Polityka ludnościowa
1. Wprowadzenie
Polityka ludnościowa to część polityki społecznej ukierunkowana na osiągnięcie optimum ludnościowego. Owo optimum może być utożsamione z taką ludnością, dla której liczba, struktura i rozmieszczenie są najkorzystniejsze z pewnego punktu widzenia. Zdawać sobie należy jednak sprawę z tego, iż pojęcie optimum ludnościowego jest dynamiczne, tj. optimum jest zmienne w czasie, kształtuje się bowiem pod wpływem dostępnych społeczeństwu zasobów naturalnych, dostępnej technologii ich wykorzystania oraz typu organizacji społeczeństwa. Z oczywistych względów również i kryterium określające, co jest najkorzystniejsze, jest zmienne w czasie.
Z reguły polityka ludnościowa kształtuje się pod wpływem istniejącej doktryny ludnościowej, która z kolei odzwierciedla rozpowszechnione w danej społeczności wartości i przekonania co do mechanizmu przemian demograficznych. Wspomniane wartości przybierają postać ideologii, zaś przekonania o logice mechanizmu przemian demograficznych - teorii ludnościowych (zob. materiały dotyczące teorii ludnościowych).
W rzeczywistości zatem doktryna ludnościowa to narzędzie objaśniania rzeczywistości demograficznej, ukierunkowane na jej zreformowanie i udoskonalenie. W przypadku doktryny ludności optymalnej jest to: 1) próba określenia najlepszej z danego punktu widzenia liczby, struktury i rozmieszczenia ludności, 2) sprawdzenie na ile sytuacja rzeczywista zgodna jest z ideałem, oraz 3) określenie kierunku i bodźców pożądanych zmian.
2. Dwa rozumienia polityki ludnościowej
Polityka ludnościowa rozumiana być może na dwa sposoby - szeroki i wąski. Polityka ludnościowa sensu largo (tj. w znaczeniu szerokim) to każde działanie władz publicznych ukierunkowane na zwiększenie stopnia zaspokojenia potrzeb społecznych wyłaniających się z przemian demograficznych. A zatem w przypadku pojawienia się „wysypu urodzeń” należy dostosowywać liczbę i rozmieszczenie żłobków i przedszkoli do wzrastającej liczby potencjalnych użytkowników, zaś świadomość postępującego procesu starzenia się ludności wymaga podjęcia kroków mających na celu zabezpieczenie przed kryzysem finansów publicznych (np. reforma systemu emerytalnego od repartycyjnego na kapitałowy) oraz rozbudowy sieci opieki geriatrycznej. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, iż większość polityki społecznej i duża część polityki gospodarczej (zwłaszcza administracja rynkiem pracy) to przejawy polityki ludnościowej sensu largo. Politykę tą można nazwać bierną, reaktywną, albowiem jej zadaniem jest jedynie reagowanie na pojawiające się przemiany demograficzne.
Z kolei polityka ludnościowa sensu stricto (tj. wąsko definiowana) to działania władz publicznych mające na celu kształtowanie przebiegu procesów ludnościowych. W tym przypadku zatem celem prowadzonej polityki jest oddziaływanie na wybór typu i momentu zachowania demograficznego jednostki. Przykładem tej polityki może być próba oddziaływania na skłonność do zawierania związków małżeńskich, liczbę posiadanego potomstwa czy wybór miejsca zamieszkiwania. W przeciwieństwie zatem do polityki ludnościowej sensu largo prezentowane obecnie podejście to przykład polityki czynnej, kształtującej.
W dalszej części skupimy się na polityce ludnościowej sensu stricto. Przedstawimy szczegółowe cele i metody osiągania pożądanego stanu, struktury i rozmieszczenia. Zdawać sobie należy sprawę, iż za każdym razem stan pożądany odnosi się do zbiorowości, jednak narzędzia polityki skierowane są na zachowania jednostek lub diad (tj. par jednostek). Wybór stosowanej mieszanki instrumentów ukierunkowanych na osiągnięcie celu zawsze jest uzależniony od takich czynników jak poglądy etyczne i obyczajowe danej zbiorowości (które przybierają postać doktryny ludności optymalnej), tradycje, zasoby oraz umiejętności techniczne. W przypadku działań w sferze demograficznej szczególnie trudno ocenić, na ile pojawienie się doktryny poprzedza wdrażanie polityki ludnościowej, na ile zaś opracowanie doktryny jest jedynie wyrazem poparcia dla stosowanej polityki.
3. Subpolityki polityki ludnościowej
Kiedy mowa jest o politykach szczegółowych, wchodzących w skład polityki ludnościowej, zdawać sobie należy sprawę, iż ich zadaniem jest oddziaływanie na trzy podstawowe zjawiska kształtujące liczbę, strukturę i rozmieszczenie ludności: rozrodczość, umieralność i przemieszczenia. Subpolitykami odpowiedzialnymi za te sfery życia są odpowiednio polityka rodzinna, polityka zdrowotna oraz polityka migracyjna.
Choć wspomniane polityki szczegółowe odnoszą się do odmiennych sfer życia, zdawać sobie należy sprawę z ich wzajemnego powiązania, szczególnie silnego w przypadku związku pomiędzy polityka rodzinną a polityka zdrowotną w postaci tzw. polityki zdrowia reprodukcyjnego.
3.1. Polityka rodzinna
Podstawowym celem polityki rodzinnej prowadzonej w krajach wysoko rozwiniętych jest zapewnienie jak najszerszego pola wyboru obywatelom tego kraju w sferze zachowań matrymonialnych i prokreacyjnych. Polityka rodzinna prowadzona we współczesnym wysoko rozwiniętym świecie ma za zadanie przede realizację następujących celów:
oddziaływanie na liczbę urodzeń - skłanianie do posiadania ich większej liczby (polityka pronatalistyczna) lub zniechęcanie do płodzenia potomstwa (polityka antynatalistyczna), przy czym normą w krajach rozwiniętych jest prowadzenie polityki pronatalistycznej, zaś w państwach słabo rozwiniętych, znajdujących się w trakcie przejścia demograficznego polityki antynatalistycznej;
ułatwienie godzenia kariery zawodowej i kariery rodzinnej, zwłaszcza rodzicielskiej (chodzi o ułatwienie kobietom pracy zawodowej w sytuacji wydania na świat potomstwa);
zapewnienie godziwego poziomu życia rodzinom (posiadanie kolejnego potomstwa nie powinno znacząco obniżać poziomu życia danej rodziny);
wzmocnienie więzi wewnątrzrodzinnej (zachęcanie do zawierania legalnych związków, ochrona prawna dziecka i małżeństwa) - zgodnie bowiem z zasadą subsydiarności (jeden z fundamentów polityki społecznej) instytucje państwowe i samorządowe wspomagają jedynie w przypadku niemożności poradzenia sobie przez jednostkę z jej problemami przez nią samą i jej najbliższych; tym samym mocna rodzina zdejmuje z państwa część potencjalnych obowiązków.
Powyższe cele są bezpośrednio lub pośrednio związane z oddziaływaniem na liczbę urodzeń, zaś instrumenty ich realizacji są różne.
Fundamentem polityki rodzinnej są dwie zasady: sprawiedliwości horyzontalnej i wertykalnej. Pierwsza z nich zasadza się na przekonaniu o konieczności ograniczania strat związanych z pojawieniem się dziecka w rodzinie (tj. przede wszystkim kosztów wychowania dziecka, w nikłym stopniu zaś kosztów alternatywnych). Z kolei druga zasada bazuje na chęci redukcji różnic poziomu życia pomiędzy rodzinami o takim samym składzie (tj. wielkości i strukturze), lecz o wysokich lub niskich dochodach (jest to zatem jedna z podstawowych zasad polityki społecznej).
Polityka rodzinna kierować się powinna trzema zasadami: odpowiadania na oczekiwania rodziny, „czystej” linii politycznej i przejrzystości metod. Chodzi zatem odpowiednio o wprowadzanie instrumentów, które odpowiadają na potrzeby rodzin, instrumentów, co do których panuje ponadpartyjna zgodność co do ich celowości i skuteczności oraz korzystanie z instrumentów nie o charakterze uznaniowym, lecz takich, co do zasad korzystania z których istnieje pełna przejrzystość - głównie dzięki dostępowi do informacji o kryteriach ich przyznania.
Bezpośrednio na liczbę urodzeń wpłynąć można poprzez określenie polityki dostępu do metod planowania rodziny (dostępność do środków antykoncepcyjnych, aborcji) oraz dostępność do metod ograniczania zasięgu bezpłodności i niepłodności. Pośrednio z kolei poprzez wypłatę zasiłków jednorazowych bądź okresowych, mających częściowo zrekompensować koszty utrzymania dziecka (np. becikowe ukierunkowane na zwrot części kosztów zakupu niemowlęcej wyprawki), ulgi podatkowe (odpisy od podatków czy możliwość wspólnego opodatkowania się z dzieckiem), organizację zinstytucjonalizowanych form opieki nad małym dzieckiem (żłobki, przedszkola), przyznawanie specjalnych urlopów na opiekę nad małym dzieckiem (urlopy macierzyńskie i wychowawcze), zapewnienie matkom powracającym do pracy zatrudnienia na warunkach nie gorszych niż przed porodem.
3.2. Polityka zdrowotna
Współcześnie polityka zdrowotna ukierunkowana jest na realizację dwóch podstawowych celów: a) zapobieganie występowaniu problemów zdrowotnych wśród ludności oraz b) organizację publicznego systemu opieki zdrowotnej dla osób, u których problemy zdrowotne wystąpią. Podkreślić należy, iż wraz ze zbliżaniem się do coraz bardziej współczesnych nam czasów nacisk coraz bardziej kładziony jest na cel pierwszy. Prymat tego celu nie powinien dziwić, zważywszy na fakt, iż na obecnym etapie przejścia zdrowotnego i epidemiologicznego najważniejszymi przyczynami problemów zdrowotnych - co widać wyraziście w statystykach zgonów - są choroby cywilizacyjne (wynikające z realizowanego stylu życia - otyłość, brak ruchu) i degeneratywne (wynikające ze starzenia się organizmu, zwłaszcza starzenia się nieumiejętnego).
Profilaktyka rozumiana jest przy tym bardzo szeroko. To nie tylko szczepienia ochronne, badania przesiewowe grup szczególnego ryzyka, ale również kampanie społeczne promujące zdrowy styl życia, właściwe odżywianie czy dostarczające informacji odnośnie do konsekwencji niektórych zachowań. To również działania o charakterze nakazów (obowiązek zapinania pasów bezpieczeństwa w samochodach, noszenia kasków na budowach) i zakazów (zakaz sprzedaży narkotyków, czy przekraczania pewnej szybkości pojazdami mechanicznymi). W skład instrumentów służących realizacji tego celu wchodzą również narzędzia polityki fiskalnej (akcyza i dodatkowe opłaty na pewne dobra - np. na tzw. antystresory, tj. alkohol czy wyroby tytoniowe, czyli używki redukujące stres).
Z kolei w przypadku publicznego systemu ochrony zdrowia ważna jest jego organizacja analizowana na trzech płaszczyznach: dostępności uprawnień, dostępności ekonomicznej i przedmiotowej. Terminy te oznaczają, iż badając publiczny system ochrony zdrowia należy sprawdzić, kto ma możliwość dostępu do tego systemu (dostęp uniwersalny czy selektywny, na bazie przynależności zawodowej, wieku, lub opłacania składki), w jakim stopniu system ten wymaga współfinansowania przez pacjenta oraz jakie procedury zdrowotne zapewnione są w systemie dla pacjenta (procedury podejmowane w przypadku zagrożenia zdrowia i życia, dostęp do lecznictwa otwartego i zamkniętego).
3.3. Polityka migracyjna
W przypadku polityki migracyjnej wyraźnie odróżnić należy działania ukierunkowane na migracje zewnętrzne (tj. politykę imigracyjną i emigracyjną) i te mające na celu oddziaływanie na skłonność do przemieszczeń w ramach kraju.
W przypadku migracji zagranicznych odróżnia się politykę imigracyjną i emigracyjną. W obu przypadkach chodzi o administrowanie przepływami ludności napływającej i odpływającej z obszaru danego państwa. Polityki te mogą mieć charakter całkowicie przeciwstawny - np. zachęca się ludność do osiedlania na terenie danego państwa, zniechęcając - lub uniemożliwiając - do wyjazdu z niego. Zarówno polityka imigracyjna, jak i emigracyjna, mogą mieć charakter uniwersalny lub selektywny. Różnica pomiędzy tymi dwoma typami polityki migracyjnej polega na braku lub istnieniu dodatkowych kryteriów, na podstawie których pewne grupy ludności traktowane są w szczególny sposób przez podmiot prowadzący politykę.
W przypadku migracji wewnętrznych celem polityki migracyjnej jest: a) zlikwidowanie dysproporcji w gęstości zaludnienia poszczególnych obszarów, a zwłaszcza zagospodarowanie terenów odznaczających się niedoludnieniem; b) zachęcanie do wzmożonej mobilności ukierunkowanej na zaspokajanie potrzeb rynku pracy (przepływ ludności z obszarów nadwyżki podaży pracy na tereny odznaczające się popytem na pracę); c) rozwiązanie lokalnych problemów etnicznych (tzw. inżynieria demograficzna służąca do „rozwodnienia” ludności innego niż dominujące pochodzenia etnicznego, zamieszkującej pewien teren w sposób zwarty - tj. stanowiącej tam większość - poprzez ich osiedlanie w skupiskach, gdzie będą stanowić zdecydowaną mniejszość). Narzędziami polityki migracyjnej są w przypadku dwóch pierwszych celów: organizacja lokali mieszkalnych dla imigrantów, organizacja i finansowanie przejazdów, różnicowanie wysokości płac w zależności od regionu. Z kolei w przypadku trzeciego celu działania mają inny charakter - w miejsce polityki indykatywnej (tj. polityki mającej charakter zaleceniowy, wskazujący pożądane zachowania) stosowane są środki mniej lub bardziej bezpośredniego przymusu.
Z kolei gdy mówimy o oddziaływaniu na migracje zagraniczne, pamiętać należy, iż publiczne działania mają dwojaki charakter: kształtowania procesem odpływu (polityka emigracyjna) i napływu (polityka imigracyjna). Celem tak pierwszego, jak i drugiego rodzaju polityki jest oddziaływanie na skalę i kierunek: a) migracji definitywnych, b) migracji czasowych. W pierwszym przypadku idzie o administrowanie poziomem wyjazdów i przyjazdów na stałe, z kolei w drugim skalą przyjazdów i wyjazdów związanych zazwyczaj z sytuacją na krajowym rynku pracy (czasowa emigracja jako instrument złagodzenia problemu bezrobocia, zaś czasowa imigracja jako narzędzie zaspokajania niedoborów na rynku pracy). W przypadku migracji czasowych najważniejszymi instrumentami kształtującymi ich poziom są: organizacja biur pracy (umożliwienie zapoznania się z warunkami pracy już w kraju stałego zamieszkiwania), dofinansowanie kosztów przejazdów, zapewnienie specjalnego opodatkowania dochodów lub specjalnego kursu ich wymiany. Z kolei w przypadku migracji definitywnych spektrum narzędzie jest zdecydowanie bardziej szerokie: od instrumentów o charakterze indykatywnym aż po narzędzia o charakterze administracyjnym lub wręcz siłowym.
Tym, co jest godne podkreślenia w przypadku kształtowania poziomu migracji zagranicznych, jest powolne odchodzenie we współczesnym świecie od polityk uniwersalnych na rzecz polityk selektywnych, tj. odmiennie traktujących potencjalnych migrantów w zależności od statusu etnicznego, zawodowego, ekonomicznego, wyznaniowego, czy zapatrywań politycznych. W efekcie szczególnie traktuje się pewne grupy społeczne ułatwiając im wyjazd (zachęcając bądź do niego zmuszając) lub przyjazd. Przykładowo, współczesne Niemcy - mimo wzrastającej niechęci do przyjmowania imigrantów - wprowadzają duże ułatwienia (pomoc w sfinansowaniu przyjazdu, znalezieniu pracy i mieszkania, w nauce języka) dla osób pochodzenia niemieckiego oraz dla wybranych grup zawodowych (informatycy, inżynierowie).
3.4. Polityka narodowościowa
Niekiedy w ramach polityki ludnościowej umiejscawiana jest polityka narodowościowa, tj. kształtowanie relacji pomiędzy różnymi grupami etnicznymi zamieszkującymi obszar danego państwa. Polityka ta przyjmuje różny kształt w zależności od występowania lub nie narodowości dominującej liczebnie, stanowiącej większość ludności. W takim - typowym skądinąd - przypadku wyodrębnić można trzy podejścia do relacji etnicznych: segregację, integrację i asymilację.
Segregacja polega na świadomym podtrzymywaniu różnic etnicznych (lub rasowych i wyznaniowych) i różnicowaniu praw i obowiązków obywateli w zależności od przynależności etnicznej.
Integracja to próba zbudowania jednego społeczeństwa, w którym pochodzenie etniczne nie różnicuje statusu jednostki w świetle prawa, lecz w którym świadomie podtrzymuje się występujące różnice kulturowe, upatrując w tym samoistną wartość (społeczeństwo wielokulturowe).
Asymilacja to próba narzucenia mniejszościom etnicznym systemu wartości, języka i innych wyznaczników kultury grupy dominującej. Celem asymilacji jest „rozmycie” mniejszości i jej upodobnienie pod względem kulturowym do grupy dominującej z nadzieją, iż po jakimś czasie poczucie odrębności grupy mniejszościowej zaniknie.
Współczesne społeczeństwa z reguły oficjalnie realizują politykę integracji, aczkolwiek w praktyce wciąż bardzo często polityka narodowościowa skupiona jest na asymilacji..
4. Aspekt ilościowy i ilościowy polityki ludnościowej
Polityka ludnościowa to - jak wspomniano - próba optymalizacji procesów demograficznych. W takim przypadku nie powinno dziwić, iż wraz z nabieraniem ważności jako determinanty ustalenia ludności optymalnej przez kryterium ekonomiczne i społeczne uwaga decydentów skupia się na aspekcie jakościowym polityki ludnościowej. O tym aspekcie już wspomniano, jak bowiem określić politykę zdrowotną jak nie jako działanie ukierunkowane na poprawę jakości populacji.
Ważne zaznaczenia jest, iż poprawa jakości populacji przybiera zawsze postać zmiany jej struktury z punktu widzenia uznanych za kluczowe cech. Sam zaś wybór cech uznanych za newralgiczne uzależniony jest od obowiązujących w danych okresie historycznym i na danym obszarze norm uznania jednostki za wartościową i społecznie produktywną.
Pierwociny jakościowej polityki społecznej znaleźć można w eugenice. Eugenika to próba „wyhodowania” lepszego społeczeństwa poprzez wpływanie na dzietność jednostek w zależności od ich wartości. Eugenika pozytywna to zachęcanie do posiadania potomstwa przez jednostki i grupy społecznie wartościowe, z kolei eugenika negatywna to utrudnianie rozrodu grupom mało wartościowym. Eugenika silnie bazowała na przekonaniu o dziedziczeniu nie tylko statusu społeczno-ekonomicznego, lecz również zdolności intelektualnych, stanu zdrowia oraz „moralności”. Ruch ten był zatem z jednej strony narzędziem petryfikacji struktury społecznej, z drugiej zaś narzędziem walki z jednostkami definiowanymi jako społecznie mało wartościowe (chorzy psychicznie, przestępcy, grupy społeczne definiowane na podstawie kryteriów rasowych, etnicznych lub wyznaniowych).
Współcześnie aspekt jakościowy polityki ludnościowej wyrażony jest w dążeniu do społeczeństwa o jak najwyższym poziomie kapitału ludzkiego. Kapitał ludzki to termin wprowadzony do nauk społecznych przez dwóch noblistów - T. W. Schultza i G. S. Beckera. Termin ten odnosi się do kapitału ucieleśnionego w każdym człowieku, tj. potencjalnych użyteczności wynikających z jego wiedzy, umiejętności, stanu zdrowia i systemu wartości.
Celem działań publicznych ukierunkowanych na osiągnięcie tego celu jest zatem oddziaływanie na stan zdrowia ludności, jej wykształcenie, umiejętności i kwalifikacje oraz w mniejszym stopniu na system rozpowszechnionych wartości. W takim przypadku oprócz polityki zdrowotnej podstawowymi działaniami publicznymi są te zgrupowane w ramach polityki edukacyjnej i wychowawczej.
System repartycyjny to system emerytalny, w którym składki obecnie pracujących przeznaczane są na finansowanie świadczeń emerytalnych obecnych emerytów. W systemie kapitałowym składki są kapitalizowane na indywidualnych kontach emerytalnych. Dzięki zasadzie, iż każdy finansuje swoją starość, system kapitałowy jest zdecydowanie mniej wrażliwy na „zachwiania” równowagi demograficznej wynikające ze starzenia się ludności. W Polsce od roku 1999 funkcjonuje system mieszany - repartycyjno-kapitałowy w miejsce wcześniejszego repartycyjnego.
Geriatria to dział medycyny skupiający się na przypadłościach wieku starszego.
Ponadpartyjna zgodność jest wynikiem polegania na licznych badaniach naukowych, których celem jest przede wszystkim określenie efektywności poszczególnych instrumentów, efektywności rozumianej jako połączenie skuteczności, zadowolenia „end-userów” (ostatecznych użytkowników) i braku niekorzystnych efektów ubocznych.
Terminy te oznaczają odpowiednio: bezpłodność - trwałą utratę zdolności prokreacyjnych (tj. zdolności do poczęcia potomstwa i donoszenia ciąży), niepłodność - czasowe ograniczenie lub utratę zdolności prokreacyjnych.
W Polsce znakomitym przykładem inżynierii demograficznej była akcja Wisła. Akcja ta objęła w roku 1947 140 tys. Ukraińców i Łemków zamieszkujących obszary obecnych województw lubelskiego i podkarpackiego, których przesiedlono na Ziemie Odzyskane. Celem podjętych przez władze PRL działań było rozproszenie ludności obcego pochodzenia (w dużej części sprzyjała ona UPA) i jej roztopienie wśród rdzennie polskiej ludności (temu służyło osiedlanie w jednej miejscowości tylko jednej rodziny ukraińskiej).
Pamiętajmy, iż np. emigracja rozwiązuje problemy rynku pracy na dwa sposoby - po pierwsze dzięki „eksportowi” zbędnej podaży pracy, po drugie poprzez napływ oszczędności emigrantów przesyłających je do kraju pochodzenia z przeznaczeniem na poprawę warunków życia ich rodzin oraz emigrantów po ich powrocie do kraju.
Doktryna ludności optymalnej bazować może na różnych kryteriach optimum: militarnym, ekonomicznym, społecznym.
Z punktu widzenia kryterium militarnego najkorzystniejsza jest jak największa liczba ludności, albowiem zapewnia ona dużą liczbę rekrutów. Korzystne jest również jeśli ludność jest relatywnie młoda i rozmieszczona w sposób umożliwiający szybką reakcję na wrogie działania innych państw (a zatem liczne jej skupiska znajdują się w rejonach przygranicznych). Jednakże współcześnie z uwagi na wzrost znaczenia komponentu technicznego dla obronności kraju liczba i rozmieszczenie mieszkańców staje się czynnikiem drugorzędnym, na pierwszy plan wysuwa się odpowiednia liczba młodych i wykształconych ludzi zdolnych do obsługiwania zaawansowanego technicznie sprzętu.
Z punktu widzenia kryterium ekonomicznego pojęcie ludności optymalnej powiązane jest z relacją ludność/zasoby zapewniającą najwyższy poziom życia i najwyższą wydajność. W tym przypadku optimum bynajmniej nie musi oznaczać dużej liczby, zdecydowanie ważniejsza jest w tym przypadku struktura ludności, zwłaszcza z punktu widzenia wieku, wykształcenia i miejsca zamieszkiwania. Ekonomiści podkreślają przy tym wagę relacji pomiędzy poszczególnymi subpopulacjami. Przykładowo, już w XVIII wieku francuski ekonomista R. Cantillon mówił o konieczności dążenia do odpowiedniej relacji między liczbą pracujących a liczbą utrzymywanych (według niego praca 25 dorosłych osób wystarcza do utrzymania 100 innych), strasząc w przypadku gorszego stosunku liczbowego ubóstwem, o ile wręcz nie nędzą. Mówiąc o ludności optymalnej, ekonomiści podkreślają przy tym konieczność porównywania tempa wzrostu liczby ludności i tempa wzrostu gospodarczego, preferując ujęcie dynamiczne.
Trzecie kryterium - społeczne - bazuje na uznaniu, iż optimum ludnościowe występuje wówczas, gdy warunki demograficzne zapewniają społeczeństwu najpełniejsze zaspokajanie wszelkich potrzeb, nie tylko materialnych (np. poziom życia preferowany w analizach ekonomistów), lecz również i społecznych i duchowych, a zatem zapewniają jak najwyższą jakość życia. W tym przypadku podkreśla się przede wszystkim niekorzystny wpływ nadmiernej gęstości zaludnienia i życia w zatłoczonych, wielkich miastach na szeroko rozumianą jakość życia.
W XIX wieku powstała frenologia - nauka określająca na podstawie budowy anatomicznej człowieka cechy jego charakteru. Szeroko rozpowszechnione było wówczas błędne przekonanie, iż zachowania, a zwłaszcza skłonności do zachowań patologicznych, są dziedziczone w taki sam sposób jak pewne cechy czysto biologiczne (kolor oczu, kształt nosa). Pomijano w ten sposób całkowicie wpływ procesu socjalizacji oraz wpływ środowiska społecznego.