Cyprian Norwid, Pisma wybrane,
wybór i obj. Juliusz W. Gomulicki,
t. 1 (Wiersze), wyd. 3 zm., Warszawa 1968.
(tylko wstęp)
WSTĘP. Uwagi o poezji Cypriana Norwida.
wcielanie dobra charakter moralistyczny, rozjaśnianie prawd charakter intelektualny (filozofi-czny); funkcja krytyczno-demaskatorska.
Norwid ubolewał, że wspaniałemu rozwojowi możliwości człowieka współczesnego nie odpowiada równoczesny rozwój jego moralności i jego cnót społecznych.
swoista antypoetyczność i nowatorstwo margines życia literackiego, walczył z tym do końca ży-cia.
tematyczna i rodzajowa odmienność od poezji jego poprzedników i rówieśników, jej nowatorstwo formalne.
książką, na której Norwid uczył się czytać, był Don Kiszot* Cervantesa; Szekpir i Byron, polska nie-pisana poezja ludowa, Kochanowski, Górnicki i Opaliński, Malczewski, Olizarowski, jedyne dzieło Kraszewskiego, które Norwid cenił, Poeta i świat; Zaleski czarował lekkością i śpiewnością, brak walorów myślowych; Słowacki.
dwie „współczesności”:
kalendarzowa - w której ludzie żyli (wegetowali), z dnia na dzień.
obywatelska - w której żyło się historycznie, pamiętają o dniu wczorajszym i pilnie przygotowują się na jutro.
Norwid spiskował piórem - skomplikowany aparat rozmaitych niedopowiedzeń, aluzji, masek, sym-boli…
pierwszy wiersz Norwida napisany za granicą Adam Krafft, „wrażenie” (Norwida) odebrane w no-rymberskim gmachu katedralnym.
jeden z elementów literackiego programu Norwida: umyślne spychanie pod powierzchnię tekstu poetyckiego tego, co bardziej intymne; połowa 1846 - status emigranta, w wierszach (drukowanych od 1848) tematyka polityczna i społeczna.
szczęśliwy debiut w dłuższej „powieści” poetyckiej Wesele.
najważniejsze refleksje poświęcone wolności, niewoli, ustrojowi społecznemu przyszłej wolnej Pol-ski itd., w traktatach poetyckich: Niewola, Psalmów-psalm, Promethidion.
sztuka poetycka: Białe kwiaty 1857, prelekcje o J. Słowackim 1860, Objaśnienia żądane 1841.
Norwid przedstawicielem poezji człowieka, „rzeczy ludzkiej”; pieśń natury - poezja bezwiedna i samorodna; pieśń historii - świadoma siebie i zdyscyplinowana, związana z dziejami człowieka.
krytyka „poezji pejzaży” (Pan Tadeusz, Balladyna).
postulat poezji intelektualnej (potępiona przez ówczesną publiczność i krytykę polską).
przedmiotem poezji - prawda filozoficzna, religijna, społeczna, psychologiczna, estetyczna i nauko-wa; postulat utylitaryzmu.
dwa najważniejsze problemy, punkty Norwidowego programu społeczno-politycznego: niewola i praca: niewola - jedna z najstraszniejszych klęsk społecznych, wpływa paraliżująco na istotę i ja-kość pracy; wydajność pracy proporcjonalna do miary wolności pracujących; Norwid potępiał wie-lokrotnie pańszczyznę.
obok pracy niewolniczej - pańszczyźnianej praca niewolnicza - mechaniczna, bezmyślna i niesa-modzielna, wykonywana ze wstrętem.
samodzielność - praca rękodzielnicza.
paraboliczny poemat Quidam; oryginalny utwór A Dorio ad Phrygium.
genialny zbiór liryczny Norwida - Vade-mecum (1847-66).
Norwid: prawdziwa poezja powinna mieć:
„architekturę rozsądku swego”.
„i rzeźbę profilu wiersza”.
„i malarstwo światłocienia”.
„i muzykę powoju słów”.
„i taniec powtarzanych i odbijanych strof”.
„i światło”.
„i ciepło wewnętrznego-sumienia-pieśni w czasie”.
„i ogień”.
- „i tu z kopułą obejmującą wszechstworzenie łączy się”.
kondensacja: 3 wiersze składające „sztukę hermetyczną” z 1860: Waga, Sfinks, Wczora-i-ja.
Czułość - 6 linijek, potępienie trywialnej i ostentacyjnej pseudoczułości, przeciwstawionej czułości prawdziwej (trzy nastroje i sytuacje), teza i antyteza.
Pielgrzym - dyskusja poety z jego domyślnymi przeciwnikami (przedstawiciele stanu-panów).
drugie dno dzięki kluczowi historycznemu lub biograficznemu - np. Noc, alegoryczny obraz tragicz-nego losu młodzieży warszawskiej w dobie paskiewiczowskiej, Marmur-biały, warstwa wierzchnia: obojętność starożytnej Grecji w stosunku do swoich najbardziej zasłużonych obywateli, spodnia: niewdzięczność „białej” i „marmurowej” Marii Kalergis w stosunku do swoich wielbicieli.
opis „przez przybliżenie”, np. Jak… - opis pięknej kobiety.
Norwid wymagał wysiłku od swoich czytelników.
przekształcenie wielu wierszy na prozę dyskursywną, np. Fatum (Nieszczęście przyszło do człowie-ka…); żywioł poetycki wszechobecny w twórczości Norwida.
nowator w zakresie wersyfikacji; upoetyczniony tok, zlekceważenie średniówki , rymu, tradycyjnych układów stroficznych; indywidualny system znaków i chwytów.
język: bogaty i bardzo oryginalny, składnia.
dzieła wieszczów nie stały się dla Norwida źródłem natchnienia lub wzorem do naśladowania.
chociaż dzieło Norwida wyrosło i rozwinęło się na romantycznych pożywkach i aż do ostatnich kart (Stygmat) zawierało wiele pierwiastków dojrzałego romantyzmu, to jednak suma pierwiastków anty-romantycznych była w nim o wiele większa i o wiele bardziej istotna.
Norwid bywał klasykiem, romantykiem, parnasistą, pozytywistą, symbolistą, ale żadnym z nich nie był; wielkie i niepowtarzalne zjawisko.
dwie stracone szanse: 1862/63 Poezyje powstanie styczniowe; 1866 druk Vade-mecum woj-na prusko-austriacka (wydawca wycofał się z umowy).
2