Miejsce wampira w wierzeniach ludu bułgarskiego
autor: Katarzyna Kulik
Wszystko z tego świata, świata ziemskiego, według świadomości ludowej ma swoje odbicie w innym świecie, świecie nieziemskim, który obejmuje wszystko to, co nieznane - należą zatem do niego duchy, cienie i demony. Wierzenia o wzajemnym powiązaniu i oddziaływaniu tych światów są w Bułgarii szeroko rozpowszechnione i są jedną z form materializacji świadomości zbiorowej.
Poszczególne opisywane demony - karakondžul, talasъm i vampir (караконджул, таласъм, вампир) - różnią się pod względem pochodzenia i funkcji. Wszystkie grasują nocą, mają bezpośredni kontakt z ofiarą i mogą występować pod różną postacią, są wrogo nastawione do człowieka a ich działania są szkodliwe.
Każda z tych istot różnie jest nazywana, w zależności od regionu. Różne jest również ich pochodzenie: karakondžul jest potworem z innego świata, wampiry są duchami zmarłych ludzi i zwierząt, natomiast talasъm jest demonem pochodzącym z przemiany zaklętego skarbu. Kolejną różnicą jest czas ich występowania: karakondžul związany jest z określonym czasem kalendarzowym, pojawia się w okresie 20 dni, od Bożego Narodzenia (Koleda) do Vodici (Bogojavlenie) tj. 19 stycznia, a pozostałe demony aktywne są przez cały rok. Każdy z tych demonów związany jest z określonym miejscem i obiektem działania; w odróżnieniu od dwóch pozostałych, działanie wampira nie odnosi się wyłącznie do ludzi, ale i do zwierząt.
Wszystkie te istoty mają określone postacie, pod którymi występują. Dla karakondžula są to: głos, zwierzę domowe lub dzikie, człowiek. Nocą głos znajomego człowieka woła kogoś we śnie, wyprowadza z domu i porywa ze sobą w nieznane. Większe zróżnicowanie występuje wśród odpowiedników zwierzęcych demona - może on występować pod postacią kozła, psa, psa z ludzką twarzą, muła. Karakondžul jest dziwną istotą, której nie można przyporządkować ani do zwierząt, ani też do ludzi, pod których postacią występuje jako znajomy lub gość weselny.
W 5 hipostazach wampira - niewidzialna istota, cień, zwierzę domowe, człowiek, bezkształtna skóra (kože) - spotyka się cechy charakterystyczne dla karakondžula. Ale pomimo pozornego podobieństwa, istoty te znacznie się różnią. Wampir-człowiek to istota bez kości lub bez chrząstki w przegrodzie nosowej - tzn. bez cech charakterystycznych dla normalnego człowieka lub karakondžula. Najbardziej rozpowszechnione jest przekonanie, że wampir jest istotą niewidzialną, która swoim ciężarem przyciska ofiarę, hałasuje, tupie, trzaska, sieje strach wśród ludzi. Wampir w postaci kože opisywany jest niedokładnie jako skórzany worek wypełniony krwią.
Na podstawie poszczególnych postaci, pod którymi występuje karakondžul i wampir, można opisać fazy ich rozwoju: Wampir: 1) niewidzialny stwór, cień; 2) kože; 3) zwierzę, 4) człowiek.
Karakondžul: 1) niewidzialny stwór, 2) zwierz jako bliżej nieokreślona i niewidzialna istota, 3) zwierzę domowe, 4) człowiek.
Wiadomości na temat talasъma jest mniej: jest on albo zwierzęciem, albo ogniem, światłem. Rodzaj zwierzęcia zależy od tego, w co zaklęty został skarb. Jedne z nich - wąż, bawół, pies, niedźwiedź - bronią skarbu, inne - niedźwiedź, wilk lub dziki pies - wpadają w ręce tych, którzy wiedzą jak się zachować przy spotkaniu z nimi i jak je złapać, by przemieniły się w kocioł złota.
Jako zwierzęta domowe, wampiry mogą się przeobrażać w psa, kota, konia, jagnię, kozła, woła, bawoła; jako dzikie zwierzęta występują pod postacią niedźwiedzia, jelenia, wilka. Mogą również przybrać postać ptactwa domowego: kury, koguta, kwoki z kurczętami. Jako postacie ludzkie, wampiry są młodym mężczyzną, dziewczyną, czyjąś żoną, dzieckiem (dziecięcym głosem), gościem weselnym. Czasami przemieniają się kilkakrotnie, by zwieść swoją ofiarę.
Pod względem ingerencji demonów w życie człowieka, mogą one być wichrzycielem, dusicielem, krwiopijcą, strażnikiem lub ponownie żonatym mężczyzną. Wampir wichrzyciel jest stosunkowo niegroźny. Wdrapuje się na sufity, zrzuca przedmioty, w domu słychać jego kroki i stukanie, jego pojawienie się przepowiada zamieszanie i niepokój. Jego odwiedziny są zemstą za coś, czego doświadczył od bliskich za życia. Nie spotyka się on bezpośrednio z ofiarą, jak to czynią pozostałe demony. Stosunkowo często spotyka się opowieści o dusicielu. Wampir ten wybiera sobie swoje ofiary, gdy śpią. Po ciężkiej nocy ofiary tracą siły lub chorują, sporadycznie umierają. Największe zagrożenie stanowią wampiry wypijające krew swoich ofiar (zwierząt lub ludzi) i przyjmujące ich postać. Gdy są młode i słabe piją krew zwierząt, później ich ofiarami stają się też ludzie. Gdy są już dojrzałe, chrząstki w ich ciele kostnieją i przypominają ludzi. Wówczas rozpoczynają życie wśród ludzi: żenią się, pracują, mają dzieci, ale jedyne, co ich odróżnia od ludzi, jest strach przed ostrymi narzędziami i ogniem. Wierzy się, że wampir, który przekształcił się w człowieka, nie może już żyć w innym świecie póki nie zostanie rozpoznany i ponownie zabity. Czasem człowiek staje się wampirem zaraz po śmierci, jeszcze przed pochówkiem. Mężczyznę takiego rozpoznaje się po tym, że jego trup porusza wąsami, natomiast twarz zmarłej kobiety-wampirzycy jest uśmiechnięta, gdy ciało niesione jest na cmentarz. W bezpośrednim kontakcie z wampirem człowiek nie może od niego uciec sam, o ile wcześniej nie zabezpieczył się w określony sposób.
Karakondžul pomimo władzy nad człowiekiem w czasie jego snu, nie ma władzy nad rezultatem własnych czynów, jego działanie znacznie różni się od działania wampira. Przy spotkaniu z nim można się od niego uwolnić przestrzegając pewnych ściśle określonych zakazów i wzorów zachowań, przekazywanych z pokolenia na pokolenie.
Jednym ze znanych zachowań karakondžula jest wołanie ofiary znajomym głosem i wyprowadzanie jej w nieznane miejsce; jeśli straci ona świadomość, demon robi z nią, co zechce: ofiara chodzi w kółko do wyczerpania sił, udaje się w niebezpieczne miejsce (skała nad rzeką lub przepaść), gdzie zostaje rzucona w wir wody. Drugim sposobem dręczenia ofiar jest napadanie na spóźnionych podróżników - są oni dosiadani i ujeżdżani jak konie aż do wyczerpania sił. Podobny los czeka ich dobytek. Jednak często podróżujący nocą są przygotowani na czyhające niebezpieczeństwo i potrafią się przed nim obronić.
Podróżnych lub poszukiwaczy skarbów napada również talasъm - strażnik. Jego siła nie ogranicza się tylko do obrony skarbu podczas jego wykopywania; czasami zaklęte bogactwa żądają od niego ofiary z człowieka lub zwierzęcia. Jeśli taki skarb zostanie wykopany i przywłaszczony, talasъm podąża za swoją ofiarą, prześladuje ją i jej potomków, dopóki skarb nie zostanie zwrócony. Talasъma można pokonać, łapiąc go za uszy jak garnek, kiedy pojawia się pod postacią wielkouchego zwierzęcia.
Ściśle związane z działalnością demonów są miejsca ich występowania. Wampiry pojawiają się w miejscach publicznych: w domu, na podwórzu, przy obejściu, we wsi. Wyjątek stanowią wampiry ludzi przedwcześnie zmarłych nienaturalną śmiercią - mogą mieszkać w ukochanych przez siebie za życia miejscach, np. w lesie, w pobliżu jeziora. W przypadku karakondžula miejsce jego występowania nie pokrywa się z miejscem jego działalności. Demon ten udaje się pośród ludzi, by tam upatrzyć sobie ofiarę, którą następnie mami i wyprowadza w opustoszałe miejsce (las, rzeka, skała), gdzie ma nad nią władzę. Talasъm natomiast pojawia się w pobliżu obiektów, które chroni.
Miejsce występowania demona związane jest z celem, jaki chce on osiągnąć. Wampir pojawia się w swoim domu i niepokoi mieszkańców, by przypomnieć im o ich przewinieniach wobec niego i obowiązkach względem innych zmarłych. Karakondžul porywa ludzi i wiedzie nad rzekę, by złożyć ich w ofierze przodkom.
Przy określaniu pory, w której pojawiają się demony, istotny jest podział na cykl dobowy i roczny (kalendarzowy). Demony szaleją nocą, aż do pierwszego piania koguta, kiedy to ludzie śpią najtwardszym snem i nie mają kontroli nad swoim ciałem. Działalność karakondžula, oprócz ograniczenia dobowego, uzależniona jest również od roku kalendarzowego - występuje on jedynie w okresie Nowego Roku, który nazywany jest nieczystymi dniami (mrъsnite dni, karakondžulovite dni). Zarówno ten okres, jak i przejście z nocy w dzień, uważany jest za nieczysty, przynależny wrogim siłom. Miejsca, które nocą odwiedzają demony, w ciągu dnia są zamieszkiwane lub zajmowane przez ludzi. W zależności od pory dnia miejsca te mogą być przyjazne lub wrogie człowiekowi.
Ludzie unikają kontaktów z demonami i w tym celu stosują różne ochronne przedmioty i praktyki, znane w całej Bułgarii. Środki te, w zależności od zamierzonego celu, można podzielić na dwie grupy: jedne mają przeciwdziałać pojawianiu się demonów, drugie - unieszkodliwić działania wampirów już istniejących. Środki obronne wobec już istniejących demonów można zaś podzielić na 3 grupy: 1) o działaniu ochronnym dla człowieka, 2) związane z przeganianiem istot demonicznych i 3) związane z ich unicestwieniem.
Czynności mające na celu zapobieganie pojawianiu się nowych demonów związane są z podstawowymi obrzędami rodzinnymi i mają swój początek jeszcze przed poczęciem dziecka. W czasie nieczystych dni małżonkowie nie mogą ze sobą obcować, ponieważ dziecko poczęte w tym czasie, wyrośnie na złego człowieka, a dziewczynka stanie się czarownicą, która ze względu na związek z siłami nieczystymi, po śmierci będzie wampirem. Dziecko urodzone w tym czasie otrzymuje czapkę lub koszulę z płótna utkanego przez 3 kobiety w noc po jego narodzinach. Czasem dziecko zanosi się nad rzekę i przekłada 3 razy przez dziurę w bloku lodu. Niezależnie od okresu przejścia ze starego w nowy rok, każde nowo narodzone dziecko, zanim zostanie ochrzczone, znajduje się w stanie nieczystych dni i nie jest chronione. Istnieje zagrożenie, że niemowlę i jego matka mogą dostać się pod wpływy złych demonów i dlatego wokół dziecka i położnicy układa się niebieskie paciorki, kadzony czosnek, nożyce, zapaloną świecę i inne rzeczy, które mają spłoszyć wampiry.
Podczas jednego z obrzędów weselnych - przyjmowania panny młodej do nowego domu - świekra tańczy wokół dziewczyny z zapalonymi świecami, by ją oczyścić i aby nie wniosła ona do domu duchów swych przodków, które mogą okazać się szkodliwe.
Najwięcej zakazów i zaklęć związanych jest z obrzędami pogrzebowymi, ponieważ wierzy się, że gdy nastąpi jakiś błąd w zwyczajach pochówku zmarłego (w czasie przygotowań lub ceremonii), jego podróż do drugiego świata nie dobiega końca i staje się on wampirem. Zatem ciała zmarłego nie należy zostawiać bez opieki, nie może go nic przeskoczyć, nie podaje się przedmiotów nad jego ciałem, należy schować wszystkie lustra. Przy podejrzeniu, że naruszono zasady obchodzenia się ze zmarłym, należy wbić igłę w jego ciało lub gwóźdź w czoło. Rodzina nie powinna wiele płakać, by nie smucić ducha zmarłego, który mógłby wrócić. Podczas pochówku należy zachować wszystkie elementy tego obrzędu, ponieważ brak chociaż jednego spowoduje, że zmarły powstanie jako wampir.
Aby uchronić się przed wampirem, zagradza się dom lub drzwi wejściowe za pomocą ostrych przedmiotów, pachnących ziół, kadzonego czosnku, niebieskich paciorków. Wampira odstrasza również pianie koguta lub wycie psa. Gdy wampir jest uciążliwy, jedna osoba, zaopatrzona w pochodnię i chleb lub worek ziemi, mami wampira i wyprowadza go w odległe miejsce, gdzie rozrzuca chleb lub ziemię i gasi pochodnię, by wampir nie widział którędy wraca.
Bardziej zróżnicowane są metody ponownego zabicia demona, by ten wrócił do momentu swojej śmierci. Najłatwiejszym sposobem jest ogrodzenie miejsca, w którym się pojawia, za pomocą ostrych przedmiotów, na które sam się nabije. Pewniejszym sposobem jest jednak odkrycie grobu zmarłego i przebicie ciała nieboszczyka lub polanie wrzącą wodą. Można również przebić jedynie grób, wlać do niego gorącą wodę lub masło, włożyć polano lub rozpalić ogień. Innym rozpowszechnionym zwyczajem jest przywoływanie człowieka, który widzi wampiry, zwanego vampirdžija. Człowiek taki narodził się w wyniku związku wampira i kobiety lub w sobotę w okresie nieczystych dni. Wampir przeganiany jest wówczas w miejsce, w którym vampirdžija może go bez przeszkód zastrzelić. Wampir, który ma kości może być zabity jedynie, gdy ktoś go skaleczy. W tym celu przygotowuje się zasadzkę - żona prosi go, aby pomógł przy cięciu mięsa lub rąbaniu drewna i podczas wykonywania tych czynności zostaje ukłuty. Sądzi się również, że wampiry lubią muzykę i horo, dlatego wabi się je na wspólne uroczystości i tam kłuje.
W wierzeniach ludowych, opowiadaniach i pieśniach, zachowało się wiele informacji o istotach demonicznych, ich pochodzeniu i wpływie na człowieka. Źródła te odkrywają jedną ze stron życia duchowego ludu bułgarskiego - wyobrażeniach o świecie pozaziemskim i wpływach, jakie wywierają na życie codzienne człowieka. Obecność demonów w jego życiu jest sygnałem związku ze światem swoich przodków (np. sny o zmarłym krewnym), ponieważ uważane one są za mediatorów pomiędzy dwoma światami i powstały z potrzeby człowieka, by wypełnić granicę pomiędzy żywymi i zmarłymi.
Na podstawie:
Евгения Мицева: „Свят и антисвят.” [w:] „Единствона българската фолклорна традиця.” Издателство на Българската Академия на Науките, София 1989