby temu zapobiec w ubraniach typu 600 i 700 stosuje się naturalną i sztuczną wentylację ciała.

Ubrania żaroochronne.

Ubrania te są przeznaczone do ochrony strażaka przed promieniowaniem cieplnym. Dzielą się one na:

• ubrania typu lekkiego,

• ubrania typu średniego.

Ubrania typu lekkiego tzw. zbliżeniowe, pozwala na swobodne opanowanie przez strażaka prądem wody lub innym środkiem gaśniczym i wykonywanie nawet ciężkich prac w strefie promieniowania cieplnego. Ubrania te są wytwarzane z cienkich tkanin niepalnych, powlekanych folią aluminiową o wysokiej zdolności odbijania promieniowania cieplnego.

Ubranie typu średniego tzw. bliskiego podejścia, wykonane jest z włókna azbestowego powlekanego folią aluminiową lub z tkaniny szklanej powlekanej. Ma cienkie wykładziny izolujące i podszewki. Ubrania te przeznaczone są do wykonywania pracy bezpośrednio przy pożarze. Praca w tym ubraniu wymaga stosowania aparatu ochrony dróg oddechowych.

Czas pracy w warunkach podwyższonej temperaturze określają przepisy Centralnego Instytutu Ochrony Pracy zawarte w poniższych tabelach:

• przy wysiłku średnim 300 kcal/godz.

Temperatura ^0C	37	40	45	50
Czas pracy w minutach	23,2	18,7	14,1	11,2

• przy wysiłku ciężkim 600 kcal/godz.

Temperatura ^0C	37	40	45	50
Czas pracy w minutach	11,6	10,3	8,8	7,6

Aparaty dróg oddechowych.

Pobieranie tlenu z powietrza i oddawanie do niego dwutlenku węgla jest istotą oddychania. Wymiana ta odbywa się w płucach. Płuca i cały system dróg oddechowych regulujący proces oddychania stanowią więc w ustroju ludzkim niezwykle ważny narząd. Wprowadzenie do atmosfery o normalnym składzie dodatkowych substancji trujących powoduje zakłócenia, utrudnia oddychanie, co w następstwie może doprowadzić do zmian fizjologicznych w organizmie ludzkim. Ilość wprowadzonych do organizmu poprzez drogi oddechowe substancji trujących jest zależna nie tylko od ich stężenia w powietrznym środowisku pracy, ale rózwnież zależy ona od rodzaju wykonywanych czynności. Im praca jest cięższa, tym możliwości wprowadzania do organizmu większej ilości substancji trujących wzrasta.

Sprzęt ochronny dróg oddechowych jest produktem złożonym z różnorodnych tworzyw i surowców. Z uwagi na różnorodność występujących zagrożeń wymagane jest zróżnicowanie asortymentu indywidualnego sprzętu ODO, ale w licznych jego rozwiązaniach można wyodrębnić trzy zasadnicze elementy, są to:

• element umożliwiający odizolowanie dróg oddechowych użytkownika od skażonego środowiska powietrznego, zwany częścią twarzową,

• element oczyszczający lub uzdatniający powietrze wydychane,

• element łączący elementy oczyszczające lub uzdatniające z częścią twarzową.

W pożarnictwie najbardziej rozpowszechniony sprzęt ODO to aparaty powietrzne polskiej firmy FASER, APS2/2-50, APS3 oraz aparaty firm: DRÄGER i AUER.

Aparaty umożliwiają oddychanie przy niedostatku tlenu oraz w razie obecności w otaczającej atmosferze substancji szkodliwych, występujących w dowolnym stężeniu. Aparaty nie zabezpieczają prze możliwością zatrucia poprzez skórę. Podczas działania w rejonie awarii, w którym mogą występować strefy skażeń toksycznych środkami przemysłowymi i środkami biologicznymi wpływającymi niszcząco na aparat i na możliwość zatrucia ratownika poprzez skórę, aparat należy stosować, w skompletowaniu z gazoszczelną odzieżą ochronną i rękawicami ochronnymi.

Sam dobór stopnia ochrony osobistej ratownika nie wystarczy. Bardzo ważne jest prawidłowe zakładanie, eksploatowanie i zdejmowanie sprzętu ochrony osobistej, zgodnie z obowiązującymi instrukcjami. Część sprzętu ochrony osobistej wymaga, zwłaszcza przy jego zakładaniu, pomocy innego ratownika, który jest także niejako ostatnim ogniwem kontrolnym przed wejściem do I strefy.

4.2.4. Przestrzeganie harmonogramu pracy i czasu podmiany ratowników

Czas pobytu w strefie bezpośredniego zagrożenia zależy od wielu czynników m.in. od:

• właściwości fizyko-chemicznych medium,

• zastosowanego stopnia ochrony,

• miejsca, ilości i ciśnienia wycieku,

• odległości do pokonania w I strefie przez ratowników,

• wysiłku fizycznego w czasie wykonywania zadania,

• sprawności fizycznej i psychicznej ratowników,

• temperatury medium i otoczenia,

• wskazań przyrządów pomiarowych i wskaźników zagrożeń.

Dobrze jest jeżeli wchodzący do strefy ratownicy wiedzą, po jakim czasie zostaną podmienieni. Pilnowanie czasów pobytu w I strefie należy do podstawowych obowiązków meldunkowego - on też prowadzi ewidencję wchodzących i  wychodzących, działając z odpowiednim wyprzedzeniem czasowym. Przy większych akcjach często czas pobytu w I strefie pierwszej pary ratowników nie wystarcza na pełną likwidację wyciekającego, rozlanego medium. Wówczas stosuje się podmiany. Asekurujący ratownicy pracę pierwszej pary są kolejnymi wchodzącymi do strefy, a inni przyjmują funkcję asekuracji. Stosowane są dwa sposoby dokonywania podmian.

• pierwszy polega na równoczesnej podmianie dwóch ratowników po upływie wyznaczonego czasu (np. co 20 minut wymienia się dwóch uszczelniających ratowników),

• drugi sposób polega na sukcesywnych podmianach (po 15 minutach wycofuje się jednego i wprowadza kolejnego, by po 20 minutach wymienić następnego). Wycofany po 15 minutach ratownik przez brakujące 5 minut spełnia funkcję asekurującą. Metodę tą stosuje się wtedy, gdy likwidacja jest skomplikowana i  wymagane jest zapoznanie zmiennika z panującymi realiami.

Ważne jest aby ratownicy współrealizujący zadania ostrzegali kolejnych ratowników wchodzących w strefę o:

• występujących ostrych krawędziach, które mogą uszkodzić ubranie przez rozdarcie,

• przeszkodach na wysokości głowy (uderzenie),

• otworach i studzienkach w ziemi, aby uniknąć wpadnięcia,

• śliskości podłoża,

• innych zagrożeniach mogących być przyczyną wypadku.

Ratownicy muszą unikać jeśli jest to możliwe sytuacji, w których ubranie jest oblewane wyciekającą cieczą, stawania na kierunku wiatru, poruszania się pod prąd ciśnieniowego wycieku lub długotrwałego przebywania w miejscach szczególnie niebezpiecznych. Nie można sobie nawzajem stwarzać sytuacji niebezpiecznym podczas prowadzenia działań ratowniczych. Praca na wyższym poziomie może zagrażać pracującym poniżej. Podawanie środków gaśniczych nie może utrudniać pracy innym ratownikom.

Powyższe wskazówki zapewniają bezpieczniejszą pracę, pozwalają uniknąć wypadków, a także skracają czas ponownego rozpoznania sytuacji ratownikom kolejnym wchodzących w strefę niebezpieczną.

4.2.5. Asekuracja i zabezpieczenie ratowników

Zadania realizowane są w zespołach minimum dwuosobowych, a pracującą parę asekuruje kolejny zespół ratowników. Dowódca wyznacza osoby do asekuracji określając dla nich taki sam stopień ochrony, jak dla ratowników pracujących w I strefie. Asekurujący swój punkt oczekiwania mają przy stanowisku meldunkowego, by na bieżąco śledzić tok działań uszczelniających i w każdym momencie nieść pomoc zagrożonym.

Przyjmuje się, że na jednego pracującego w I strefie powinien przypadać jeden ratownik asekurujący. Często jednak na czterech w strefie wyznacza się trzech w asekuracji. Zależy to od stopnia zagrożenia i rodzaju realizowanych zadań. Dowódca ustala także rodzaj i ilość zabezpieczeń przeciwpożarowych i medycznych.

W zakresie zabezpieczeń przeciwpożarowych stosuje się takie środki gaśnicze jak: woda, piana i proszek gaśniczy w zależności od właściwości uszczelnianego medium. Długość linii wężowych przygotowanych na obrzeżu I strefy powinna dawać swobodę operowania środkami gaśniczymi w tej strefie.

Zabezpieczenie medyczne przy akcjach ratownictwa chemiczno-ekologicznego winna być autentyczna (na miejscu akcji), a personel medyczny zapoznany z rodzajem i właściwościami medium. Im bardziej niebezpieczne medium, tym ważniejszą rolę mają do spełnienia zabezpieczenia i asekuracja.

Potocznie mówi się, że ratownicy pracujący w I strefie powinni „czuć na plecach oddech zabezpieczeń”. Zapewnia to komfort pracy w tych trudnych warunkach, szybką i pewną realizację zadań.

4.2.6. Zapewnienie dróg dojścia i ewakuacji

Akcje usuwania zagrożeń chemiczno-ekologicznych są akcjami długo trwającymi w czasie. W trakcie usuwania w każdej chwili może dojść do pogorszenia warunków pracy, mogą się zmienić warunki meteorologiczne. Przed tymi czynnikami należy zapewnić drogi dojścia i ewakuacji.

Określając drogi dojścia i ewakuacyjne dla ratowników należy brać pod uwagę następujące czynniki:

• długość drogi dojścia w ramach I strefy,

• utrudnienia mogące zwiększyć zagrożenia (przewrócenie się, poślizgnięcie, upadnięcie ratownika, upadek przedmiotu, uszkodzenie sprzętu, porażenie prądem itp.),

• ograniczenia widoczności wynikające z używania ubrania gazoszczelnego i maski, zadymienia, występowania par, pory nocnej itp.,

• kierunek rozprzestrzeniania się chmur par, dymów, rozlewisk cieczy i fali podmuchu po ewentualnym wybuchu, jak również płomieni i odłamków,

• labirynt korytarzy, drzwi, schodów i inne utrudnienia wewnątrz obiektu.

Ustalając drogi ewakuacyjne, nie można zapominać o ratownikach, sprzęcie, pracujących w II strefie. Te siły i środki także muszą być przygotowane do ewakuacji np. w sytuacji gwałtownej zmiany kierunku wiatru przy toksycznym medium. Aby usprawnić ewakuację należy wykorzystać sprzęt znajdujący się na wyposażeniu PSP tj. linki ratownicze, taśma do oznakowania, oświetlenia, kamizelki ratunkowe, sygnalizator bezruchu, odblaskowe taśmy na odzieży i sprzęcie oraz inny sprzęt wynikający z uwarunkowań zagrożenia i warunków terenowych.

4.2.7. System łączności i sygnały alarmowe

Pracujący w I strefie muszą posiadać łączność radiową z meldunkowym. Łączność ta musi być wydzielona, niezawodna i nie utrudniać wykonywania zadań ratownikom. Łączność ta pozwala na bieżąco analizować meldunki przekazywane z I strefy i podejmować właściwe decyzje przez dowódcę i ich realizację. Komunikowanie powoduje wzrost bezpieczeństwa ratowników.

Przy większych akcjach dowódca ustala także sygnały alarmowe będące dla wszystkich uczestników akcji ostrzeżeniem przed mogącym nastąpić niebezpieczeństwem lub poleceniem natychmiastowej ewakuacji. Ustalony sygnał należy jednoznacznie określić, podać do wiadomości, a także sprecyzować tok postępowania po jego usłyszeniu sygnału taki może być nadawany - ogłoszony przy pomocy:

• gwizdka dowódcy,

• syreny samochodu,

• syreny fabrycznej,

• syreny lokomotywy pociągu ratowniczego,

• innych środków zapewniających skuteczność ogłoszenia alarmu.

4.2.8. Właściwy dobór ilościowy i jakościowy sprzętu

Na szybkość i bezpieczeństwo likwidacji zagrożeń chemicznych ma wpływ właściwy dobór sprzętu. Decyzję o doborze podejmuje się w oparciu o wcześniej pozyskane informacje z zakresu:

• właściwości medium,

• miejscu, rodzaju, ciśnieniu wycieku,

• posiadanego asortymentu w dostawie sprzętu ratownictwa chemiczno-ekologicznego.

Niewłaściwe dobrane środki mogą doprowadzić do poważnych konsekwencji m.in. do:

• pożaru lub wybuchu,

• powiększenia otworu wycieku,

• dodatkowego skażenia środowiska,

• zwiększenia strefy skażeń, wydłużenia czasu akcji, a tym samym i emisji medium,

• utraty lub zniszczenia sprzętu ratowniczego,

• zwiększenia zagrożenia dla ratowników.

Zestaw sprzętu i narzędzi należy przygotowywać, kompletować i łączyć poza I strefą, tak aby czynności tych nie musieli wykonywać ratownicy pracujący w I strefie. Kompletować sprzęt do I strefy powinien ratownik o znacznym doświadczeniu, gdyż błędne lub niekompletne dobranie sprzętu powoduje konieczność pokonywania przez ratowników dodatkowej drogi w celu przyniesienia zapomnianego sprzętu.

4.2.9. Podział i zabezpieczenie terenu akcji

Podział terenu akcji dokonuje się w oparciu o analizę sytuacji. W ratownictwie chemiczno-ekologicznym stworzono podział na dwie strefy:

I strefa - strefa zniszczeń (poszkodowani, uszkodzone obiekty itd.): możliwość wejścia tylko w specjalnym zabezpieczeniu. Wstępnie można przyjąć strefę 50 m dla zagrożenia spowodowanego rozlewem medium lub rozsypaniem substancji stałej. Natomiast przy emisji gazów i par cieczy strefę należy powiększyć do 100 m.

II strefa - to strefa pracy służb ratowniczych nie wymagających ochrony. W strefie tej znajdują się wszelkie siły i środki potrzebne do bezpośredniego użycia w I strefie. Tutaj ratownicy przygotowują sprzęt, udzielają pierwszej pomocy, pracuje sztab.

Po wyznaczeniu stref należy je odpowiednio oznaczyć np. przez:

• taśmę ostrzegawczą,

• pachołki,

• lampy,

• znaki ostrzegawcze.

Zazwyczaj pierwszą jednostką przy zdarzeniu jest policja, która oznacza miejsce kolizji znakami i przenośnymi pachołkami, ustawiając je w odpowiednich miejscach. Przenośne pachołki z migającymi światłami niebieskimi ustawiane są tak, aby ukształtowały kierunek ruchu drogowego z dala od miejsca zdarzenia. Niebieskie migające światła na pojazdach uprzywilejowanych powinny być włączone a podczas mgły i złych warunków atmosferycznych dodatkowo tylne światła przeciwmgielne. W porze nocnej należy oświetlić miejsca akcji, w taki sposób, aby nie oślepić pracujących ratowników. Obowiązkiem jest także zaczepienie kawałka taśmy ostrzegawczej do masztu oświetleniowego aby z daleka można było na bieżąco obserwować kierunki wiatru.

4.2.10. Niebagatelizowanie niewielkich wycieków, nieszczelności i rozlewisk

Podczas każdej akcji należy zachować daleko idącą ostrożność, nie możemy pozwolić na lekceważenie niegroźnie wyglądających zagrożeń. W każdej chwili na skutek różnych czynników sytuacja może się na tyle pogorszyć, rozwinąć, że znajdujący się ludzie w pobliżu zagrożenia mogą ulec wypadkowi czy nawet zginąć.

Dowódca akcji nie może tolerować brawury, nieodpowiedzialnego działania, rezygnowania z zabezpieczeń i asekuracji.

Ważne jest baczne i stałe obserwowanie otoczenia, przewidywanie rozwoju sytuacji na każde 10 minut na przód.

4.2.11. Właściwie organizować punkt dekontaminacji wstępnej i właściwej

Przed rozpoczęciem czynności dekontaminacyjnych dowódca musi określić zakres oraz miejsce prowadzenia dekontaminacji. Uzależnione to jest od rodzaju związku chemicznego oraz zagrożeń , jakie proces dekontaminacji może wywołać dla środowiska i samych ratowników. Aby wybrać miejsce na przeprowadzenie dekontaminacji dowódca musi rozpoznać:

• warunki pogodowe (siła wiatru, temperatura powietrza),

• informację o właściwościach związku chemicznego,

• ukształtowanie terenu, lokalizacja zbiorników i cieków wodnych.

Dekontaminacja (z łac. contaminatio) co oznacza splamienie, skażenie, a z przedrostkiem de- znaczy odplamienie, odkażenie.

Określeniem dekontaminacja nazywamy zespół czynności wykonywanych przez służby ratownicze na terenie akcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego oraz poza terenem akcji, zmierzającym do zneutralizowania szkodliwego oddziaływania niebezpiecznych substancji chemicznych na środowisko, obiekty, urządzenia, ludzi oraz zwierzęta.

Proces dekontaminacji dzielimy na: wstępną i właściwą.

Dekontaminacja wstępna realizowana jest bezpośrednio po zakończeniu działań, prowadzona jest na terenie akcji. Jej głównym zadaniem jest odkażenie ratownika w stopniu umożliwiającym mu bezpieczne zdjęcie ubioru ochronnego, aparatu ochrony dróg oddechowych itd. Po tym etapie dekontaminacja powinna zapewnić poziom skażenia nie zagrażający życiu ratownika. Natomiast sprzęt i  urządzenia używane w trakcie działań nie powinny być źródłem dalszego skażenia środowiska i ludzi z nim się stykających. W ramach dekontaminacji wstępnej stosowane są następujące techniki: rozcieńczenie, chemiczna neutralizacja, sorpcja. Do wstępnej dekontaminacji stosuje się najczęściej następujące środki odkażające:

• woda,

• 25 kg sody: 40 l roztworu sody (25%), do neutralizacji kwasów,

• 60 l wody amoniakalnej (15%), do neutralizacji kwasów i fosgenu,

• 20 l mieszanki bioversal-woda (stos. 1:5), do odkażania węglowodorów,

• 20 l detergentów do rozpuszczania tłuszczów przy czyszczeniu na zimno,

• 20 l mieszanki glikolu etylenowego i etanolu (stos. 1:2) do odkażania fenolu, krezolu i ksylenu,

• 2 urządzenia do rozpylania pod ciśnieniem (pojemność 5 l),

• nadmuchiwana wanna,

• pojemniki z włókna sztucznego,

• walizka pomiarowa.

Dekontaminacja właściwa prowadzona jest poza terenem akcji ratownictwa chemicznego w strażnicy lub specjalnie przeznaczonym do tego celu miejscu. sprzęt po dekontaminacji wstępnej nadal jest skażony, gdyż większość substancji chemicznych ma zdolność do przenikania struktury materiału. Proces dekontaminacji właściwej ma przywrócić skażonym urządzeniom wszystkie cechy użytkowe. W  przypadku materiałów, które nie mogą być odkażone dostępnymi metodami, należy zapewnić ich właściwe zabezpieczenie przez degradację, utylizację lub składowanie w mogilniku.

Dekontaminacja jest bardzo ważnym procesem , gdyż zabezpiecza przed skażeniem i umożliwia ponowne użycie sprzętu.

4.2.12. Ćwiczenia z zakresu ratownictwa chemiczno-ekologicznego

Przeprowadzanie ćwiczeń na różnych obiektach, cysternach, ciekach wodnych itp. pozwala ratownikom nabrania rutyny poprzez wielokrotne powtarzanie czynności ratowniczych. Ćwiczenia przeprowadzać należy w realiach zbliżonych do rzeczywistości ratowniczej. Dowódca nie może zapomnieć o omówieniu zasady udzielania wzajemnej pomocy ratownikom pracującym w I strefie. Te elementy muszą być wdrażane do treningu. Trening może dotyczyć samej akcji jak również:

• przeprowadzania wizji lokalnej w pomieszczeniach potencjalnego zagrożenia,

• obejrzenia maszyn i urządzeń armatury,

• zapoznanie się z dokumentacją techniczną.

Miejsce pracy dowódcy sekcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego (II strefa) jest często znacznie oddalone od miejsca najbardziej niebezpiecznego (I strefa), w którym ratownicy realizują swoje zadania i dowódca nie jest w stanie bezpośrednio kontrolować, koordynować i interweniować. Podejmując decyzje, również dotyczące bezpieczeństwa, bazuje jedynie na przekazywanych meldunkach, własnym doświadczeniu i wiedzy, wyobraźni i znajomości, umiejętności zdobytych przez ratowników podczas ćwiczeń.

V. Ratownictwo ekologiczne - bezpieczeństwo przy zwalczaniu rozlewów olejowych

5.1. Rozlewy olejowe

Nagłe przedostanie się do otoczenia większej ilości substancji toksycznych wywołuje lokalne zaburzenie funkcjonowania ekosystemu. Podejmując interwencję ekologiczną powinniśmy mieć świadomość ponoszonego wysiłku i ryzyka dla stanu środowiska naturalnego człowieka. Umiejętnie prowadzona akcja usuwania oleju łagodzi jego szkodliwe oddziaływanie i sprzyja szybszemu przywróceniu pierwotnego stanu środowiska.

Olej rozlany na powierzchni wody ulega przeobrażeniom fizycznym i  chemicznym. Ich przebieg jest uzależniony od wielu czynników zewnętrznych takich jak warunki atmosferyczne, temperatura wody, burzliwość jej przepływu i  obecność ciał stałych w wodzie. Patrząc z punktu widzenia ratownictwa ekologicznego najważniejsze są zjawiska, które wpływają na te właściwości i  zachowania oleju i od których zależy skuteczność prowadzonych działań technicznych. Owe zjawiska to:

• odparowanie (odparowuje od 20 do 40% rozlanego oleju w ciągu pierwszych kilku godzin),

• rozprzestrzenianie się na powierzchni wody (2 tony oleju po kilku godzinach tworzą plamę o powierzchni od kilku do kilkunastu kilometrów kwadratowych),

• emulgacja (mieszanie się oleju z wodą tworząc emulsję o zawartości 10-80% wody),

• biodegradacja (biologiczny rozkład przez mikroorganizmy, rozkład oleju wynosi 15g/m³ na rok przy temperaturze 25⁰C),

• porywanie i przetłaczanie (przedostawanie się cząstek oleju, przemieszczającego się w warstwie powierzchniowej wody pod przeszkodą stała.

Ucieczka cząstek zaczyna się przy prędkości nurtu w stosunku do przeszkody około 0,5 m/s.

Olej rozlany na warstwę powierzchniową gruntu częściowo odparowuje, a częściowo wnika w nią. Szybkość i głębokość penetracji zależy od ilości i lepkości oleju; rodzaju gruntu. Przemieszczający się olej w głąb napotyka na wody gruntowe lub na poziomą warstwę nieprzepuszczalną (glina), wskutek czego przemieszcza się w kierunku poziomym aż do związania się z gruntem lub wypłynie do wód powierzchniowych. Prędkość przenikania przez podłoże o bardzo małej lepkości (nafta) wynosi:

• dla piasku gruboziarnistego około 5 m/godz.,

• dla piasku drobnoziarnistego około 1 cm/ 8 miesięcy.

Ponieważ większość olejów ma lepkość większą niż nafta, będą one wnikać z prędkościami mniejszymi.

5.2. Zwalczanie rozlewów olejowych

Zwalczanie rozlewów olejowych na wodach powierzchniowych dokonuje się poprzez:

1. zbieranie - najlepsza metoda pod względem ekologicznym , stosowanie nie wywołuje żadnych ubocznych, szkodliwych dla środowiska skutków,

2. dyspergowanie - metoda chemicznego rozproszenia oleju w celu przyspieszenia procesu jego biologicznego rozkładu. Olej ulega rozbiciu na nieograniczoną ilość mikrokropel umożliwiając mikroorganizmom przetworzenie tych kropel. Dyspergenty są toksyczne, a wraz z olejem tworzą bardziej szkodliwą substancję niż sam olej. Metoda zabroniona jest w Polsce,

3. spalanie na powierzchni wody - znaczenie pomocnicze, szybkie odparowanie lekkich frakcji i węglowodorowych i duży odpływ ciepła do masy wodnej oraz mieszanie się oleju z wodą skutecznie przeciwdziała procesowi spalania. Zwykle zostaje około 60% pierwotnej ilości oleju o bardzo dużej lepkości co utrudnia jego zebranie,

4. zatapianie oleju - metoda polegająca na zwiększaniu ciężaru właściwego oleju, np. przez piasek. Olej znika z powierzchni wody, pozostaje jednak w środowisku wodnym, tyle że w warstwie dennej, co prowadzi do zniszczenia flory i fauny. Po pewnym czasie olej wypływa na powierzchnię osiągając stan sprzed interwencji.

5.3. Bezpieczeństwo osób usuwających rozlewy olejowe

Organizatorzy akcji zwalczania rozlewu olejowego powinni zdawać sobie sprawę z zagrożeń, które mogą wystąpić podczas jej prowadzenia.

Istnieje duże zróżnicowanie stopnia zagrożenia pożarowego na miejscu akcji oczyszczania, zależnie od rodzaju rozlanego oleju, stopnia jego zwietrzenia, miejsca rozlewu, temperatury otoczenia itp. Ze względu na ryzyko poniesienia strat ludzkich i materialnych należy przestrzegać tych wszystkich ogólnie znanych metod zapobiegania powstawaniu pożarów, które odnoszą się do stref najwyższego zagrożenia.

Osoby wyznaczone lub zgłaszające się ochotniczo do akcji zwalczania rozlewu olejowego powinny charakteryzować się dużą odpornością fizyczną. Wynika to z faktu, że akcja jest zwykle długotrwała i prowadzi się ją w warunkach odkrytego terenu (wiatry, deszcze, mróz).

Jedną z głównych zasad zachowania się, którą należy przekazać uczestnikom akcji, jest ostrożność w poruszaniu się. Olej stwarza groźbę poślizgnięć i upadków, z wszystkimi tego konsekwencjami (stłuczenia, złamania, okaleczenia).

Głównym zagrożeniem zdrowia ludzkiego jest toksyczność par węglowodorowych. Powodują one, przy dłuższym kontakcie senność i poczucie zmęczenia. Stężenie par rzędu 0,1% (objetościowo) powoduje już po 5-6 minutach zawroty głowy. Stężenie rzędu 0,6% może w przeciągu kilku minut wywołać zawroty

głowy uniemożliwiające chodzenie. Dłuższe przebywanie w takich warunkach lub też większe stężenie par węglowodorowych mogą spowodować utratę przytomności lub śmierć.

Pierwsze objawy nadmiernego wpływu toksycznych par węglowodorowych to bóle głowy, nudności i zawroty głowy. Powrót do stanu normalnego następuje po ewakuacji z obszaru skażonego. Jeśli objawy nasilają się, należy postępować jak przy zatruciach (sztuczne oddychanie, okrycie chorego itp.) i wezwać pomoc lekarską.

Przyjmuje się jako zasadę by osoby zatrudnione przy usuwaniu dużych awarii olejowych pracowały w systemie cztery na cztery godziny. W czasie pracy należy podawać płyny neutralizujące (np. mleko).

Lekkie produkty naftowe mogą powodować podrażnienia skóry.

Olej należy w takim przypadku zmyć wodą z mydłem. Powtarzający się kontakt skóry z olejem wywołującym podrażnienie prowadzi do wysuszenia, pękania i infekcji wtórnych.

W podsumowaniu należy wymienić następujące wskazania:

• pokłady śródlądowe jednostek pływających należy wyposażyć w nakładki przeciwślizgowe i dodatkowe barierki,

• ludziom należy zapewnić odpowiednie ubrania ochronne,

• przy stosowaniu sorbentów granulowanych niezbędne są okulary ochronne,

• należy dokonywać ekspelozymetrami okresowego pomiaru stężenia par węglowodorowych oraz pomiaru progu wybuchowości atmosfery wokół miejsca akcji,

• pracujących ludzi trzeba okresowo odsyłać na zaplecze akcji, by mogli oddychać świeżym powietrzem,

• na zapleczu akcji powinien znajdować się punkt medyczny.

VI. Zakończenie

W pracy tej zostały przedstawione ogólne zasady prowadzenia akcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego, działanie szkodliwych związków chemicznych na ludzki organizm oraz podstawowe zasady bezpieczeństwa dla ratowników. Pozwolą one w pewnym stopniu uchronić bezcenne życie strażaka-ratownika, który podejmuje trud walki z zaistniałymi zagrożeniami.

Nie sposób przedstawić, wypracować jednolite i szczegółowe metody oraz techniki prowadzenia akcji ratownictwa chemicznego. Można stwierdzić: ile substancji, tyle różnych akcji. Jedno jednak musi być wspólne:

• profesjonalne wyszkolenie,

• niezawodny sprzęt,

• właściwa organizacja prowadzenia działań ratowniczych.

Każde nowe doświadczenia ratownicze uzmysławiają nam, że systematyczne doskonalenie zawodowe daje gwarancje skutecznego prowadzenia akcji ratowniczych, a tym samym ratowanie życia i zdrowia ludzkiego oraz otaczającego nas środowiska.

Uważam, że najistotniejszą zasadą jest podział ról i zadań w sekcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego, aby można było bezpiecznie, dokładnie i szybko realizować cząstkowe zadania. A jest ich wiele: rozpoznanie, prowadzenie pomiarów, wyznaczenie stref, ewakuacja, praca w CUG i asekuracja, zabezpieczenie pożarowe, koordynacja działań i łączność, zasilanie prądowe oraz dekontaminacja ratowników i sprzętu. Aby te wszystkie elementy tworzyły jedną całość należy systematycznie przeprowadzać ćwiczenia, które dodatkowo pozwolą nabrać ratownikom rutyny i pewności.

Poważne traktowanie każdych przeprowadzanych treningów pozwoli na uniknięcie ewentualnych błędów podczas prawdziwego zagrożenia, w wyniku czego nie stracimy tego co najcenniejsze: naszego życia.

Bibliografia

1. Ryng Marian: Poradnik - bezpieczeństwo techniczne w przemyśle chemicznym”, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1980.

2. Małaczyński Marek: „Nadzwyczajne zagrożenia środowiska”, SA PSP Kraków, 1994.

3. Guzowski Piotr, Pawłowski Roman: „Dekontaminacja w działaniach ratownictwa chemicznego jednostek straży pożarnych”, Opolska Oficyna Wydawnicza, Opole, 1994.

4. Guzowski Piotr, Pawłowski Roman, Ranecki Jerzy: „Ubrania ochrony przeciwchemicznej”, SA PSP Poznań, 1997.

5. Praca zbiorowa: „Materiały szkoleniowe z zakresu ratownictwa chemiczno-ekologicznego”, SA PSP Poznań.

6. Łabuz Andrzej: „Kilka uwag praktycznych”, Przegląd Pożarniczy 5/96.

7. Guzowski Piotr: „CO - groźny i niedoceniony”, Przegląd Pożarniczy 4/96.

8. Jesionek Jacek, Dec Lesław: „Zasady ratownicze”, Przegląd Pożarniczy 3/97.

9. Ranecki Jerzy: „Przepompowywanie cieczy palnych”, Przegląd Pożarniczy 7/96.

10. „Taktyka działań uszczelniających”, Przegląd Pożarniczy 10/97.

1

2

---