Zaborcy wobec społeczeństwa polskiego po klęsce powstania
Zabór rosyjski
Po stłumieniu powstania styczniowego nastąpiły represje zaborcy rosyjskiego wobec ludności polskiej. Były one tak dotkliwe, że nazwano ten okres „nocą postyczniową”. Wielu uczestników powstania zostało zmuszonych do emigracji. Na tych, którzy zostali w kraju, spadały kary za udział w powstaniu i za noszenie żałoby narodowej po klęsce powstania. Nakładano kontrybucje, czyli opłaty na mieszkańców miast i wsi za popieranie działań powstańczych.
Królestwo Polskie straciło resztę samorządowej odrębności, zostało włączone do Cesarstwa Rosyjskiego jako Kraj Przywiślański. Zlikwidowano odrębny herb Królestwa z wizerunkiem Orła Białego.
Represje w zaborze rosyjskim: likwidacja odrębności Królestwa Polskiego; władzę sprawuje generał-gubernator posiadający władzę cywilną i wojskową oraz szerokie pełnomocnictwa; wprowadzenie stanu wojennego, co pozwalało na:
- zsyłanie bez sądów na Syberię,
- konfiskatę mienia,
- nakładanie kontrybucji.
Rusyfikacja miała na celu wynarodowienie Polaków i przemienienie ich w Rosjan - narzucenie języka rosyjskiego i rosyjskiej kultury; szkolnictwa oraz treści nauczania; administracji i urzędów; Kościoła.
Prześladowania dotyczyły też Kościoła katolickiego za popieranie oporu ludności w powstaniu styczniowym. Walka z Kościołem: likwidowano diecezje, zwalniano biskupów; niektórzy biskupi zsyłani byli w głąb Rosji; zamykano klasztory; zastosowano terror wobec Kościoła unickiego (który uznawał zwierzchnictwo papieża); car ustanowił w Petersburgu Kolegium Rzymskokatolickie, któremu podlegać miało duchowieństwo polskie (zamiast papieżowi).
Zabór pruski
Polacy w zaborze pruskim, a szczególnie w Wielkopolsce, narażeni byli na germanizację (zniemczenie), która wzmogła się, gdy na czele rządu pruskiego stanął premier Otto von Bismarck, zacięty wróg polskości. W czasie powstania styczniowego współdziałał z rządem rosyjskim w walce z Polakami, a po upadku powstania zaostrzył politykę antypolską. Działalność germanizacyjna objęła w tym samym stopniu życie polityczne, kulturalne i gospodarcze.
Działania przeciwko Polakom w zaborze pruskim: nazwę Wielkie Księstwo Poznańskie zastąpiono nazwą niemiecką Prowincja Poznańska, na szeroką skalę rozpoczęto akcję germanizacyjną:
- usunięcie języka polskiego ze szkół, urzędów, sądów,
- zniemczenie imion, nazwisk, nazw miejscowości,
- powołanie Związku dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich, tzw. Hakaty (nazwa utworzona od nazwisk założycieli: Hansemann, Kenemann, Tiedemann) w 1894 roku, który za pomocą prasy i odczytów miał wpływać na antypolskie nastroje wśród Niemców.
Kolonizacja, czyli popieranie osadnictwa niemieckiego na ziemiach polskich:
- powołanie Komisji Kolonizacyjnej w 1886 roku, która posiadała fundusze na wykup ziemi od Polaków,
- zakaz wznoszenia zabudowań (1904 r.),
- tzw. „rugi pruskie”, czyli wydalanie osiadłych Polaków, którzy uciekli z zaboru rosyjskiego i nie mieli obywatelstwa pruskiego.
Na ziemiach polskich w zaborze pruskim obwiniano Kościół katolicki o podtrzymywanie ducha polskości, a Bismarck wypowiedział mu wojnę, tzw. Kulturkampf, czyli walkę o kulturę, oczywiście niemiecką. Celem Kulturkampfu było podporządkowanie Kościoła katolickiego państwu. W tym celu duchowieństwo poddane zostało ścisłej kontroli państwa, zlikwidowano szkolnictwo zakonne i seminarium duchowne w Poznaniu, wprowadzono zakaz wygłaszania kazań i nauki religii w języku polskim.
Carat, rusyfikując szkolnictwo i urzędy, prześladował ludność polską pod względem politycznym i kulturalnym. Nie stawiał natomiast przeszkód w rozwoju gospodarczym. W zaborze pruskim działalność germanizacyjna objęła w tym samym stopniu życie polityczne, kulturalne i gospodarcze.
Zabór austriacki
Galicja to potoczna nazwa ziem zaboru austriackiego wraz z Krakowem. W 2 poł. XIX wieku Austria, osłabiona klęskami wojennymi (przegrana z Francją i Włochami 1859 r. oraz z Prusami 1866 r.), podjęła reformy i zgodziła się na ustępstwa wobec podległych jej narodów, aby zapobiec rozpadowi wielonarodowościowej monarchii.
Dzięki nim oraz walce społeczeństwa polskiego Galicja otrzymała w latach 1867-1873 autonomię, tzn. własny Sejm Krajowy, który sprawował kontrolę nad samorządem powiatowym i gminnym. Podlegały mu: ustawodawstwo gospodarcze, gminne, częściowo szkolne. Uchwały sejmu sankcjonował cesarz. Organem wykonawczym (rządem) był Wydział Krajowy z marszałkiem krajowym.
Autonomia dla Polaków oznaczała też uznanie języka polskiego jako urzędowego. Polacy zajmowali stanowiska w sądach i administracji. Galicja miała swojego przedstawiciela w parlamencie wiedeńskim.
Uzyskana autonomia stwarzała Polakom zaboru austriackiego korzystne warunki do legalnej działalności politycznej i rozwoju kultury narodowej. Galicja stała się głównym ośrodkiem rozwoju kultury polskiej i polskiego życia narodowego.
Galicja ośrodkiem życia narodowego Polaków:
- rozwój szkolnictwa z polskim językiem wykładowym od szkoły ludowej, przez średnią do szkoły wyższej,
- możliwość uroczystego obchodzenia rocznic narodowych,
- swoboda drukowania i wydawania dzieł polskich pisarzy,
- dostęp do polskich uczelni wyższych; kształcili się tu także Polacy z dwóch pozostałych zaborów, uniwersytety w Krakowie i Lwowie,
- utworzenie w Krakowie Akademii Umiejętności, która organizowała i finansowała badania naukowe,
- rozwój nauk historycznych (dzieje Polski) i matematyczno-przyrodniczych.
W porównaniu z innymi zaborami Galicja znajdowała się na ostatnim miejscu pod względem rozwoju gospodarczego. Nie można było rozwijać przemysłu, gdyż Galicja miała być rynkiem zbytu dla Austrii. Brak ośrodków przemysłowych sprawiał, że wieś galicyjska była przeludniona i przeważały gospodarstwa małe, co było też przyczyną masowej emigracji chłopów do Ameryki.
Przy braku przemysłu, niskim poziomie rolnictwa, przeludnieniu wsi i bardzo małej wydajności pracy, nędza galicyjska stała się przysłowiowa.