EKFRAZA I HYPOTYPOZA [w:] A. Dziadek Obrazy i wiersze

EKFRAZA

Pochodzenie ekfrazy wiąże się z retoryką i formami epikdeicznymi:

• Retoryka Arystotelesa - pojęcie evidentia,

• Longin Cyceron, Kwintylian - evidentia - unaocznianie faktów, wywołanie w słuchaczu emocji,

• Retor Aelius Teon - ekphraso - pokazywanie czegoś szczegółowo, zwrócił uwagę na opis tarczy Achillesa w Iliadzie - zapoczątkował bogatą tradycję opisu,

• Hermogenes - ekphrasis to wypowiedź która sprawia, że widzimy rzeczy szczegółowo,

• P. Hamon: „opis w antyku opierał się zawsze na pochwale, podziękowaniu”,

• Ekfraza zrodziła się w okresie drugiej sofistyki - kiedy filozofia zaczęła podkreślać siłę słowa,

• Do teorii literatury ekfraza przeniknęła z retoryki w której oznaczała opis dzieła sztuki,

• Zmiany w funkcjonowaniu pojęcia zaczęły się z nastaniem Nowej Krytyki,

• Lata 80. i 90. XX w. ekfraza jest jednym z ważniejszych problemów teoretycznych reprezentacji w dziełach literackich,

• Ekfraza stała się jedną z podstawowych kategorii badań nad retorycznymi możliwościami jęyzka,

Jako reprezentacja reprezentacji ekfraza wytwarza dystans do przedmiotu i wiąże się z aktem teoretycznym oraz z autorefeksyjnym charakterem sztuki, która usiłuje ukazać jakąś inną sztukę. Problem ekfrazy zajmuje ważne miejsce w dyskusjach dotyczących podziału sztuk na naturalne (np. malarstwo) i nienaturalne (np. poezja) wg tych kryteriów uznawana jest za znak nienaturalny znaku naturalnego.

Wyznaczniki ekfrazy

1. Wyraźne oznaki metajęzykowe, które bezpośrednio odsyłają do konkretnego dzieła sztuki, np.

• tekst literacki jest zatytułowany tak samo jak dzieło sztuki, np. Widok Delf,

• tytuł dzieła występuje w podtytule tekstu lub w samym tekście, np. Gdy już nic nie zostanie Grochowiaka odnoszący się do Saskii Rembrandta,

• w tytule, podtytule albo w tekście znajduje się nazwisko autora danego dzieła, np. Na wystawie Odilon Redona Aleksandra Wata,

2. Elementy opisu dzieła sztuki umieszczone wewnątrz tekstu literackiego, są to najczęściej ślady pozwalające bez żadnych wątpliwości powiązać tekst z konkretnym dziełem. W obrębie tekstu mogą się znaleźć:

• nazwy określające gatunek malarski,

• aluzje do technik,

• aluzje do konwencji sztuk wizualnych,

• aluzje do motywów powtarzających się na obrazach danego artysty,

Nie wszystkie wymienione przykłady są pełnymi ekfrazami. Najczęściej utwory jedynie po części spełniają wyznaczniki ekfrazy. Ciężko wśród współczesnych tekstów znaleźć klasyczną ekfrazę, trzeba raczej mówić o szerokim zjawisku ekfrastyczności, a jedynie w pojedynczych tekstach wskazywać cechy ekfrazy.

• Np. Fragment wazy greckiej Z. Herbert - spełnia połowicznie założenia ekfrazy bo nie koncentruje się na dziele sztuki, ale wkracza w historię i bez odniesienia do niej pozostaje niedoczytany.

Współczesne wiersze często atakują statyczną ekfrazę. Dzieło sztuki traktowane jest często z ironicznym dystansem, wyczuwalny jest również dystans do kultury wysokiej, np. Wojciech Brzoska Leonardo da Vinci poluje na głowę Judasza.

Michael Riffaterre - wprowadza rozróżnienie:

• Ekfraza literacka - występuje wyłącznie w utworach literackich, wykracza zwykle poza samo dzieło sztuki,

• Ekfraza krytyczna - występuje w pracach historyków i krytyków sztuki, opisujących dzieła artystyczne wg określonych norm estetycznych, reguł opisu i systemu wartości, jej fragmenty są często quasi-literackie - autorzy posługują się środkami wyrazu typowymi dla literatury. Ekfraza krytyczna może stanowić inspirację tekstów literackich.

DWA WIDOKI DELF - ADAM CZARNIAWSKI I ADAM ZAGAJEWSKI

Teksty odwołują się do obrazu Jana Vermeera van Delft - Widok Delft - powstałego ok. 1658 lub 1662 r.

Widok Delf Adam Czarniawski (tom Widok Delf z 1973 r.)	Widok Delf Adam Zagajewski (tom Jechać do Lwowa 1983 r.)
jednoznacznie odsyłają do obrazu, zawierają elementy opisu dzieła, są szczególnego rodzaju ekfrazami,
długi ośmioczęściowy poemat, fragmenty opisu obrazu są rozdzielone długimi partiami dygresyjnymi, które pozornie nie mają związku z obrazem,	siedem krótkich wersów, wiersz krótki, zwięzły, słowo poetyckie zredukowane do minimum - doskonałość dzieła przytłacza, mówi sama za siebie i nie wymaga żadnego komentarza,
opis obrazu w tekstach zredukowano do wyliczeń kilku szczegółów
własna historia obcowania z dziełem pejzaż jest arcydziełem, które trwa wiecznie, poza historią i ideologią,	upersonifikowany obraz patrzy na nas - upodmiotowienie dzieła dwa różne widoki Delf: tez z obrazu i rzeczywisty, obraz funkcjonuje jako znak kulturowy,
podkreślenie wagi obcowania z dziełem, dalecy od podjęcia próby pełnego odtworzenia obrazu, zawarta w nich refleksja skupia się na kwestiach estetyki, osiąga poziom autorefleksji, celem ekfrazy nie jest odtworzenie dzieła za pomocą słów, subiektywna interpretacja dzieła ekfraza staje się „hiperznakiem” ukrytego w wierszu znaczenia

KRZYSZTOF LISOWSKI - LORENZO LOTTO (EKFRAZA)

• Wiersz dedykowany Joannie Pollakównie - wypowiedź adresowana do historyka sztuki,

• Za pomocą wtrąconej w nawias nazwy „ekfraza” autor ukierunkowuje tryb lektury,

• Opisany zostaje obraz Lorenza Lotta Św. Mikołaj w chwale ze św. Janem Chrzcicielem i Łucją,

• Konsekwentny ale nie pełny opis dzieła sztuki,

• Tekst obrazowy i tekst literacki wchodzą w nierozerwalny związek koegzystencji,

• Cechy ekfrazy zmieniają utwór w szczególną formę dialogu,

1. Ekfraza sytuuje się między dwoma odmiennymi tożsamościami:

• tożsamość atysty,

• tożsamość czytelnika

2. Ekfraza opisywanego przedmiotu łączy autora z tożsamością adresata,

Ekfraza oddaje poczucie pragnienia jakiegoś przedmiotu wizualnego i ofiarowuje to poczucie czytelnikowi.

Początkowo ekfrazy były pisane w celu uczczenia kogoś lub czegoś.

HYPOTYPOZA

• Ekfraza w ujęciu retorycznym wiązana jest z inną figurą makrostrukturalną - hipotypozą.

• podobnie jak ekfraza, oznacza opis, ale silnie sugestywny.

• obrazowy sposób przedstawienia słownego, apelujący szczególnie do wyobrażeń wizualnych, unaoczniający i aktualizujący treść wypowiedzi,

• Pierr Fontanier - hipotypoza - figura powiązana z imitacją, jej funkcję stanowi:

• unaocznianie,

• harmonizm (aby odbiorca coś usłyszał)

• nazwa hipotypoza z gr. model, oryginał, obraz; derywat od słów rysować, malować,

• sprawia, że opowiadanie lub opis staje się obrazem,

• tworzy z opisu żywą scenę, obraz w podwójnym sensie:

• obraz wizualny,

• obraz retoryczny,

• porównania i alegorie są często hipotypozami,

• figura ta może odsyłać do malarstwa podejmującego różnorodną tematykę,

3

---