Przygotował: lek. med. Piotr Ślęzak

Leczenie się na własną rękę, bez uprzedniej konsultacji z lekarzem, nie tylko lekami chemicznymi ale również ziołami, może okazać się niebezpieczne!

WPROWADZENIE DO ZIOŁOLECZNICTWA.

I. NAZWY ŁACIŃSKIE ŚRODKÓW LECZNICZYCH:

Antidota	Odtrutki
Remedia:	Środki:
-abortiva	-poronne
-adsorbentia	-adsorbujące
-adstringentia	-ściągające
-amara	-gorzkie
-anaesthetica	-znieczulające
-analgetica	-p/bólowe
-antipyretica	-przeciwgorączkowe
-anthelminthica et antiparasitica	-przeciwrobacze i przeciwpasożytnicze
-antiacida	-zobojętniające
-antiallergica	-przeciwalergiczne
-antiarythmica	-p/zaburzeniom rytmu serca
-antiasthmatica	-p/astmatyczne
-antibiotica	-antybiotyki
-anticoagulantia	-p/krzepliwe
-anticonvulsiva	-p/drgawkowe
-antidiabetica	-p/cukrzycowe
-antidiarrhoica	-p/biegunkowe
-antidolorosa	-przeciwbólowe
-antiepileptica	-p/padaczkowe
-antihaemorrhagica	-p/krwotoczne
-antihaemorrhoidalia	-p/hemoroidom
-antihypertonica	-p/nadciśnieniowe
-antimetica	-p/wymiotne
-antineuralgica	-przeciw bólom nerwowym
-antiphlogistica	-p/zapalne
-antirheumatica	-p/reumatyczne
-antisclerotica	-p/miażdżycowe
-antiseptica	-odkażające
-desinficientia	-dezynfekcujne
-antitussica	-p/kaszlowe
-antivertiginosa	-stosowane w zawrotach głowy
-bronchospasmatica	-rozkurczające oskrzela
-cardiaca	-nasercowe
-cardiotonica	-zwiększające siłę skurczów serca
-carminativa	-wiatropędne
-cholagoga	-żółciopędne
-cholecystolytica	-rozpuszczające kamienie żółciowe
-cholekinetica	-pobudzające wydzielanie żółci
-choleretica	-żółciotwórcze
-coronaria	-śr. dział. na nacz. wieńcowe
-corrigentia	-poprawiające smak
-cytostatica	-cytostatyczne
-dermatica	-naskórne
-diagnostica	-do diagnostyki
-diaphoretica	-napotne
-digestiva	-pobudzające trawienie
-diuretica	-moczopędne
-urodesinficientia	-odkażające drogi moczowe
-emmenagoga	-pobudzające miesiączkowanie i skurcze porodowe
-emollientia	-zmiękczające
-enzymatica	-enzymy
-expectorantia	-wykrztuśne
-haemopoetica	-krwiotwórcze
-haemostatica	-hamujące krwawienie
-hormonoorganotherapeutica	-hormonalne, organopreparaty
-hypnotica	-nasenne
-immunostimulantia	-śr. zwiększające odporność organizmu
-lactagoga	-mlekopędne
-laxantia	-przeczyszczające
-metabolica	-regulujące przemianę materii
-mucilaginosa	-śluzowe
-narcotica	-odurzające (narkotyki)
-nutrientia	-odżywcze
-obstipantia	-zapierające
-protectiva	-osłaniające, powlekające
-psychopharmaca	-psychotropowe
-roborantia et tonica	-wzmacniające i tonizujące
-roentgenodiagnostica	-do rentgenodiagnostyki
-sedativa	-uspokajające
-spasmolytica	-rozkurczowe
-stomachica	-żołądkowe, pobudzające czynność żołądka
-styptica	-hamujące krwawienia
-sulfonamida	-sulfonamidy
-tonica	-tonizujące
-tuberculostatica	-p/gruźlicze
-uterina	-działające na macicę
-vasoprotectiva	-korzystnie wpływające na naczynia krwionośne
-vasotonica	-zwężające naczynia krwionośne
-venoprotectiva/vasoprotectiva	-dział. korzystnie na nacz. żylne/krwionośne
Sera et vaccina	Surowice i szczepionki
Vitamina	Witaminy

II. RECEPTA : a) prosta - Receptum simplex: zawiera jeden lub dwa środki lecznicze.

2. złożona - Receptum compositum: zawiera trzy lub więcej środków leczniczych, z których przyrządza się lek.

Środki lecznicze wymienia się w odpowiednim porządku:

-remedium cardinale (basis) - środek leczniczy podstawowy,

-remedium adiuvans - środek pomagający (wspierający), który jest lekiem uzupełniającym działanie leku głównego,

-remedium corrigens - środek poprawiający smak i zapach,

-remedium ornans - środek poprawiający lub dający wygląd lekowi,

-remedium constituens - środek nadający lekowi postać (zaróbka).

III. POSTACIE LEKÓW: 1) twarde lub stałe - medicamenta solida vel dura.

2) miękkie - medicamenta mollia.

3) płynne - medicamenta fluida.

ad.1) Twarde postacie leków:

1.proszki - pulveres; proszki dzielone - dosipulveres; zasypki, pudry - cutipulveres; proszki do rozpylania - fumogena.

2.granulaty, ziarenka - granulata; granulki - granula.

3.pigułki - pilulae.

4.pastylki - pastilli, trochisci.

5.tabletki - tabulettae, compressae; tabletki powleczone, drażetki - tabulettae obductae; tabletki doustne - tabulettae orales; tabletki podjęzykowe - tabulettae sublinguales; tabletki dijelitowe - tabulettae enterales; tabletki rozpuszczalne - solublettae; tabletki do sporządzania roztworów do wstrzyknięć -iniectabulettae; tabletki do implantacji - implantabulettae.

6.wyciągi suche - extracta sicca.

7.mieszanki ziołowe, ziółka - species.

8.kapsułki - capsulae.

ad.2) Miękkie postacie leków:

1.maści - unguenta; maści oczne - oculenta.

2.kremy - cremones.

3.pasty - pastae.

4.czopki - suppositoria; cz. doodbytnicze - s. analia (rectalia); cz. dopochwowe - s. vaginalia (globuli); cz. docewkowe - s. urethralia (cereoli).

5.mazidła - linimenta.

6.plastry - emplastra.

7.przylepce - collemplastra.

8.mydła - sapones.

ad.3) Płynne postacie leków:

1.roztwory - solutiones; r. do wstrzykiwań - iniectabilia; r. do wlewów - infundibilia; r. do rozpylań - nebulogena (nebula).

2.wysycenia - saturationes.

3.płukanki do gardła - gargarismata.

4.wody do oczu - aquae ophtalmicae (collyria)

5.krople do oczu - guttae ophtalmicae (oculoguttae); k. do nosa - rhinoguttae; k. do uszu - otoguttae.

6.napary - infusa.

7.odwary, wywary - decocta.

8.maceraty - macerationes.

9.mieszanki - mixturae.

10.emulsje - emulsiones.

11.zawiesiny - suspensiones.

12.wdychiwania - inhalationes.

13.nalewki - tincturae, (tinctura titrata - nalewka mianowana).

14.wyciągi płynne - extracta fluida, wyciągi suche - extracta sicca.

15.syropy - sirupi.

16.soki - succi.

17.octy - aceta.

18.oleje - olea.

19.kleiki - mucilagines.

20.wody aromatyczne - aquae aromaticae.

IV. CZYNNOŚCI FARMACEUTYCZNE:

odwirowywanie - centrifugatio, -onis (f) wyciąganie - extractio

klarowanie, rozjaśnianie - clarificatio sączenie - filtratio

cedzenie - colatio topienie - fussio

krajanie - concisio maceracja - maceratio

tłuczenie, ugniatanie - contusio utlenianie - oxydatio

przesiewanie - cribratio perkolacja - percolatio

krystalizacja - crystallisatio strącanie - praecipitacio

zlewanie - decantatio proszkowanie - pulverisatio

suszenie - desiccatio redukowanie - reductio

destylacja - destillatio sterylizacja - sterilisatio

wytrawianie - digestio sublimacja - sublimatio

wyciskanie - expressio

V. WAŻNIEJSZE SKRÓTY RECEPTUROWE:

UWAGA: nazwy substancji trujących i silnie działających należy pisać w pełnym brzmieniu !

SKRÓT		NAZWA ŁACIŃSKA		NAZWA POLSKA
aa		ana partes aequales		po równych częściach
Ac.		Acetum		ocet
Acid.		Acidum		kwas
ad chart.(cer.)		ad chartam (ceratam)		do papieru (woskowanego)
ad man. med.		ad manus medici		do rąk lekarza
in oll.		in ollam		do słoika
in scat.		in scatulam		do pudełka
ad us.		ad usum		do użytku
ad us. extern.		ad usum externum		do użytku zewnętrznego
------- intern.		---------- internum		------------ wewnętrznego
ad us. propr.		ad usum proprium		do użytku własnego
in vitr. (rostr)		in vitrum (rostratum)		do butelki (z dziobkiem)
add.		adde		dodaj
aeq.		aequalis		równy
alb.		albus		biały
amp.		ampulla		ampułka
Aq.		Aqua		woda
Aq. bull.		Aqua bulliens		woda wrząca
-----comm.		------communis		-------zwykła
-----dest.		------destillata		-------destylowana
-----ferv.		------fervida		-------wrząca
-----font.		------fontana		-------studzienna (źródlana)
Axung.		Axungia		smalec
Bacill.		Bacilli		pręciki
Bals.		Balsamum		balsam
Bol.		Bolus		gałka
But.		Butyrum		masło
c.		cum		z
caps.		capsula		kapsułka
caps. amylac.		capsula amylacea		kapsulka skrobiowa
------gelat.		----------gelatinosa		-----------żelatynowa
cochl.		cochlear		łyżka
coct.		cocyus		gotowany
col.		colatura		ciecz przecedzona
cpt., comp.		compositus		złożony
comm.		communis		zwykły
compr.		comprime, compressus		sprasuj, sprasowany
concis.		concissus		pocięty
conct.		ccentratus		stężony
consp.		consperge		posyp
cont.		contunde, contusus		pokrusz, skruszony
coq., coqu.		coque		gotuj
Cort.		Cortex		kora
d.		da, detur, dentur		daj, niech będzie wydany, niech będą wydane
d. in vitr. cum pip.		da in vitrum cum pipeta		daj do butelki z pipetką
d.s.		da signaturam; da, signa		wydaj z oznaczeniem; wydaj, oznacz
d.s.nomine		da suo nomine, da sub nomine...		wydaj pod właściwą nazwą, wydaj pod nazwą...
d.s.sign.ven.		da sub signo veneni		wydaj pod znakiem trucizny
d.t.d., d.tal.dos.		da tales doses, dentur tales doses		daj takich dawek, niech będą wydane takie dawki
Dct., dec.		decoctum		odwar
dep., depur.		depuratus		oczyszczony
dest.		destillatus		destylowany
dil.		dilutus, dilutio		rozcieńczony, rozcieńczenie
div.in.part.aeq.		divide in partes aequales		podziel na równe części
dos.		dosis, doses		dawka, dawki
Empl.		Emplastrum		plaster
Em., Emuls.		Emulsio		emulsja
Ess.		Essentio		esencja, mocniejszy wyciąg
ext.		extende		rozciągnij, rozsmaruj
Extr.		Extractum		wyciąg
f.		fiat, fiant		niech powstanie, niech powstaną, zrób
f.s.a.		fiat secundum artem		zrób przepisowo
f.l.a.		fiat lege artis		niech powstanie wg. reguł sztuki, zrób prawidłowo
fict.		fictilis		gliniany
filtr.		filtra		przesącz, odsącz
Fl.		Flos, Flores		kwiaty
Fol.		Folium, Folia		liść, liście
form.		formentur		niech będą ukształtowane, uformuj
Fruct.		Fructus		owoc
glob. vag.		globulus vaginalis		gałka dopochwowa
Gum.		Gummi		guma
gtt.		gutta		kropla
Hb.		Herba		ziele
h.		hora		godzina
inc.		incide		potnij
Inf.		Infusum		napar
Iniec.		Iniectio		zastrzyk, wstrzykiwanie
inspiss.		inspissatus		zagęszczony, odparowany
it., iter.		iteretur		niech będzie powtórzone, powtórz
l.a.		lege artis		prawidłowo
lag.orig.		lagena originalis		opakowanie oryginalne (fabryczne)
lat.		latitudo, latitudinis		szerokość, o szerokości
Lin.		Linimentum		mazidło
linct.		linctus		sok
lint.		linteum		płótno
Liq.		Liquor		płyn, roztwór
long.		longitudo, longitudinis		długość, o długości
m.		misce		zmieszaj
mac.		macerea		maceruj, wymocz
m.d.s. (M.D.S.)		misce, da, signa (miscetur, detur, signetur)		zmieszaj, wydaj, oznacz (niech będzie zmieszane, wydane, oznaczone)
m.pil.		massa pilularum		masa pigułkowa
Mixt.		Mixtura		mieszanka
ml		mililitrum		mililitr
Muc.		Mucilago		kleik
No., Nr., N		numero, numerus		w liczbie, liczba, ilość
obd.		obduce, obducantur		powlecz, niech będą powleczone
Ol.		Oleum		olej
oll. alb.		olla alba		słoik biały
p.		pars		część
p. aeq.		pars aequalis, partes aequales		część równa, części równe
Pastill.		Pastilli		pastylki
pd.		ponderis		o ciężarze
penicil.		penicillum		pędzel
P.I.		Praescriptio Internationalis		przepis międzynarodowy
Pil.		Pilulae		pigułki
pp.		praeparatus		przygotowany
pt., praecip.		praecipitatus		strącony
Pulp.		Pulpa		miazga
Pulv.		Pulvis		proszek
Pulv. gross.		Pulvis grossus		gruby proszek
-------subt.		--------subtilis		drobny (miałki) proszek
pulv.		pulveratus		sproszkowany
pur.		purus		czysty
q.s.		quantum satis		ile wystarczy, ile potrzeba
Rad.		Radix		korzeń
rec.		recens, recenter		świeży, świeżo
rect.		rectificatus		oczyszczony
repet.		repetatur		powtarzać, niech będzie powtórzone
Res.		Resina		żywica
Rhiz.		Rhizoma		kłącze
S.		Signa, signetur		oznacz, niech będzie oznaczone
Sat.		Saturatio		wysycenie
scat.		scatula		pudełko
Sem.		Semen		nasienie
sicc.		siccuc, siccatus		suchy, wysuszony
spl., smpl.		simplex		prosty
Sir.		Sirupus		syrop
Sol.		Solutio		roztwór
solv.		solve		rozpuść
Spec.		Species		ziółka
Sp. (Spir.) V. rect.		Spiritus Vini rectificatus		spirytus winny oczyszczony
sum.		summatur		dodaj, niech będzie dodane
Succ.		Succus		sok
t.d.		tales doses		takie dawki
tab.		tabella, tabula		tabelka
Tab.		Tabuletta		tabletka
Tinct., Tct., Tra.		Tinctura		nalewka
Tub.		Tuber		bulwa
U., Ung., Ungt.		Unguentum		maść
ust.		ustus		palony
ult.		ultimo		na koniec
v., vitr.		vitrum		butelka (szkło)
v. coll. ampl.		vitrum collo amplo		butelka z szeroką szyjką
--rostr.		--------rostratum		------------dzibkiem
--tect.		--------tectum		------------zakorkowana
--epistonio vitr. clausum		--------epistonio vitreo clausum		------------dotartym szklanym korkiem

VI. LEK ROŚLINNY - phytopharmakon - substancja czysta, wyizolowana z materiału roślinnego, a także każdy preparat zawierający w swoim składzie co najmniej 60% składników pochodzenia roślinnego; wśród leków roślinnych wyróżnia się 4 grupy:

1. Surowce roślinne - wysuszone części roślin oraz ich kompozycje (mieszanki ziołowe, granulaty, gumy, żywice ...); znaczenie surowców roślinnych jako leków zmniejszyło się na korzyść izolowanych z nich substancji lub kompleksów substancji czynnych i proces ten dalej postępuje, np. już prawie nie używa się w lecznictwie surowców roślinnych oraz preparatów galenowych z roślin zawierających silnie działające składniki, takich jak sporysz (Secale cornutum), liść naparstnicy purpurowej lub wełnistej (Folium Digitalis purpureae s. lanatae), bulwa tojadu (Tuber Aconiti), kłącze ciemiężnicy (Rhizoma Veratri) - te surowce zachowały jednak swoje znaczenie jako materiały wyjściowe do wyodrębnienia określonych alkaloidów lub glikozydów nasercowych.

1. tkankowe surowce roślinne: korzeń (Radix), łodyga (Caulis), kłącze (Rhizoma), kora (Cortex), liść (Folium), kwiat (Flos), owoc (Fructus), nasienie (Semen), ziele (Herba),

2. beztkankowe surowce roślinne: ziarna skrobi (Amylum), zarodniki widłaka (Lycopodium), gruczoły chmielu (Lupulinum), substancje o charakterze wydzielin, jak alona (Aloë), opium, żywice, kalafonia (Colophonium), guma arabska (Gummi arabicum), tragakanta (Tragacantha), balsamy, terpentyny, olejki, kauczuk itd..

2. Preparaty galenowe - leki z surowców roślinnych, przygotowane w aptece, otrzymane przez: rozdrobnienie, sproszkowanie, ekstrahowanie różnych części roślin np.: liść (folium, -ii), kwiat (flos, -is), kwiatostan (inflorescentia, -ii; anthodium, -ii), kora (cortex, -icis), korzeń (radix, -icis), kłącze (rhizoma, -atis), ziele (herba ,-ae), owoc (fructus, -i), nasienie (semen, -inis).

• rodzaje: nastój, macerat (maceratio, -onis; digestio, -onis) - patrz dalej,

napar (infusum, -ii) - patrz dalej,

wywar, odwar (decoctum, -ii) - patrz dalej,

wyciąg suchy (extractum siccum),

wyciąg płynny (extractum fluidum),

nalewka (tinctura, -i; intractum, -i; alkoholatura, -i),

ziółka (species, -ei),

syrop (sirupus, -i).

• nalewka - to wyciąg alkoholowy, otrzymywana jest przez ekstrakcję suszonych surowców przez zalanie ich zalać rozcieńczonym spirytusem etylowym (najczęściej 45-70%) → 1 część ziół zalać 5-10 częściami alkoholu i pozostawić w dobrze zamkniętej czarnej butelce przez 7-10 dni, często wstrząsając, następnie nalewkę przecedzić, odcedzone zioła wycisnąć i uzyskany w ten sposób płyn połączyć z wyciągiem, nalewkę pozostawić na 2 dni w chłodnym miejscu i ew. odsączyć od wydzielonego osadu,

• syrop - to stężony roztwór cukru w wodnych wyciągach z roślin lub w sokach owocowych; na ogół stosunek płynu do cukru wynosi 1 - 1,8; syrop można przygotować na kilka sposobów (najczęściej na gorąco):

1. przepisaną ilość cukru wsypać do naczynia, dodać odpowiednią ilość płynu, ogrzewać aż do momentu rozpuszczenia się cukru, po jednorazowym zagotowaniu przerwać ogrzewanie, rozlać do niedużych, suchych, czystych, z ciemnego szkła butelek, szczelnie zamykając je - przechowywać w chłodnym, suchym, ciemnym pomieszczeniu,

2. odparować mocno osłodzony wywar,

3. gotować świeże, silnie rozdrobnione części roślin leczniczych w syropie złożonym z wody i cukru (wagowo 1:1),

4. zasypać cukrem świeży surowiec roślinny, pozostawić do momentu „puszczenia soków”, zlać płyn do innego naczynia.

Uwagi:

1. syropy, które zawierają składniki lotne, przyrządza się w temperaturze nie wyższej niż 30^oC, stale mieszając,

2. niekiedy w celu podniesienia trwałości syropu dodaje się nieco spirytusu,

3. podobną do syropu formą leku, często wykorzystywaną w pediatrii, jest miód leczniczy - przygotowuje się go jak syrop, używając płynnego pszczelego miodu lub wodnego roztworu miodu zamiast cukru.

Z roślin leczniczych sporządza się również okłady jako środki rozgrzewające, zmiękczające, kojące, przeciwobrzękowe, przeciwświądowe. Przygotowujemy je ze świeżo sproszkowanych surowców, takich jak: nasiona lnu zwyczajnego (Linum usitatissimum), kozieradki pospolitej (Trigonella foenum-graecum), gorczycy białej (jasnej) lub czarnej (Brassica hirta (Sinapis alba) s. Brassica nigra (Sinapis nigra)), z korzenia żywokostu lekarskiego (Symphytum officinale) i prawoślazu lekarskiego (Althaea officinalis). Sproszkowane surowce należy zmieszać z ciepłą wodą w celu uzyskania konsystencji papki o temp. nie wyższej niż 40-45^oC. Okłady rozgrzewające sporządza się ze zmielonych nasion gorczycy - dla dzieci jednak, ze względu na silne właściwości drażniące skórę, gorczycę miesza się z innymi łagodnie działającymi środkami, jak wytłoki z siemienia lnianego lub otręby (najlepiej owsiane). Do okładów zmiękczających używa się: ziela nostrzyka żółtego (Melilotus officinalis), nasion lnu zwyczajnego oraz miazgi z upieczonej lub ugotowanej cebuli jadalnej (Allium cepa). Okłady kojące i przeciwobrzękowe sporządza się z mięty pieprzowej (Mentha piperita) lub nostrzyka, arniki górskiej (Arnica montana) i nagietka lekarskiego (Calendula officinalis).

UWAGI: - zioła używane do przyrządzania lekarstw muszą być dobrze znane, musi się mieć absolutną pewność, że mamy to zioło, którym zamierzamy się leczyć,

- zioła zawsze muszą być świeże (na ogół nie przechowywane dłużej niż 1 rok od chwili zbioru, choć są nieliczne wyjątki),

- zioła muszą być pozbawione zanieczyszczeń, obcych domieszek, posiadać swoistą barwę i zapach, nie mogą być spleśniałe,

- napary, maceraty zachowują swoją wartość przez 8-10 godz. od chwili przyrządzenia, wywary i odwary - około 1 doby,

- przeprowadzając kurację ziołową należy ściśle przestrzegać zaleceń lekarskich (dawka, czas itd.),

- leczenie określonym ziołem, mieszanką ziołową czy gotowym preparatem ziołowym nie może trwać dłużej niż ok. 2 miesiące, ponieważ po upływie tego czasu organizm przyzwyczaja się do leku - najlepiej po około dwutygodniowej kuracji ziołowej zrobić 4-5 dniową przerwę, następnie, po konsultacji z lekarzem, kontynuować kurację,

- naparów, odwarów, maceratów i nalewek nie powinno się słodzić (można odstąpić od tej zasady przy podawaniu leku dzieciom),

- napary, odwary i wywary zawsze należy pić ciepłe, wolno i małymi łykami.

3. Jednorodne związki chemiczne - wyodrębnione w skali przemysłowej z roślin o dokładnie poznanej budowie i działaniu farmakologicznym np.: alkaloidy, glikozydy ... .

4. Produkty metabolizmu drobnoustrojów (bakterii, promieniowców, pleśni) - otrzymane w drodze hodowli na sztucznych podłożach, bądź otrzymywane w procesach fermentacyjnych (określane jako antybiotyki).

LEKI NATURALNE możemy scharakteryzować definicją podaną przez profesora B. Borkowskiego (1972): „za leki naturalne przyjmujemy te wszystkie związki występujące w roślinach i u zwierząt, które znalazły zastosowanie w postaci wysuszonych organów, w postaci wyciągów lub wyodrębnionych frakcji, lub w czystej postaci i obecnie są otrzymywane na skalę techniczną w drodze prostych zabiegów, ewentualnie w drodze jednoetapowych przekształceń cząsteczki pierwotnych składników”.

LEKI ROŚLINNE możemy scharakteryzować definicją podaną przez Europejskie Naukowe Zrzeszenie do Spraw Fitoterapii (ESCOP) (1996): „leki roślinne (ang. Phytomedicines, niem. Phytopharmaka) są to użyteczne w medycynie wyroby, które zawierają, jako składniki czynne, wyłącznie rośliny, części roślin, substancje roślinne lub ich kombinacje w postaci przerobionej lub nieprzerobionej”.

VII. FITOTERAPIA:

• pojęcie FITOTERAPII do nauki wprowadził francuski lekarz HENRI LECLERC (1870 - 1955),

• jest to nauka zajmująca się zastosowaniem środków leczniczych pochodzenia roślinnego w leczeniu poszczególnych chorób i w ich profilaktyce - określa zastosowanie leków roślinnych na podstawie oceny korzyści w stosunku do ryzyka dla leczenia lub łagodzenia stanów chorobowych, a także dla utrzymania zdrowia i celów profilaktycznych,

• jest oparta na 3 źródłach: ludowej tradycyjnej medycynie, doświadczalnej farmakologii i toksykologii roślin leczniczych, farmakologii klinicznej,

• istnieją dwie metody leczenia substancjami pochodzenia roślinnego:

1. fitoterapia, w której stosuje się całe kompleksy związków, występujących w roślinach.

2. fitoterapia za pomocą substancji biologicznie czynnych wyizolowanych z roślin w postaci jednorodnych związków o określonej, znanej budowie chemicznej.

• poszczególne składniki czynne rośliny leczniczej nie zawsze mogą zastąpić cały kompleks składników tej rośliny, ponieważ tzw. „substancje bierne” zmieniają często wchłanialność, aktywność i toksyczność czystych składników czynnych, np. wyodrębnioną z roślin taninę (Potentilla erecta - pięciornik kurze ziele) można stosować w terapii biegunki, jednak w leczeniu klinicznym obserwuje się, że czysta tanina działa na organizm silnie i zbyt gwałtownie - zastąpienie taniny sproszkowanym korzeniem lub wywarem z Potentilla erecta powoduje działanie łagodniejsze i stopniowe, a w efekcie końcowym bardziej skuteczne.

VIII. PROPONOWANE LECZNICZE I MAKSYMALNE DAWKI SILNIE DZIAŁAJĄCYCH SUROWCÓW I LEKÓW ROŚLINNYCH (uwzględnionych w: Ph. Eur.^a, DAB 8^b (farmakopea niemiecka) i FP IV^c):

NAZWA SUROWCA LUB LEKU:	DROGA PODANIA:	DAWKI:				UWAGI:
				JEDNORAZOWA:			DOBOWA:
				LECZNICZA:	MAKSYMALNA:		LECZNICZA:	MAKSYMALNA:
Aloë^c	p.o.	0,1-0,2^c
Balsamum peruvianum^c	ext.	0,2^c				maści i r-y:10-20%
Balsam peruwiański^® (Balsamum peruwianum^®, Balsolan^®) - Antiphlogisticum et Antisepticum - S: nie mniej niż 50% cynameiny (mieszanina ok. 40% płynnego benzoesanu benzylu i ok. 20% cynamonianu benzylu), inne estry kwasu cynamonowego, wolny kwas cynamonowy i benzoesowy, seskwiterpen farnezol, wanilina; Dz: przeciwzapalne, antyseptyczne, pobudza ziarninowanie; Z: zewnętrznie w postaci maści i roztworów etanolowych w chorobach skóry, ranach, odmrożeniach, przeciw pasożytom skóry.
Camphora^b,c	ext.					maści i r-y:10%
Cortex Frangulae^a,c	p.o.	1,0-5,0^c				odwary
Kora kruszyny pospolitej - antrazwiązki drażnią ścianę jelita grubego wywołując przekrwienie i wyzwolenie ruchów perystaltycznych z jednoczesnym zahamowaniem wydalania wody z jelit. Wypróżnienie następuje po 6-10 h od chwili przyjęcia leku. Zwiększa wydzielanie żółci i działa słabo bakteriobójczo.
Cortex Quercus^c	ext.					odwary: 5-10%
Kora dębu szypułkowego - działanie przeciwzapalne i ściągające.
Extractum Belladonnae sicc.^c	p.o.	0,01-0,02^c	0,05^c	0,03-0,05^c	0,15^c	także doodbytniczo
Extractum Opii^b,c	p.o.	0,025^c	0,075^b,c	0,075^b,c	0,25^b,c
Folium Belladonnae^a,c	p.o.	0,05-0,1^c	0,2^c	0,2^c	0,6^c
Lupulinum^c	p.o.	0,5-1,0^c
Gruczoły chmielowe z powierzchni owocostanów (Glandulae lupuli s. Lupulinum - lupulina) - hamujące na czynność kory mózgowej, zmniejszające wrażliwość niektórych ośrodków w rdzeniu przedłużonym i rdzeniu kręgowym, uspokajające, hipotensyjne.
Mentholum^b,c	p.o. et ext.					na bł. śluzowe: 0,3%, na skórę: do 10%
Oleum Anisi^c	p.o.	0,02-0,03^c		0,06-0,12^c
Owoce anyżu - pobudzanie wydzielania błon śluzowych gardła, krtani i tchawicy, wyzwalanie odruchu wykrztuśnego, pobudzanie czynności wydzielniczej przewodu pokarmowego, wiatropędne, łagodnie rozkurczowe, zwiększające laktację; substancje czynne olejku anyżowego są wydzielane z mlekiem matki nadając mu właściwości wiatropędne i słabo bakteriobójcze; zewnętrznie - olejek anyżowy działa odkażająco i toksycznie na pasożyty (świerzbowce, wszy); nieżyt dróg oddechowych.
Oleum Menthae piperitae^c	p.o. et ext.	0,02-0,04^c		0,06-0,12^c		roztwory:1-5%
Olejek miętowy (mentol i jego estry, menton, związki terpenowe) - pobudzające czynności wydzielnicze (sekretolityczne) żołądka i wątroby, rozkurczowe, wiatropędne, przeciwwzdęciowe, bakteriobójcze, znieczulające, przeciwświądowe.
Oleum ricini^c	p.o.	5,0-20,0^c
Po rozpadzie oleju rycynowego uwalnia się kwas rycynolowy, który ulega stopniowemu zmydlaniu do mydeł sodowych i potasowych. Kwas i mydła drażnią jelita, wzmagają ruchy perystaltyczne jelita cienkiego przy jednoczesnym zahamowaniu perystaltyki jelita grubego. Wywołują lekkie przekrwienie ścian jelita, zwiększają przenikanie wody przez ściany jelita. Wypróżnienie następuje po około 2-3 h; stosowany zewnętrznie działa osłaniająco i przeciwzapalnie.
Pulvis Magnesiae cum Rheo^c	p.o.	1,0-3,0^c
Proszek troisty (syn. Pulvis Magnesiae Compositus, Pulvis pro infantibus) wykazuje działanie skojarzone: węglan magnezowy zobojętnia nadmiar HCl, antrazwiązki działają łagodnie przeczyszczająco, olejek koprowy działa spazmolitycznie, przyspiesza perystaltykę jelit, działa wiatropędnie, łagodzi lub znosi ból wywołany wzdęciem, zwłaszcza u dzieci i osób starszych; stosuje się w zaparciach, wzdęciach, kolce jelitowej, zaburzeniach trawienia, czkawce, nadkwaśności; podaje się p.o. ¼ łyżki 1-3 razy dziennie po jedzeniu; preparaty: Proszek troisty^®, Pulvis Magnesiae cum Rheo^® (skład wg FP IV: 50 cz. węglanu magnezowego, 20 cz. korzenia rzewienia, 30 cz. olejkocukru koprowego (5 kropli olejku koprowego na 10 g sacharozy)).
Radix Althaeae^c	p.o.	2,5^c				w preparatach
Korzeń prawoślazu lekarskiego wykazuje działanie przeciwzapalne, wykrztuśne, upłynniające, dzięki dużej zawartości substancji śluzowych działa hamująco na wchłanianie, osłaniająco na śluzówki przewodu pokarmowego i górnych dróg oddechowych; zmniejsza stan podrażnienia i uczucie bólu oraz częstość odruchów kaszlowych, ułatwia pęcznienie zalegającej wydzieliny, wyzwala ruchy nabłonka rzęskowego i odruch wykrztuśny, wzmaga fagocytozę; zewnętrznie śluz działa zmiękczająco na skórę, łagodząco i osłaniająco.
Radix Gentianae^c	p.o.	1,0^c				w preparatach
Korzeń goryczki żółtej zawiera gorycze - są to niektóre związki furanu i laktony. Ich wspólna cecha to intensywnie gorzki smak - nawet w dużych rozcieńczeniach. Przez podrażnienie zakończeń nerwów czuciowych odruchowo powodują wzrost sekrecji soku żołądkowego, wzrost wydzielania śliny i soku trzustkowego. Wzmagają apetyt.
Radix Glycyrrhizae^c	p.o.	1,0-1,5^c				w preparatach
Korzeń lukrecji gładkiej - działa rozkurczowo, wykrztuśnie, przeczyszczająco.
Radix Levistici^c	p.o.	0,5-2,0^c				w preparatach
Korzeń lubczyka lekarskiego - zastosowanie w leczeniu dny moczanowej.
Radix Rhei^c	p.o.	1,0-2,0^c				w preparatach
Radix Saponariae^c	p.o.	0,5^c				w preparatach
Korzeń mydlnicy lekarskiej - działanie napotne, moczopędne, przeczyszczające, wykrztuśne.
Radix Taraxaci^c	p.o.	2,0-3,0^c				w preparatach
Korzeń mniszka lekarskiego - zawiera m.in. trójterpeny, gorycze, garbniki.
Radix Valerianae^c	p.o.	0,5-2,0^c				w preparatach
Rhizoma Bistortae^c	p.o. et ext.	1,0-3,0^c				w preparatach
Kłącze rdestu wężownika - działa moczopędnie, przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie i ściągająco.
Rhizoma Calami^c	p.o.	1,0^c				w preparatach
Kłącze tataraka zwyczajnego - m.in. zawiera gorycze i garbniki.
Rhizoma Tormentillae^c	p.o. et ext.	1,0-3,0^c				odwary: 10%
Kłącze pięciornika kurze ziele - m.in. zawiera gorycze i garbniki.
Tanninum^c	ext.					na bł. śluzowe: 0,5-1%, maści i zasypki: do 20%
Tanninum albuminatum^c	p.o.	0,5-1,0^c		3,0^c
Thymolum^b,c	ext.					stężenie 0,05%
Składnik olejku eterycznego z macierzanki piaskowej.
Tinctura Absinthi^c	p.o.	0,5^c
Nalewka z bylicy piołunu - zawarte w piołunie gorycze pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, lotny olejek piołunowy również wzmaga wydzielanie soku żołądkowego oraz śliny, a ponadto działa p/bakteryjnie i p/skurczowo w obrębie przewodu pokarmowego i dróg moczowych; słabo moczopędnie; zewnętrznie wyciąg z piołunu działa trująco na pasożyty skóry (świerzb i wszy) oraz na owsiki.
Tinctura amara^c	p.o.	0,5^c
Tinctura Belladonnae^c	p.o.	0,1-0,5^c	1,0^c	0,3-1,5^c	3,0^c
Tinctura Calami^c	p.o.	0,5-1,0^c
Tinctura Gallae^c	ext.					stężenie 1-3%
Nalewka z galasu (patologiczne nowotwory dębu zwane dębiankami) - zawiera znaczne ilości taniny.
Tinctura Gentianae^c	p.o.	0,5^c		1,5-3,0^c
Tinctura Opii simplex^b,c	p.o.	0,2-0,5^c	1,5^b,c	1,5^b,c	5,0^b,c
Tinctura Rhei compositum^c	p.o.	1,0-2,0^c
Tinctura Tormentillae^c	p.o.	0,5-1,0^c

IX. ZASADY SPORZĄDZANIA WYCIĄGÓW WODNYCH:

Rozpuszczalność składników farmakologicznie czynnych jest zasadniczym czynnikiem kierującym wyborem racjonalnej postaci leku w fitoterapii. Doświadczenie uczy, że związki trudno rozpuszczalne w wodzie niejednokrotnie przechodzą do wyciągów wodnych. Jednak generalnie brak jest danych o jakości i ilości ciał czynnych znajdujących się w naparze i w nalewce z tego samego surowca.

Z surowców nie uwzględnionych w tabeli z pkt. VIII-go zwyczajowo sporządza się proste preparaty w następujący sposób:

- surowce silnie działające oraz zawierające dużą ilość goryczy stosuje się w ilości 1-5 części surowca na 100 części wody,

- surowce słabo działające stosuje się w ilości 5-10 części surowca na 100 części wody.

Wspomniane proste preparaty roślinne, przepisywane przez lekarzy, to najczęściej maceracje (macerationes), napary (infusa) oraz odwary (decocta). Sporządzane ex tempore i przyjmowane przez pacjentów wyciągi wodne, mimo że stanowią prostą postać leku, często zawierają składniki, których brak w innych, bardziej nowoczesnych postaciach leku.

Maceracje (nastoje) sporządza się przez zalanie przepisowo rozdrobnionego surowca wodą o temperaturze pokojowej na 30 min. do kilku godzin. Podczas sporządzania maceracji wytrawiany surowiec należy kilkakrotnie dobrze wymieszać z wodą. Po przecedzeniu pozostałość należy przepłukać wodą w celu uzupełnienia maceracji do przepisanej objętości. Maceracje sporządza się m.in. z: Semen Lini (nasienie lnu zwyczajnego) oraz Radix Althaeae (korzeń prawoślazu lekarskiego).

Napary (wyciągi wodne z roślin leczniczych, przygotowane na gorąco lub na zimno; sposób otrzymywania preparatu zależy od zawartych w surowcu związków chemicznych, np.: napar z owoców szakłaku sporządza się na zimno → otrzymany w ten sposób środek leczniczy zawiera 3 razy więcej pochodnych antrachinonu niż uzyskany na gorąco, a poza tym jest bardziej gorzki, co wskazuje na lepszą ekstrakcję goryczy; podobnie na zimno należy sporządzać wyciągi z innych surowców antrachinowych, jak kora kruszyny i liście senesu, a także śluzowych, np.: korzeni i liści prawoślazu, nasion lnu, kwiatów dziewanny, rozdrobnionych nasion kozieradki (kozieradka pospolita - Trigonella foenum-graecum, kozieradka błękitna - Trigonella coreulea)) sporządza się z surowców, których substancje biologicznie czynne są wrażliwe i łatwo ulegają rozkładowi w skutek działania wyższej temperatury:

1. praktyce w celu sporządzenia naparu na gorąco określoną ilość przepisowo rozdrobnionego surowca zalewa się w naczyniu z przykrywką odpowiednią ilością wody i ogrzewa na łaźni wodnej przez 15 min.. Po skończeniu ogrzewania naczynie odstawia się na kolejne 15 min., podczas których zawartość naczynia należy od czasu do czasu przemieszać. Następnie napar należy przecedzić oraz uzupełnić do przepisanej objętości. W warunkach domowych ten ostatni etap bywa zwykle pomijany,

2. w celu sporządzenia wyciągu na zimno należy rozdrobniony surowiec zalać przepisaną ilością przegotowanej wody o temperaturze pokojowej i pozostawić na pewien czas, nieraz nawet do 24 godzin (w zależności od surowca).

Odwary (wywary) sporządza się z surowców, których substancje biologicznie czynne trudno przechodzą do roztworu wodnego ze względu na słabą rozpuszczalność w wodzie bądź też ze względu na twardą, zbitą konsystencję surowca (drewno, kora, niektóre korzenie). W celu sporządzenia odwaru przepisaną ilość odpowiednio rozdrobnionego surowca, po zalaniu wodą o temperaturze pokojowej, miesza się i po przykryciu umieszcza się na łaźni wodnej. Temperatura łaźni nie powinna być niższa niż 90⁰C, a proces wytrawiania surowca powinien w tej temperaturze trwać ~ 30 min.. Tak sporządzony odwar odcedza się od pozostałego surowca, który przepłukuje się wrzącą wodą i uzupełnia nią odwar do przepisanej objętości; uwagi:

1. surowce zawierające alkaloidy, z których zamierza się sporządzić odwary, powinny być zakwaszone, ponieważ alkaloidy znacznie lepiej wytrawiają się w środowisku kwaśnym - do zakwaszenia stosuje się przeważnie kwas cytrynowy w ilości 0,5 g kwasu na 100,0 g wody,

2. surowce zawierające saponiny wytrawiają się w środowisku zasadowym, co gwarantuje lepszą ekstrakcję saponin. - zasady tej przestrzega się zwłaszcza w przypadkach sporządzania odwarów z Radix Senegae (korzeń krzyżownicy wirginijskiej), Radix Primulae (korzeń pierwiosnki lekarskiej).

O ile chory łatwo może właściwie sporządzić lek z pojedynczego surowca roślinnego, o tyle sprawa komplikuje się w przypadku recept złożonych. Kłopoty wyłaniają się zwłaszcza w chwili, gdy w przepisanej mieszance ziołowej, z której pacjent ma sporządzić „herbatkę”, znajdują się, oprócz surowców odpornych na działanie temperatury, również i takie, których substancje biologicznie czynne unieczynniają się pod wpływem podwyższonej temperatury lub też, np. olejki, ulatniają się. W takich przypadkach wyliczoną uprzednio dawkę dobową mieszanki (species), zalewa się połową przepisanej ilości wody o temperaturze pokojowej i poddaje 6-8 godzinnej maceracji. Po tym czasie zlewa się macerat przez sitko, wyciskając w końcowym etapie z ziół resztki zatrzymanego wyciągu. Odcedzone zioła zalewa się pozostałą ilością wody potrzebną do przygotowania wyciągu, lecz tym razem o temperaturze wrzenia. Proces wytrawiania ziół prowadzi się przez 15 min. i po zlaniu naparu przez sitko łączy się z uzyskanym uprzednio maceratem i podaje choremu na ciepło.

Tego rodzaju postępowanie należałoby właściwie zalecać również w przypadkach wykonywania recept budzących jakiekolwiek wątpliwości dotyczące ich sporządzania. Lekarz powinien znać skład chemiczny przepisywanych choremu ziół, a także właściwie poinformować o ich przygotowaniu. Jako klasyczny przykład można tu przytoczyć często przepisywany surowiec, jakim jest Folium Salviae (liść szałwi lekarskiej), z którego, w zależności od sposobu sporządzania, można uzyskać leki o całkowicie różnym działaniu - odwar zawiera znaczną ilość garbników (działanie ściągające i przeciwzapalne), przy czym niemal całkowicie jest pozbawiony olejku, a napar zawiera przede wszystkim olejek o działaniu dezynfekującym oraz zmniejszającym nadmierną potliwość, którego to działania zupełnie nie wykazuje odwar.

Dodając jakiś surowiec do mieszanki ziołowej trzeba mieć świadomość, jaka jest szansa przejścia do wyciągu wodnego pożądanego związku i w jakiej ilości, np.:

• postać naparu z kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis) jest najsłabszą z możliwych do podania choremu, a dodanie dziurawca zwyczajnego (Hypericum perforatum) do mieszanki ziołowej, jako leku przeciwdepresyjnego, mija się z celem, ponieważ hiperycyna jest związkiem bardzo trudno rozpuszczalnym,

• konwalatoksyna (glikozyd konwalii majowej (Convallaria majalis)) rozpuszcza się w wodzie w stosunku 1:2000,

• wolne związki kumarynowe nie rozpuszczają się w wodzie.

Wg Profesora B. Borkowskiego zasadą powinno być takie zestawienie składników mieszanki ziołowej, aby uzyskać działanie przeciw wszystkim objawom zespołu chorobowego lecz zestawienie 7-10 składników w równych częściach dyskwalifikuje i producenta leku, i mieszankę - zasadniczy efekt musi być uzyskany maksymalnie trema środkami, istotnie działającymi, a pozostałe mają mieć charakter uzupełniający.

X. MIARY, OBJĘTOŚCI:

Łyżeczka do herbaty zawiera:

• ~1,0 g rozdrobnionych kwiatów,

• ~1,5 g rozdrobnionych liści,

• 1,5-4,0 g rozdrobnionych ziół,

• 4,0-5,0 g rozdrobnionych korzeni, nasion i owoców,

• ~0,5 g taniny,

• ~3 g soli, cukru,

• ~7 g bromków, jodków.

Łyżka stołowa zawiera:

• 3,0-4,5 g rozdrobnionych kwiatów lub liści,

• 4,5-8,0 g rozdrobnionych ziół,

• 9,0-12,0 g rozdrobnionych korzeni, nasion i owoców.

Objętości:

• łyżeczka do herbaty: ~5 ml,

• łyżeczka deserowa: ~10 ml,

• łyżka stołowa: ~15 ml,

• kieliszek: 30-50 ml,

• szklanka: 200-250 ml.

• 1 g H₂O, słabe roztwory wodne = ~ 20 kropli,

• 1 g alkoholu = ~ 60 kropli,

• 1 g roztworu alkoholowego = ~ 50 kropli,

• 1 g eteru = ~ 80 kropli,

• 1 g oleju = ~ 40 kropli.

Pojemność worka spojówkowego jest ograniczona i maksymalna objętość płynu, którą może on zatrzymać nie przekracza 30 mikrolitrów (μl). Objętość jednej kropli podawanej do oka waha się natomiast od 40 do 70 μl, w zależności od rodzaju końcówki zakraplacza i średnicy jego wylotu. Tak więc nawet jedna kropla stanowi najczęściej objętość przewyższającą możliwość utrzymania się w worku spojówkowym i część leku spływa do jeziorka łzowego, skąd przez drogi łzowe przechodzi do jamy nosowej. A zatem lek podany w ilości większej niż 1 kropla, nie tylko nie może być zatrzymany przez worek spojówkowy, ale spływa do gardła i przewodu pokarmowego - biorąc pod uwagę znacznie wyższe stężenia leków podawanych do oka niż preparatów stosowanych ogólnie, łatwo zrozumieć przyczynę objawów ubocznych.

XI. INFORMACJE OGÓLNE:

• rozwój fitoterapii hamuje niechęć wielu lekarzy do stosowania leków pochodzenia roślinnego, ze względu na często powolne ich działanie lecznicze, a także wyraźny brak udokumentowanych informacji o ich działaniu,

• nie wszystkie rośliny zasługują na stosowanie w celach leczniczych - wiele z nich musi być jeszcze dokładnie zbadanych pod względem chemicznym i farmakologicznym, zanim zacznie się je stosować,

• rozwój fitoterapii wymaga spełnienia kilku warunków:

1. Fitoterapia, jak każda metoda leczenia, powinna być wyłącznie domeną działalności lekarzy - jako jedynie uprawnionych do leczenia; dla zapewnienia rozwoju ziołolecznictwa istotne jest także współdziałanie farmaceutów mogących służyć lekarzom pełną informacją naukową.

2. Fitoterapia powinna być dziedziną lecznictwa, której rozwijanie pozostawia się swobodnej decyzji lekarzy.

3. Fitoterapia ma szansę rozwinąć się zwłaszcza w leczeniu chorób:

• przewodu pokarmowego,

• układu oddechowego,

• układu krążenia,

• dróg moczowych,

• niektórych chorób wieku starszego i dziecięcego,

• pomocniczo w wielu innych rodzajach schorzeń, zwłaszcza o charakterze przewlekłym.

4. Dla ugruntowania rozwoju fitoterapii jest niezbędna - oprócz odpowiedniego przygotowania lekarzy specjalistów - właściwa podstawa naukowa oparta głównie na obserwacjach klinicznych, a także na wymianie wyników doświadczeń krajowych i międzynarodowych.

• stosowane w fitoterapii zioła lub ich przetwory cieszą się dużym, ostatnio stale rosnącym, uznaniem w społeczeństwie, zwłaszcza u ludzi starszych - wiele leków roślinnych, stosowanych np. we wczesnym okresie miażdżycy lub innych schorzeniach towarzyszących wiekowi starczemu, można zaliczyć do leków, które pośrednio wpływają zapobiegawczo na postępy procesu starzenia,

• ziołolecznictwo odgrywa szczególną rolę jako uzupełnienie chemioterapii - po przezwyciężeniu choroby lekarz powinien (o ile jest to możliwe) przepisywać leki uzupełniające, na bazie roślin leczniczych, zamiast dalszego stosowania leków syntetycznych,

• często zgłaszają się do lekarza osoby przekonane o swojej rzekomej chorobie, mimo że nie występują u nich zmiany chorobowe, żądając konsultacji lub jakiegokolwiek leku - najlepszym rozwiązaniem wówczas jest zastosowanie naturalnych środków leczniczych, które nie wyrządzają szkody zdrowemu organizmowi, a podanie ich może poprawić samopoczucie pacjenta,

• jedynie przy przekroczeniu dawek terapeutycznych leku roślinnego bądź przy systematycznym podawaniu związków o bardzo dużej toksyczności (niektóre alkaloidy) czy kumulujących się w organizmie (glikozydy nasercowe) mogą wystąpić objawy niepożądane,

• nie należy przeceniać możliwości fitoterapii, aby nie przeoczyć odpowiedniego etapu w rozwoju choroby, po którym szanse wyleczenia mogą się zmniejszyć nawet przy stosowaniu intensywnego leczenia farmakologicznego!

The end.

9

---