Cyprian Norwid WIERSZE
Uwagi o poezji Cypriana Norwida (wstęp)
1.
Porównanie Norwida do Sępa Szarzyńskiego
Zrozumienie i uznanie dla poezji dopiero po śmierci
Jeden i drugi dopełnili poezję swojej epoki
Główne zadanie literatury wg Norwida - służenie postępowi ludzkości, osiągalnemu jedynie przez bezustanne „wcielanie dobra i rozjaśnianie prawd”
Jego literatura ma charakter moralistyczny, intelektualny; funkcja krytyczno-demaskatorska
Twórczość - rozprawa ze współczesnością, „cywilizacją mechaniczną”
Nie był przeciwny rozwojowi technicznemu i naukowemu, bolał jednak nad tym, że nie towarzyszył mu rozwój moralności
Swoista antypoetyczność (tzn. przeciwność taniej poetyczności, poezji łatwej) i nowatorstwo wierszy spychały go na margines życia literackiego - niewielu go doceniało (np. A. Zaleski)
Przeważały wypowiedzi typu: „chaos pretensjonalnego, naciąganego humoryzmu”, „hieroglify myśli”, „rumowisko myśli” (Kraszewski)
Norwid walczył z niesprawiedliwymi sądami, do końca wierzył też, że kiedyś jego poezja zostanie uznana za wartościową
2.
Poezja Norwida - novum pod wieloma względami:
Tematyczna i rodzajowa odmienność
Nowatorstwo formalne
Nowatorzy ogólnie rzecz biorąc nie mają łatwo (patrz: Blake, Byron, Poe, Nerval, Baudelaire, Rimbaud) - zwykle są niedoceniani za życia - przerastają epokę
Sam Norwid powiedział: „jestem obywatelem Polski trochę przeszłej i dużo-przyszłej”- pasuje to do jego poezji
3.
Wpływ na kształt poezji Norwida mieli/miały m.in.:
CERVANTES (Don Kichot - głęboka myśl, smutek, ironia), SZEKSPIR, BYRON
poezja ludowa - najwcześniejsze doświadczenia -> interpretacja muzyki Chopina (podniesienie „ludowych natchnień do potęgi przenikającej Ludzkość całą”)
J. KOCHANOWSKI, Ł. Górnicki (Dworzanin polski), Ł. Opaliński
A. MALCZEWSKI („głębia apostrof filozoficznych”), T.A. OLIZAROWSKI (tajemnicza malowniczość swoich obrazów poetyckich oraz gorycz i sarkazm refleksji psychologicznych)
Kraszewski (Poeta i świat - treść ideowa +obraz trudnej sytuacji bohatera - analogia do losu Norwida)
J. B. Zaleski (lekkość i śpiewność poezji, brak w niej jednak głębokich myśli)
A. MICKIEWICZ - „potężna nuta myśli i uczuć” (Dziady)
J. SŁOWACKI (Anhelli - „świecznik w mrokach sybirskich palący się”)
4.
Aby właściwie zrozumieć poezję Norwida trzeba poznać pejzaż Polski, obyczaje ludu, przestudiować polską tradycję literacką i historyczną i spojrzeć na to wszystko okiem człowieka, który żył w Polsce popowstaniowej
„noc paskiewiczowska” -> młodzież w tym okresie miała bardzo ciężko („uwięzienia, sądy, kadjany”, represje, nękanie, nauczanie kłamstw itp.)
Świadomość dwóch współczesności:
Kalendarzowa - życie z dnia na dzień
Obywatelska - pamiętanie o przeszłości, myślenie o przyszłości (konspiracja, spiskowanie, walka z cenzurą itp.)
W swojej poezji potrafił Norwid za pomocą niedopowiedzeń, napomknień, aluzji, masek, symboli, przenośni przemycić treści patriotyczne - wymagało to jednak zastanowienia nad wierszami - nie było łatwo je zrozumieć
Praktykowanie i teoretyzowanie zabiegów kryptograficznych odcisnęły się silnym piętnem na jego twórczości i psychice
We Włoszech kryptografie i niedopełnienia zostały utrwalone i wzmocnione; bodźce płynące z:
Tradycji literackiej: Dante, Tasso, Berni, Cellini, Szekspir, Calderon, BIBLIA
Tradycji artystycznej: ruiny budowli antycznych, posągów -> dzieła poezji także mogą zyskać urok jeśli będą w pewnej mierze nie dopełnione - możliwość myślowego dopełnienia przez czytelnika (dążenie do ideału całości)
Termin Norwida - „PRZEMILCZENIE” (niedopełnienie)- punkt wyjścia do jego filozofii całości (wpływ Schellinga i Hegla); wyrażana stałą dialektyczną grą „niedopełnionego:, „dopełniającego” oraz „pełnego”
5.
Gdy wyjeżdżał za granicę w 1842 r. otaczała go sława poety-obywatela i poety-myśliciela
Pierwszy wiersz pisany za granicą - Adam Krafft - „wrażenie” odebrane w gmachu katedralnym
„Czarna suita” liryczna - napisana pod wpływem depresji (rozstanie z narzeczoną) - utwory osobiste - po raz pierwszy i właściwie ostatni oddane do publikacji
Miłosna tragedia - mocno zawoalowana, mocno związana z innymi doświadczeniami życiowymi, towarzyskimi, refleksjami filozoficznymi -> walory uniwersalne
Spychanie pod powierzchnie tekstu tego co intymne - jeden z głównych elementów literackiego programu Norwida - poeta przeciwny ekshibicjonizmowi romantycznemu
Przyjęcie statusu emigranta (1846) - możliwość swobodnego zabierania głosu w sprawach całego narodu polskiego
Refleksje dotyczące sprawom społeczno-politycznym umieszczał w… traktatach poetyckich - mała atrakcyjność tych „machin filozoficzno-publicystycznych”
Promethidion - zamknięcie okresu (1848-1850) filozoficzno—publicystycznego -model ten odciągnął go od liryki, a w żadnym aspekcie jej nie zrekompensował
6.
Sztuka poetycka - ważny problem całej filozofii Norwida
Pierwsza próba - medytacyjno-pamiętnikarsko-estetyczny esej Białe Kwiaty (1857)-teoria patosu powszedniości
Druga próba - prelekcje o Juliuszu Słowackim (1860) - twórczość Słowackiego - pretekst do prezentacji własnych poglądów na rozwój poezji i rolę poety
Trzecia próba - Objaśnienia żądane (1861) - komentarz do wiersza Do L. K. + wykład poglądów
Dwa rodzaje poezji:
„Natury głos”, poezja „naturalna”:
poezja bezwiedna samorodna, kalendarzowo współczesna, nieświadoma siebie samej, ani swoich celów
„pieśń energii naturalnych i przyrodzenie koniecznych”
Łatwa, jasna, rzewna, śpiewna, sielska, anielska, rodzima, dekoracyjna
Piękność malarska góruje nad treścią
Główna cecha to „poetyczność”
Poezja J.B. Zaleskiego, W. Pola, T. Lenartowicza
„Poezja pejzaży” -> Pan Tadeusz
„poezja dziejów człowieka”, „rzeczy ludzkiej”:
poezja świadoma siebie, zdyscyplinowana, związana z dziejami człowieka i nieustannie przez nie kształtowana, wypełniana coraz to nową treścią, powstająca z uczucia obowiązku
opiewa rzeczy poważne, skomplikowane i ciągle się zmieniające
trudniejsza i ciemniejsza od poezji „naturalnej”
uboższa w piękności i wdzięki poetyckie
obfitująca w prozaizmy
nie „śliczna”, ale pełna przymiotów i właściwości moralnych
pogłębia i kształtuje postawę humanistyczną czytelnika
Norwid - przedstawiciel poezji człowieka, poezji „rzeczy ludzkiej”
Norwid potępiał efekty czysto malarskie w poezji, jednocześnie nie zachwalał efektów czysto literackich (czystość języka, giętkość stylu, bogactwo rymów, kunsztowność strofy, oryginalność rytmiki)
Poezja postulowana - Poezja intelektualna (taka poezja była jednak wtenczas powszechnie potępiana)
Utwór Rzeczy o wolności słowa - próba odrzucenia wszelkich efektów malarskich i poetycznych i dążenie do objawienia pewnych prawd ogólnych
7.
Główny przedmiot poezji - prawda (filozoficzna, religijna, społeczna, psychologiczna, estetyczna, naukowa)
Poezja - inicjacja -> koncepcja „słowa” realizującego się w „czynie”
Klucz poezji - „serio” - harmonijne połączenie powagi z użytecznością w każdym postępowaniu
Postulat utylitaryzmu
Rozszerzenie i ograniczenie zarazem działania prawdziwego poety
Rozszerzenie - wielkie i różnorodne zadania, których realizacja musi pociągać za sobą olbrzymie poszerzenie rejestru „tematów” +nowe środki ekspresji poetyckiej
Ograniczenie - ambitne i trudne zadania łączą się z większą odpowiedzialnością za swoje słowa
8.
Niewola i praca - najważniejsze problemy i zarazem punkty programu społeczno-politycznego Norwida
Niewola wpływa paraliżująco na istotę i jakość pracy -> znienawidzony ciężar
Potępienie pańszczyzny
Potępienie pracy niewolniczo-mechanicznej, bezmyślnej, niesamodzielnej, wykonywanej ze wstrętem - można ją jednak wyzwolić i uszlachetnić przez „oryginalność” (indywidualny, szczery stosunek do pracy)
„oświecony konserwatyzm” - tradycja - istotna cząstka współczesności; należy z tradycji czerpać tylko to, co postępowe
9.
Poezja Norwida wyzwoliła się w okresie jego dojrzałości pisarskiej spod zbyt jednostronnego ciężary wypowiedzi publicystycznych, nie przestając być jednocześnie poezją myśli
W USA Norwid doszedł do wniosku, że prawdziwa poezja jest i „strzelistsza” i „liryczniejsza” od tej, którą się w Polsce na ogół uprawiało; powinna ona mieć:
„architekturę rozsądku swego”
„rzeźbę profilu wiersza”
„malarstwo światłocienia”
„muzykę powoju słów”
„taniec powtarzanych i odbijanych strof”
„światło”
„ciepło wewnętrznego-sumienia-pieśni w czasie”
„ogień”
Myśli te umieścił później w wierszu Liryka i druk
Postulat kondensacji obrazów i wypowiedzi poetyckich, przykład- wiersze: Waga, Sfinks, Wczora-i-ja
Kondensacja erudycyjna, np. wiersz W pamiętniku
Kondensacja symboli (Bywałem ja od Boga nagrodzonym)
W wierszach Norwida często występuje drugie dno niemożliwe do odczytania bez znajomości jego biografii, bądź historii w ogóle; np. wiersze:
Noc (drugie dno: noc paskiewiczowska)
Marmur biały (drugie dno: niewdzięczność „marmurowej” Marii Kalergis)
Na zgon poezji (drugie dno: śmierć przyjaciółki poety Zofii Węgierskiej)
Poeta woaluje ukryty sens swojej poezji przez zabieg „przybliżenia”, sugerowania, nie zdradzając jednocześnie wszystkiego (np. wiersz Jak…)
Dlatego też poezję tę nie da się czytać „pędem” - wymaga zastanowienia, zatrzymania się nad jej treścią
10.
Norwid- nowator w zakresie wersyfikacji:
Przeciwnik wierszy „gładkich”
Rozluźnił rytmiczne struktury wiersza
Uprozaicznił tok wiersza
Zlekceważył konwencjonalną średniówkę
Zaniedbał rym
Porozbijał tradycyjne układy stroficzne
Nadał autonomiczne znaczenie monostychowi, rzędowi kropek (przemilczenie)
Interpunkcje dostosowywał do indywidualnie odczuwanych potrzeb intonacyjnych
Nadał specyficzną funkcję pytajnikowi (nie na końcu zdania)
Wyodrębniał i uwydatniał poszczególne wyrazy lub grupy wyrazów (np. wersaliki, spacje)
Usolenniał jedne słowa (majuskuła, wersaliki)
tekst wierszy Norwida staje się bardzo osobliwy
Język Norwida:
Słownik - archaizmy i neologizmy, rzadkie terminy specjalne i słowa uznawane za wulgarne i antypoetyckie („kał”)
Oryginalna składnia
11.
„Norwid nie był ani klasykiem, ani romantykiem, ani parnasistą, ani pozytywistą, ani symbolistą (…). Bywał każdym z nich, podobnie zresztą jak „bywa się” poetą”
Norwid to wielkie i niepowtarzalne zjawisko…