GEOGRAFIA ROLNICTWA I PRZEMYSŁU - WYKŁAD
Zagadnienia na egzamin
CZĘŚĆ 1. - GEOGRAFIA ROLNICTWA
WYKŁAD 1.
1. Geografia rolnictwa bada strukturę przestrzenną rolnictwa w powiązaniu z warunkami przyrodniczymi i społeczno-ekonomicznymi. Traktuje rolnictwo jako złożony kompleks zjawisk, bada występujące między nimi wzajemne powiązania oraz bada genezę i sposoby formowania się rolnictwa w przestrzeni.
2. Zakres badań przestrzennych rolnictwa:
badania geograficzno-rolnicze (warunki zewnętrzne + cechy wewnętrzne typy, regiony rolnicze)
badania ekonomiczno-rolnicze (ziemia + kapitał + siła robocza produkcja)
badania kompleksu gospodarki żywnościowej
faza przedrolnicza - wytwórczość rolniczych środków produkcji
faza rolnicza - pozyskiwanie surowców żywnościowych
faza postrolnicza - przetwórstwo, dystrybucja i konsumpcja artykułów żywnościowych.
3. Powiązania geografii rolnictwa z innymi naukami:
ekonomia - ekonomia polityczna, ekonomika rolnictwa
socjologia - socjologia wsi
historia - historia gospodarki
prawo - prawne instrumenty polityki rolnej
nauki techniczne - maszyny i urządzenia techniczne
nauki biologiczne i rolnicze - rośliny uprawne i zwierzęta hodowlane.
4. Kierunki badań geografii rolnictwa:
towaroznawczy
regionalny
krajobrazowy
użytkowania ziemi
historyczny
ekologiczny
konserwacyjny
typologii i regionalizacji rolnictwa
transformacyjny.
WYKŁAD 2.
5. Uwarunkowania przyrodnicze rolnictwa to główne komponenty środowiska i elementy analizy geograficzno-rolniczej.
6. Uwarunkowania przyrodnicze rolnictwa:
rzeźba terenu - zależności między nachyleniem zboczy a miąższością i wilgotnością gleb, ekspozycją zboczy a warunkami cieplnymi, problem erozji, mechanizacji
agroklimat - całokształt stanów pogody oddziałujących na wzrost roślin i zwierząt, składa się na niego nasłonecznienie i temperatura (długość okresu wegetacyjnego, występowanie przymrozków), opady atmosferyczne, wiatr
warunki wodne - zasoby wilgoci w glebie, retencja, dostępność wody dla rolnictwa
gleby - właściwości agrofizyczne (uwilgotnienie i potrzeby melioracyjne, stopień zagrożenia przez erozję), właściwości agrochemiczne (odczyn, zawartość próchnicy, zasobność w składniki pokarmowe i mikroelementy).
7. Klasy bonitacyjne gleb są wydzielane na podstawie składników (skład mineralny) i czynników wpływających na produktywność gleb (zabiegi agrotechniczne).
8. Kompleks rolniczej przydatności gleb to zespół wyodrębnionych typów gleb o zbliżonych właściwościach rolniczych, których wspólną cechą jest przydatność do uprawy określonych roślin. Na terenie Polski dla gruntów ornych wyróżniono 14 kompleksów rolniczej przydatności gleb, a dla użytków zielonych 3.
9. Kompleksy rolniczej przydatności gleb dla gruntów ornych:
pszenny (3) - bardzo dobry, dobry, wadliwy
żytni (4) - bardzo dobry, dobry, słaby, bardzo słaby
zbożowy pastewny (2) - mocny, słaby
pszenny górski
zbożowy górski
owsiano-ziemniaczany górski
owsiano-pastewny
gleby orne przeznaczane pod użytki zielone.
10. Kompleksy rolniczej przydatności gleb dla użytków zielonych:
użytki zielone bardzo dobre i dobre (łęgowe, grądowe)
użytki zielone średnie (łęgowe, grądowe, bagienne)
użytki zielone słabe i bardzo słabe (łęgowe, grądowe, bagienne).
11. Liczba waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej jest wykorzystywana w metodzie Instytutu Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Składa się na nią kilka komponentów środowiska geograficznego z określonym systemem punktowym.
12. Średnie wartości dla Polski, związane z liczbą waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej:
warunki glebowe (min. 15 pkt., max. 100 pkt.) - 49,5 pkt.
agroklimat (min. 0 pkt., max. 15 pkt.) - 9,9 pkt.
rzeźba terenu (min. 0 pkt., max. 10 pkt.) - 3,9 pkt.
warunki wodne (min. 0 pkt., max. 10 pkt.) - 3,3 pkt.
13. Interpretacja wskaźnika jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej:
100-91 pkt. - optymalny
90-81 pkt. - bardzo korzystny
80-71 pkt. - korzystny
70-61 pkt. - średnio korzystny
60-51 pkt. - mało korzystny
50-41 pkt. - bardzo mało korzystny
poniżej 41 pkt. - niekorzystny.
WYKŁAD 3.
14. Warunki pozaprzyrodnicze rolnictwa:
przeszłość historyczno-kulturowa i gospodarcza
poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
wpływy urbanizacji i uprzemysłowienia
przemysł spożywczy
charakter wiejskiej sieci osadniczej oraz dostępność komunikacyjna
rynki zbytu
uwarunkowania sozologiczne
agropolityka państwa.
15. Wpływ procesu urbanizacji na strukturę przestrzenną rolnictwa:
w miarę wzrostu odległości od rynku (miasta, ośrodka centralnego) spada intensywność systemów użytkowania ziemi (kręgi: ogrodnictwo, leśnictwo, intensywne rolnictwo roślinne z okopowym, rolnictwo roślinne z ugorem i pastwiskami, rolnictwo trójpolowe, pasterstwo)
oddziaływanie na cechy społeczno-własnościowe
odpływ siły roboczej z rolnictwa
nadmierny przyrost ludności w wieku poprodukcyjnym
postępujące rozdrobnienie gospodarstw i przejmowanie użytków rolnych na cele pozarolnicze
oddziaływanie na cechy organizacyjno-techniczne
wzrost czynników intensyfikacji
większe wykorzystanie nowoczesnych środków technicznych w produkcji rolniczej
wzrost zużycia artykułów przemysłowych
oddziaływanie na cechy strukturalno-produkcyjne
wzrost stopnia towarowości produkcji rolniczej
wzrost udziału surowców dla przetwórstwa rolniczego
wzrost areałów bardziej intensywnych kierunków upraw (warzywa, uprawy sadownicze).
16. Elementy polityki rolnej:
instrumenty prawne - ustawy, rozporządzenia i przepisy regulujące funkcjonowanie rolnictwa
instytucje
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa - podniesienie poziomu cywilizacyjnego rolnictwa, absorpcja funduszy UE przez gospodarstwa rolne w Polsce
SAPARD
dopłaty bezpośrednie
PROW
SPO - restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwoju obszarów wiejskich
Agencja Nieruchomości Rolnych - zagospodarowanie gruntów państwowych w rolnictwie (AWRSP - Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa), kształtowanie ustroju rolnego (ANR - Agencja Nieruchomości Rolnych)
Agencja Rynku Rolnego - kształtowanie rynku rolnego.
17. Działanie programu SAPARD (Przedakcesyjny Instrument Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich) w Polsce:
powstał w 1999 r. w celu płynnego włączenia krajów kandydujących do wejścia do UE w system Wspólnej Polityki Rolnej i programów strukturalnych UE
I program - „Inwestycje w gospodarstwach rolnych”
II program - „Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich”.
18. Działania w ramach PROW (Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich):
Renty strukturalne
Wspieranie gospodarstw niskotowarowych
Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania
Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt
Zalesianie gruntów ornych
Dostosowanie gospodarstw do standardów UE
Grupy producentów rolnych.
19. Działania w ramach SPO (Sektorowy Program Operacyjny):
Inwestycje w gospodarstwach rolnych
Ułatwianie startu młodym rolnikom
Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów
Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem.
WYKŁAD 4.
20. Struktura użytkowania ziemi:
użytki rolne
lasy
wody
tereny zurbanizowane i pozostałe formy.
21. Podział użytków rolnych:
grunty orne - grunty w uprawie (zasiane lub zasadzone ziemiopłodami rolnymi i ogrodniczymi, plantacje wikliny i chmielu, powierzchnie szklarni, inspektów i namiotów foliowych) wraz z odłogami i ugorami
sady - grunty o powierzchni nie mniejszej niż 10 arów, obsadzone drzewami i krzewami owocowymi
trwałe użytki zielone - grunty pokryte trwale trawami
łąki - co roku koszone w celu pozyskania roślinności przeznaczanej na siano, kiszonkę
pastwiska - z zasady służą do wypasu zwierząt.
22. Odłogi to pola nieuprawiane i nieobsiewane przez okres co najmniej 2 lat.
23. Ugory to pola przez cały rok lub jego część nieobsiane, ale uprawiane narzędziami w celach nagromadzenia w glebie odpowiedniego zapasu wody, odchwaszczania, regeneracji żyzności gleby.
24. Przyczyny zmian w strukturze użytkowania ziemi:
przejmowanie gruntów na cele nierolnicze (mieszkaniowe, komunalne, komunikacyjne)
odłogowanie i ugorowanie - przyczyny ekonomiczne oraz przyrodnicze
pustynnienie (desertyfikacja) - w wyniku zmian klimatycznych oraz działań człowieka
erozja i degradacja gleb - wypadanie gruntów z uprawy, obniżenie potencjału produkcyjnego gleb
zabagnienie i zasolenie - dotyczy gruntów nawadnianych o nieprzepuszczalnym podłożu
ograniczenie wód dyspozycyjnych dla rolnictwa.
25. Struktura użytkowania Ziemi na poszczególnych kontynentach i w Polsce (w %):
|
grunty orne |
łąki i pastwiska |
lasy |
pozostałe |
Świat |
10 |
25 |
30 |
35 |
Polska |
40 |
11 |
29 |
20 |
Europa |
29 |
17 |
32 |
22 |
Azja |
16 |
28 |
19 |
37 |
Afryka |
6 |
30 |
22 |
42 |
Australia |
6 |
51 |
18 |
25 |
Ameryka Płn. |
12 |
16 |
32 |
40 |
Ameryka Płd. |
6 |
28 |
47 |
19 |
26. Struktura użytkowania ziemi w Polsce w 2005 roku:
|
Użytki rolne |
Lasy |
Pozostałe grunty |
Polska |
51% |
29% |
20% |
Wartości maksymalne |
łódzkie - 60% |
lubuskie - 51% |
śląskie - 29% |
Wartości minimalne |
lubuskie - 35% |
łódzkie - 21% |
lubuskie - 14% |
27. Struktura użytków rolnych w Polsce w 2005 roku:
|
Grunty orne |
Sady |
Łąki |
Pastwiska |
Polska |
77% |
2% |
16% |
5% |
Wartości maksymalne |
kujawsko-pomorskie - 89% |
świętokrzyskie - 5% |
małopolskie - 27% |
warmińsko-mazurskie - 15% |
Wartości minimalne |
małopolskie - 64% |
opolskie - 0,2% |
kujawsko-pomorskie - 8% |
opolskie - 2% |
28. Struktura agrarna rolnictwa to rozkład gospodarstw rolnych według ich własności oraz wielkości.
29. Elementy struktury agrarnej:
struktura własnościowa rolnictwa - przypisanie gospodarstwa do danej formy własności ziemi
struktura wielkościowa gospodarstw rolnych - przypisanie powierzchni ogólnej gospodarstwa do danej grupy obszarowej użytków rolnych
rozdrobnienie gruntów - identyfikacja problemu szachownicy gruntów.
30. Modele dekolektywizacji rolnictwa:
niemiecki (NRD) - dekolektywizacja w warunkach przyłączenia do RFN, tworzenie gospodarstw farmerskich i spółek prywatnych, wysokie wsparcie finansowe państwa
bałkański (Albania, Bułgaria, Rumunia) - restytucja własności i powszechna prywatyzacja, rozdrobnienie gospodarstw i niski stopień przystosowania do gospodarki rynkowej
środkowoeuropejski (Węgry, Czechy, Polska) - prywatyzacja zarządzania i władania, ciągłość funkcjonowania zrestrukturyzowanych przedsiębiorstw w warunkach gospodarki rynkowej, powstawanie efektywnych gospodarstw rodzinnych
wschodnioeuropejski (kraje byłego ZSRR) - powstawanie neokolektywnych struktur produkcyjnych, umowny podział majątku i ziemi - sowchozy i kołchozy przechodzą w posiadanie właścicieli kolektywnych (bez prawa sprzedaży ziemi), gospodarujących w ramach gospodarstw wielkoobszarowych, ograniczone możliwości rozwoju gospodarstw farmerskich.
31. Dekolektywizacja rolnictwa według modelu Niemiec Wschodnich:
struktura agrarna do 1988 r. - gospodarstwa prywatne 5%, gospodarstwa państwowe 10%, państwowe spółdzielnie 85%
powołanie Urzędu Powierniczego i państwowej osoby prawnej (1990 r.) oraz spółki do zagospodarowania i administrowania ziemią skarbu państwa (1994 r.)
restrukturyzacja rolniczych spółdzielni produkcyjnych (do 1991 r.)
przejęcie gruntów państwowych w rolnictwie
zaspokojenie roszczeń byłych właścicieli
restrukturyzacja gospodarstw i rozdysponowanie ziemi.
32. Dekolektywizacja rolnictwa według modelu środkowoeuropejskiego:
prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych poprzez ich restrukturyzację, komercjalizację, a następnie sprzedaż i dzierżawę
transformacja i prywatyzacja gospodarstw spółdzielczych poprzez przywrócenie prawa własności do ziemi poprzednim właścicielom i pracownikom
reprywatyzacja dóbr rolniczych metodą kuponową
efekty agrarne - zachowanie efektywnych gospodarstw wielkoobszarowych, wzrost liczby małych i ekonomicznie słabych gospodarstw, umocnienie grupy prywatnych gospodarstw farmerskich
dzierżawa gruntów.
33. Dekolektywizacja rolnictwa według modelu bałkańskiego:
skomercjalizowanie i przekształcenie w spółki akcyjne prywatnych inwestorów, pracowników gospodarstw i byłych właścicieli (prywatyzacja kuponowa - udziały w zamian za ziemię)
obligatoryjne rozwiązanie spółdzielni (do 31 lipca 1991 r.), przekazanie prawa własności do gruntów aktualnym i byłym członkom spółdzielni
przejęcie części gruntów prywatyzowanych gospodarstw państwowych (grunty te użytkowane są w formie prywatnych gospodarstw indywidualnych, stowarzyszeń rodzinnych i spółek).
34. Dekolektywizacja rolnictwa według modelu wschodnioeuropejskiego:
przekształcenie kołchozów i sowchozów w przedsiębiorstwa rolne nowego typu (spółki akcyjne, spółki z o.o., spółdzielnie)
podział majątku trwałego na udziały
bezpłatne przekazanie ziemi pracownikom przedsiębiorstw rolnych
uregulowania prawne własności ziemi - dzierżawa, zamiana, przekazania w formie darowizny lub spadku oraz zapoczątkowanie własnej działalności
efekty agrarne - zachowanie wielkoobszarowych form w rolnictwie, umocnienie grupy gospodarstw indywidualnych, niski udział towarowych farm rodzinnych.
35. Struktura własnościowa rolnictwa polskiego:
sektor publiczny - gosp. skarbowe AWRSP, gosp. Ministerstwa Rolnictwa, gosp. resortów nierolniczych, spółki sektora publicznego, gosp. własności komunalnej
sektor prywatny - gosp. indywidualne, spółdzielnie produkcji rolniczej, spółki sektora prywatnego.
36. Przestrzenne zróżnicowanie struktury własnościowej rolnictwa w Polsce:
sektor publiczny - największy udział w województwach zachodnich i warmińsko-mazurskim, najmniejszy na wschodzie kraju
gospodarstwa indywidualne - największy udział w centralnej i wschodniej Polsce, najmniejszy na zachodzie kraju.
37. Przestrzenne zróżnicowanie struktury wielkościowej rolnictwa w Polsce:
gospodarstwa o wielkości 1-5 ha - największy udział w Polsce południowo-wschodniej, najmniejszy na północy kraju
gospodarstwa o wielkości ponad 15 ha - największy udział w Polsce północno-zachodniej i północno-wschodniej, najmniejszy w Polsce centralnej i południowo-wschodniej.
38. Wskaźnik agraryzacji społeczeństwa to udział gospodarstw indywidualnych w ogólnej liczbie gospodarstw domowych. Najwyższe wartości wynosi on w województwach południowo-wschodnich, a najmniejsze w Polsce zachodniej.
39. Wskaźnik lokalizacji gospodarstw to relacja między liczbą gospodarstw według siedziby użytkownika gospodarstwa a liczbą gospodarstw według siedziby gospodarstwa. Najwyższe wartości osiąga on w województwach dolnośląskim, śląskim i pomorskim, a najmniejsze w świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim.
WYKŁAD 5.
40. Udział ludności rolniczej w ogólnej liczbie ludności świata:
największy (powyżej 62%) - kraje afrykańskie (Etiopia, Somalia, Angola), Chiny, Afganistan
najmniejszy (poniżej 7%) - USA, Kanada, Australia, kraje Europy Zachodniej, Skandynawii.
41. Społeczne elementy analizy geograficzno-rolniczej:
cechy ilościowe - wielkość zasobów i nakładów pracy w rolnictwie (zmniejszanie zasobów pracy na skutek wzrostu jej kosztów oraz zastępowania pracy ręcznej przez nowe technologie)
cechy jakościowe - poziom zdobytych kwalifikacji i predyspozycje organizatorskie (wzrost znaczenia w procesie intensyfikacji produkcji i przemian strukturalnych rolnictwa).
42. Podstawowe kategorie siły roboczej w rolnictwie:
ludność rolnicza - ludność gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego
użytkownicy gospodarstw rolnych - osoby, które faktycznie użytkują grunty gospodarstwa rolnego (uprawiają je, zbierają plony), niezależnie od tego, czy są właścicielami tych gospodarstw, dzierżawcami bądź użytkownikami z innego tytułu.
43. Przyczyny zmian w liczbie ludności rolniczej:
ruchy migracyjne - napływ ludności przemysłowej i usługowej na obszary wiejskie oraz odpływ ludności rolniczej na tereny zurbanizowane
ruch naturalny - zmniejszanie się liczby ludności, powstawanie obszarów depopulacyjnych, zwiększanie się średniej długości życia.
44. Mierniki rozmieszczenia ludności rolniczej:
gęstość zaludnienia - iloraz liczby ludności rolniczej i powierzchni użytkowanych przez nią gruntów (najczęściej w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych)
udział procentowy ludności rolniczej w ogólnej liczbie ludności jako wyznacznik rangi rolnictwa w strukturze społeczno-ekonomicznej danego obszaru
średnia liczebność rodzin rolniczych - liczba ludności rolniczej w przeliczeniu na jedno gospodarstwo rolne.
45. Elementy struktury społeczno-zawodowej ludności rolniczej według NSR 2002 r.:
ludność pracująca głównie lub wyłącznie w gospodarstwie rolnym, dotyczy ludności zawodowo czynnej w rolnictwie - osób powyżej 15 lat, dla których wykonywana przez nie praca stanowi źródło utrzymania (przynosi zarobek lub dochód) - 45%
ludność pracująca dodatkowo w gospodarstwie rolnym (pracująca głównie poza gospodarstwem lub posiadająca dodatkowo niezarobkowe źródło utrzymania) - 17,1%
ludność pracująca wyłącznie poza swoim gospodarstwem rolnym - 37,9%.
46. Problemy badawcze, związane z ilościową analizą siły roboczej w rolnictwie:
problem określenia marginalnych zasobów siły roboczej w rolnictwie tj. pracy w gospodarstwie rolnym dotyczącej niewielkich wycinków cyklu produkcyjnego lub okresów spiętrzenia prac polowych (dotyczy osób pracujących dodatkowo w swoim gospodarstwie i wyłącznie poza nim oraz młodzieży w wieku szkolnym i osób w wieku poprodukcyjnym)
problem zmian gęstości zatrudnienia w warunkach dopływu (odpływu) ziemi z (do) rolnictwa - analiza porównawcza tempa zmian ludności pracującej w rolnictwie a powierzchni ogólnej gruntów użytkowanych rolniczo.
47. Kwalifikacje to zespół cech wrodzonych (płeć i wiek) i nabytych (wykształcenie), kształtujących cechy psychiczne, socjologiczne i demograficzne, które mogą mieć pozytywny lub negatywny wpływ na działalność gospodarstwa rolnego.
48. Problemy badawcze, związane z demograficzną strukturą ludności rolniczej:
proces deformacji struktury demograficznej jako efekt selektywnego charakteru migracji z rolnictwa do pozarolniczych działów gospodarki narodowej (dominacja osób młodych, kobiet, cechujących się wyższym poziomem wykształcenia - negatywna selekcja do zawodu rolnika)
proces wymiany pokoleń w rolnictwie - brak zależności między strukturą wieku osób zawodowo czynnych w rolnictwie a poziomem produkcji rolniczej (najlepsza faza wieku produkcyjnego 30-39 lat, najlepsze wyniki produkcyjne rolników w wieku 40-50, a nawet 50-60 lat - duży wpływ czynnika praktyki i doświadczenia w rozwoju produkcji rolniczej)
proces defeminizacji siły roboczej w rolnictwie - problem ubytku kobiet młodych, w wieku największej płodności (spadek liczby urodzeń i zawieranych małżeństw), obniżanie się poziomu przyrostu naturalnego prowadzące do zmniejszenia zasobów siły roboczej w rolnictwie.
49. Elementy analizy wyposażenia technicznego rolnictwa:
mechanizacja i elektryfikacja
budownictwo rolnicze
chemizacja rolnictwa
gospodarka wodna w rolnictwie.
50. Ujęcia badawcze wyposażenia technicznego rolnictwa:
w geografii rolnictwa - w ramach cech organizacyjno-technicznych (określenie poziomu intensywności rolnictwa i charakterystyki sposobów rolniczego gospodarowania)
w ekonomice rolnictwa - w ramach zespołu cech określanych jako kapitał (określenie poziomu technicznego uzbrojenia pracy).
51. Wpływ wyposażenia technicznego rolnictwa na strukturę przestrzenną:
podniesienie poziomu wyposażenia technicznego wpływa na wzrost wydajności pracy, a co za tym idzie na spadek zatrudnienia
podniesienie poziomu wyposażenia technicznego wpływa na pełniejsze wykorzystanie potencjału produkcyjnego ziemi.
52. Podział mechanicznych środków pracy:
maszyny i narzędzia rolnicze
maszyny stosowane w produkcji roślinnej - do uprawy, nawożenia i pielęgnacji roślin, do siewu i sadzenia, do zbioru, omłotu i czyszczenia zbóż, zielonek
maszyny stosowane w produkcji zwierzęcej
środki energetyczne i transportu - ciągniki, samochody, maszyny samobieżne, silniki spalinowe i elektryczne.
53. Oddziaływanie mechanizacji rolnictwa na produkcję rolniczą:
w zakresie wydajności pracy
obniżenie jednostkowych kosztów produkcji na skutek wystąpienia efektu substytucyjnego
obniżenie jednostkowych nakładów pracy ludzkiej i żywej siły pociągowej
w zakresie organizacji produkcji
uproszczenie i wzrost intensywności procesu produkcji i organizacji gospodarstw
stymulowanie procesu wzrostu wielkości gospodarstw i koncentracji ich użytków rolnych
w zakresie produktywności ziemi
poprawa jakości wytworzonej produkcji
wzrost produktywności ziemi poprzez właściwe wykonywanie procesów melioracyjnych, pielęgnacyjnych i ochronnych oraz w wyniku ograniczania uszkodzeń produktów rolnych
w zakresie zmian społecznych
zwiększenie atrakcyjności pracy w rolnictwie
zmniejszenie uciążliwości pracy ludzkiej.
WYKŁAD 6.
54. Etapy rozwoju mechanizacji rolnictwa:
lata 50. XX w. - dominacja usług produkcyjnych wykonywanych sprzętem kołek rolniczych
od lat 60. XX w. - traktoryzacja rolnictwa (proces przechodzenia z trakcji konnej na mechaniczną)
od lat 70. XX w. - kapitałochłonny etap mechanizacji rolnictwa - szersze zaspokojenie popytu gospodarstw na technikę rolniczą
od lat 90. XX w. - kompleksowa mechanizacja produkcji powiązana ze wzrostem produktywności ziemi (dotyczy pojedynczych gospodarstw specjalistycznych).
55. Elementy analizy mechanizacji rolnictwa:
ciągniki - uniwersalność zastosowań (transport, współpraca z maszynami i narzędziami technicznymi do uprawy gleby, siewu, pielęgnacji roślin)
zasoby siły pociągowej - suma jednostek pociągowych z uwzględnieniem podziału na siłę żywą i mechaniczną
maszynizacja produkcji rolniczej - w zakresie produkcji roślinnej (opryskiwacze, pługi, rozrzutniki nawozów, siewniki zbożowe) i produkcji zwierzęcej (dojarki, schładzarki mleka, urządzenia służące do podawania paszy, usuwania obornika, pojenia).
56. Mierniki procesu traktoryzacji:
liczba ciągników w przeliczeniu na daną jednostkę powierzchni (np. na 100 ha UR)
powierzchnia UR w przeliczeniu na 1 ciągnik
gospodarstwa posiadające ciągnik w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych
moment zrównania się liczby koni i ciągników.
57. Mierniki oceny procesu elektryfikacji rolnictwa:
udział gospodarstw z doprowadzoną energią elektryczną w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych
udział gospodarstw wyposażonych w instalację wysokiego napięcia w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych
zużycie energii elektrycznej w przeliczeniu na 1 ha UR.
58. Elementy analizy rolniczych obiektów budowlanych:
struktura wieku budynków
standard przestrzenny budynków
stan techniczny budynków.
59. Podział rolniczych obiektów budowlanych:
budynki mieszkalne
budynki gospodarcze - budynki inwentarskie, stodoły, magazyny, warsztaty, garaże
budynki wielofunkcyjne.
60. Zakres analizy chemizacji rolnictwa:
nawożenie mineralne - poprawa zasobności gleb w składniki pokarmowe
nawożenie wapniowe - regulacja odczynu gleby
środki ochrony roślin (pestycydy) - ograniczenie strat wynikających z występowania, chorób, grzybów, owadów i chwastów.
61. Melioracja wodna to regulacja stosunków wodnych w glebie w celu dostosowania ich do optymalnych warunków rozwoju roślin, co podnosi właściwości plonotwórcze gleb.
62. Formy melioracji:
odwodnienie gruntów - system naczyniowo-kanałowy
nawodnienie gruntów (irygacja) - deszczownie oraz przez systemy grawitacyjne
agromelioracje - odpowiednie zabiegi agrotechniczne
fitomelioracje - ochrona przed erozją gruntów rolnych przez ich umacnianie roślinnością.
63. Elementy struktury gospodarstw rolnych według głównego źródła zaopatrzenia w wodę:
sieć wodociągowa - system przewodów doprowadzający wodę od ujęcia, poprzez stację uzdatniania wody, do budynków
wodociąg własny (lokalny, zagrodowy) - instalacja doprowadzająca wodę (bez potrzeby ręcznego pompowania) do jednego lub kilku sąsiadujących ze sobą gospodarstw i stanowiąca prywatną własność
studnie oraz zdroje uliczne i wody powierzchniowe.
64. Podział produkcji roślinnej w ujęciu gospodarki żywnościowej:
uprawy alimentacyjne - zboża, rośliny bulwiaste, cukrodajne, warzywa i owoce
uprawy niealimentacyjne - rośliny przemysłowe
uprawy pseudoalimentacyjne - używki
uprawy pośrednio alimentacyjne - uprawy paszowe.
65. Podział produkcji roślinnej w ujęciu geograficzno-rolniczym:
uprawy ekstensywne
uprawy intensywne
uprawy strukturotwórcze.
66. Elementy struktury produkcji roślinnej:
zboża - zasięg ogólnoświatowy (pszenica, ryż, kukurydza, jęczmień) i regionalny (owies, żyto, proso, gryka)
rośliny oleiste - soja, orzeszki ziemne, sezam, rzepak, rzepik, słonecznik, oliwka, palma kokosowa
rośliny bulwiaste - ziemniaki, maniok, bataty, targo, jam
rośliny cukrodajne - trzcina cukrowa, burak cukrowy
rośliny włóknodajne - bawełna, len, konopie, juta, agawa, abaka, juka włóknista
przyprawy - papryka, pieprz, cynamon, goździki, gałka muszkatołowa, wanilia
rośliny kauczukodajne - kauczuk
owoce
twarde - jabłonie, grusze
pestkowe - czereśnie, wiśnie, śliwy, morele, brzoskwinie
miękkie - truskawki, maliny, porzeczki
winna latorośl
cytrusowe - pomarańcze, mandarynki, cytryny, mango, banany, granaty, grejpfruty, daktyle, ananasy, papaje, awokado, kiwi
warzywa - pomidory, kapusta, ogórki, cebula, kalafior, brokuły, sałata, buraki, marchew, rośliny strączkowe (groch, fasola, bób, soczewica)
używki - herbata, kawa, kakao, tytoń, uprawy narkotyczne (koka, konopie meksykańskie, indyjskie, mak).
67. Elementy struktury produkcji zwierzęcej:
podstawowe - bydło, trzoda chlewna, owce, konie
pozostałe - bawoły, wielbłądy, kozy, indyki, kury.
68. Pogłowie zwierząt to stan (liczba) zwierząt w gospodarstwie lub na danym terenie w określonym czasie.
69. Wskaźnik obsady zwierząt gospodarskich to pogłowie zwierząt wyrażone w sztukach fizycznych lub w sztukach dużych na 100 ha użytków rolnych.
WYKŁAD 7.
70. Kategorie produkcji rolnej:
globalna - strumień wszystkich produktów wytworzonych w okresie sprawozdawczym lub cyklu produkcyjnym
roślinna - wszystkie produkty pochodzenia roślinnego wytworzone w danym okresie
zwierzęca - produkcja żywca rzeźnego, nieprzetworzone produkty pochodzenia zwierzęcego i przyrost pogłowia stada zwierząt gospodarskich
czysta - wartości nowo wytworzonych produktów w gospodarstwie rolnym w okresie sprawozdawczym, jest nadwyżką ekonomiczną z działalności produkcyjnej gospodarstwa
końcowa - produkty, które po zakończeniu cyklu produkcji mogą podlegać wymianie towarowej, zostać skierowane na samozaopatrzenie rodziny rolnika lub zwiększyć stan aktywów gospodarstwa rolnego
towarowa - wszystkie sprzedane produkty rolne, które zostały wytworzone w danym okresie przez gospodarstwo
roślinna
zwierzęca.
71. Mierniki produkcji rolniczej:
ceny - bieżące i stałe
miary techniczne - jednostki zbożowe, jednostki kaloryczne, jednostki pszeniczne itd.
72. Jednostki zbożowe są obliczane dla poszczególnych produktów roślinnych na podstawie zawartości w nich skrobi i białka, z założeniem, że 1 jednostka zbożowa odpowiada zawartości skrobi i białka w 1 kwintalu ziarna zbóż. Produkty zwierzęce natomiast przeliczane są na jednostki zbożowe w zależności od przeciętnej ilości jednostek zbożowych paszy, którą trzeba zużyć na ich wyprodukowanie.
73. Cechy produkcyjne rolnictwa:
produktywność ziemi - produkcja globalna rolnictwa na 1 ha użytków rolnych
produktywność pracy - produkcja globalna na 1 osobę zawodowo czynną w rolnictwie
towarowość rolnictwa
stopień towarowości - produkcja towarowa w % produkcji globalnej
poziom towarowości - produkcja towarowa na 1 ha użytków rolnych.
74. Podstawowe pojęcia struktury przestrzennej rolnictwa:
rejon - jednostka terytorialna wyróżniona na podstawie analizy rozmieszczenia pojedynczych elementów rolnictwa (np. rejon uprawy buraków cukrowych, chowu bydła)
system rolnictwa - kryterium agrotechniczne, obejmujące zespół zabiegów i środków stosowanych w rolnictwie (np. systemy uprawy ziemi, nawożenia, metody chowu zwierząt gospodarskich), zmierzających do uzyskania produkcji rolniczej, wraz z odnowieniem żyzności gleby
kierunek - wzajemny stosunek poszczególnych upraw, chowu zwierząt gospodarskich i działów produkcji (np. kierunki użytkowania ziemi, gruntów ornych, chowu zwierząt, produkcji globalnej)
typ rolnictwa - pojęcie systematyczne lub taksonomiczne stosowane w badaniach rolnictwa jako całości - synteza cech charakteryzujących rolnictwo jako złożony kompleks produkcyjny, ukształtowany w określonych warunkach środowiska przez określone procesy społeczno-ekonomiczne, określany jest na podstawie wzajemnego stosunku istotnych cech wewnętrznych rolnictwa (społeczno-własnościowych, strukturalnych, produkcyjnych, organizacyjno-technicznych), a warunki zewnętrzne (przyrodnicze i pozaprzyrodnicze) służą do wyjaśnienia przyczyn wykształcenia się danych typów w określonym miejscu i czasie, pojęcie dynamiczne
region rolniczy - pojęcie przestrzenne, którego wyróżnienie oparte jest na różnicach pomiędzy poszczególnymi układami przestrzennymi cech wewnętrznych rolnictwa, stanowi określoną część przestrzeni ziemi, posiada określone granice i różni się od innych regionów charakterystycznym układem cech wewnętrznych rolnictwa, nadającym mu unikalny charakter określony przez dominację lub powtarzanie się na określonym obszarze określonych cech rolnictwa.
75. Główne problemy metodyczne typologii i regionalizacji rolnictwa:
wybór i właściwe wyrażenie cech diagnostycznych według kryteriów
kryterium uniwersalności
kryterium syntetyczności
kryterium reprezentatywności
kryterium zgodności kierunku
wybór metody analizy kombinacji cech
wskaźniki syntetyczne
metody graficzne - wykresy, diagramy
metody matematyczno-statystyczne
metody analizy wymiarowej - przełożenie podobieństw i różnic na odległości
metody dewiacji - ustalenie wzorca i porównanie go z układem cech w poszczególnych jednostkach przestrzennych.
76. Makroregiony i regiony rolnicze świata:
I. Amerykański - kanadyjski, północno-wschodni USA, zachodni USA, południowy USA
II. Łacińskoamerykański - meksykański, środkowoamerykański, brazylijsko-argentyński, andyjski
III. Zachodnioeuropejski - północnoeuropejski, zachodnioeuropejski, alpejski
IV. Śródziemnomorski
V. Środkowoeuropejski - nadbałtycki, bałkański
VI. Północnoeurazjatycki - ukraiński, zachodniorosyjski, kaukaski, kazachstański, północno-wschodniorosyjski
VII. Środkowoazjatycki - mongolski, zachodniochiński, wschodniochiński
VIII. Wschodnioazjatycki
IX. Południowoazjatycki - indyjski, indochiński, indonezyjski
X. Północnoafrykańsko-zachodnioazjatycki - północnoafrykański, zachodnioazjatycki
XI. Środkowopołudniowoafrykański - gwinejski, sahelijski, południowoafrykański, angolsko-zairski
XII. Australijsko-Nowozelandzki.
77. Charakterystyka makroregionów rolniczych świata:
I. dominacja rolnictwa uprzemysłowionego, rynkowego, o różnych nastawieniach produkcyjnych (zbożowym, mlecznym, owocowym) i wysokiej specjalizacji, wysoka towarowość
II. głównie rolnictwo ekstensywne, mało towarowe z udziałem ekstensywnych gospodarstw wielkoprzestrzennych oraz uprzemysłowionych wielkoprzestrzennych gospodarstw rynkowych o różnych nastawieniach, gospodarka plantacyjna, hodowlano-pasterska
III. dominacja uprzemysłowionego, intensywnego rolnictwa rynkowego o różnych nastawieniach produkcyjnych, wysoka towarowość
IV. towarowa produkcja roślinna, mały udział hodowli, znaczny udział w produkcji produktów sadowniczych
V. różnorodne kierunki produkcji, zróżnicowana wielkość gospodarstw i towarowość
VI. rolnictwo o różnym nastawieniu produkcyjnym (od zbożowego przez przemysłowe i pastewne po wyspecjalizowany chów zwierząt), różna towarowość
VII. rolnictwo uspołecznione ekstensywne o mieszanej produkcji, mało uprzemysłowione
VIII. rolnictwo wysoko intensywne i bardzo produktywne, wysoka towarowość, większość produkcji pozostaje w regionie ze względu na duże zapotrzebowanie na żywność
IX. cechuje się rolnictwem intensywnym, nawadnianym w znacznej części, subsystencyjnym lub nisko towarowym, oraz ekstensywnym odłogowym, na niektórych obszarach rolnictwo plantacyjne
X. duże zróżnicowanie rolnictwa, przewaga rolnictwa ugorowego oraz intensywnie nawadnianego
XI. przewaga rolnictwa plantacyjnego oraz prymitywnych form rolnictwa odłogowego, różne nastawienie produkcyjne
XII. dominacja rolnictwa uprzemysłowionego, ekstensywnego, wysokotowarowego, o różnych nastawieniach produkcyjnych.
78. Megaregiony rolnicze w Polsce:
megaregion I - region obszarów wiejskich o dominacji bardzo małych gospodarstw rolnych oraz oczekiwań ludności wiejskiej na pozarolnicze zatrudnienie
megaregion II - region obszarów wiejskich o dominacji wielkoobszarowych gospodarstw rolnych, wymagających pilnego porządkowania własnościowych aspektów struktury agrarnej oraz koncepcji rozwoju gospodarstwa rolnego adekwatnej do wyzwań tego regionu: nieuporządkowanej własności, umów dzierżawnych nie obligujących do zachowania równowagi ekologicznej w rolnictwie, niedoinwestowania gospodarstw wielkoobszarowych
megaregion III - region obszarów wiejskich o dominacji średniorolnych gospodarstw rolnych, charakteryzujących się obecnie słabą ewolucją przemian, ale oczekujących na państwowe impulsy do aktywizacji produkcyjnej oraz przemian strukturalnych (w tym w kierunku wielofunkcyjności gospodarstwa rolnego).
79. Uprawy i produkcja roślinna na świecie:
pszenica - podstawowe zboże chlebowe, wymaga żyznych gleb bogatych w wapń i próchnicę (czarnoziemy, mady), obfitego nawożenia, starannej uprawy (odpowiednie zabiegi agrotechniczne), obszary upraw: USA, Nizina La Platy, delta Nilu, Indie, Chiny, producenci: Chiny, Indie, USA, Rosja, Francja
ryż - dwie główne odmiany to ryż suchy (górski) i mokry, stanowi główne pożywienie ponad połowy ludności świata, wymaga obfitych opadów, wysokich temperatur, dobrze nawodnionych gleb, obszary upraw: Nizina Zatokowa, delta Nilu, Nizina Padańska, Nizina Gangesu, producenci: Chiny, Indie, Indonezja, Bangladesz, Wietnam
kukurydza - wykorzystanie spożywcze, paszowe, przemysłowe, wymaga ciepła, wilgoci, żyznych gleb, obszary upraw: Francja, Nizina Padańska, Bałkany, USA, Dolina Rzeki Żółtej, Wyżyna Brazylijska, producenci: USA, Chiny, Brazylia, Francja
jęczmień - wykorzystanie spożywcze, paszowe, przemysłowe, dwie główne odmiany to jęczmień jary i ozimy, ma skromne wymagania klimatyczne i glebowe, obszary upraw: Rosja, Ukraina, Niemcy, USA, Kanada, producenci: Rosja, Kanada, Niemcy
żyto - obszary upraw: Niż Polski, Nizina Niemiecka, producenci: Rosja, Polska, Niemcy
owies - obszary upraw: Rosja, Ukraina, Polska, Niemcy, USA, Kanada, producenci: Rosja, Kanada, USA, Niemcy
proso - obszary upraw: Chiny, Indie, strefa Sahelu, producenci: Nigeria, Indie, Chiny
ziemniak - wykorzystywany jako pożywienie dla ludzi i zwierząt oraz w przemyśle spożywczym, ma skromne wymagania glebowe, obszary upraw: Europa, Nizina Gangesu, Chiny, Brazylia, Argentyna, producenci: Chiny, Rosja, Indie, Polska
bataty - obszary upraw: Uganda, Brazylia, Azja, producenci: Chiny, Uganda, Nigeria, Indonezja
maniok - obszary upraw: Brazylia, Nigeria, Tajlandia, Indonezja, producenci: Nigeria, Brazylia, Tajlandia, Demokratyczna Republika Konga
burak cukrowy - źródło pozyskiwania cukru, wymaga dobrych gleb, wilgoci i ciepła oraz starannych zabiegów agrotechnicznych i pielęgnacyjnych, obszary upraw: Ukraina, Polska, Czechy, Chiny, Turcja, Kalifornia, producenci: Francja, USA, Niemcy
trzcina cukrowa - główne źródło pozyskiwania cukru, wymaga żyznych i wilgotnych gleb, intensywnego nawożenia, obszary upraw: Nizina Gangesu, Ameryka Środkowa, Kuba, USA, Egipt, RPA, Ameryka Południowa, producenci: Brazylia, Indie, Chiny
soja - roślina spożywcza, wymaga żyznych gleb, ma duże wymagania termiczne, obszary upraw: USA, Brazylia, Nizina La Platy, Nizina Chińska, producenci: USA, Brazylia, Argentyna, Chiny
rzepak - wykorzystywany do produkcji oleju, pasz, wymaga żyznych gleb, jest mało odporny na mrozy, obszary upraw: Chiny, Indie, Kanada, Francja, Niemcy, producenci: Indie, Chiny, Niemcy
bawełna - wykorzystywana do produkcji włókien, oleju jadalnego i przemysłowego, wymaga wysokich temperatur, intensywnego nawożenia i nawadniania, obszary upraw: Nizina Chińska, Indie, Pakistan, Uzbekistan, Turcja, Egipt, Brazylia, producenci: Chiny, USA, Indie
kawowiec - wykorzystywany do produkcji kawy, wymaga żyznych i głębokich gleb, umiarkowanie wilgotnego klimatu, obszary upraw: Ameryka Środkowa, Wyżyna Brazylijska, Kolumbia, Ekwador, Etiopia, Uganda, Indonezja, producenci: Brazylia, Wietnam, Indonezja
kakaowiec - wykorzystywany do produkcji kakao, czekolady, wymaga dużej wilgoci, żyznych gleb, nie lubi ostrych wiatrów, obszary upraw: Brazylia, Indonezja, Ghana, Wybrzeże Kości Słoniowej, producenci: Wybrzeże Kości Słoniowej, Brazylia, Ghana, Indonezja
herbata - wymaga dużych i równomiernych opadów, ciepłego i łagodnego klimatu, jest pracochłonna w uprawie, obszary upraw: Indie, Chiny, Sri Lanka, Kenia, Gruzja, Nizina La Platy, producenci: Indie, Chiny, Sri Lanka
tytoń - wymaga ciepłego klimatu, żyznych i wilgotnych gleb, obszary upraw: Chiny, Indie, Włochy, USA, Brazylia, Zimbabwe, producenci: Chiny, Brazylia, Indie, USA.
80. Chów i pogłowie zwierząt na świecie:
bydło - pozyskiwanie mięsa, mleka, skóry, chów: Chiny, Australia, USA, Argentyna, Brazylia, pogłowie: Indie, Brazylia, Chiny, USA
trzoda chlewna - pozyskiwanie mięsa, tłuszczu, skóry, chów: Chiny, Europa, USA, Brazylia, pogłowie: Chiny, USA, Brazylia
owce - pozyskiwanie wełny, mięsa, mleka, skóry kożuchowej, chów: Nowa Zelandia, Chiny, Iran, Mongolia, Urugwaj, pogłowie: Chiny, Australia
konie - pozyskiwanie mięsa, cele sportowe, pociągowe, chów: Chiny, Brazylia, USA, Meksyk, pogłowie: Chiny, Brazylia, Meksyk
wielbłądy - pogłowie: Somalia, Sudan
kozy - pogłowie: Chiny, Indie, Pakistan
osły - pogłowie: Chiny, Etiopia, Pakistan
drób - pogłowie: Chiny, USA, Indonezja.