Wiersz sylabiczny

- rodzaj wiersza realizujący zasady regularnego systemu wersyfikacyjnego zwanego sylabizmem. Konstantami wersyfikacyjnymi tego systemu są:

1. stałą liczba sylab w poszczególnych wersach;

2. średniówka w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe;

3. stały akcent paroksytoniczny w klauzuli każdego wersu oraz prawie stały akcent paroksytoniczny przed średniówką.

Wymienione właściwości językowej budowy zapewniają rytmiczną ekwiwalencję poszczególnym wersom w w.s, (rytm), inne właściwości językowe, nie podlegające rygorom stałej powtarzalności, kształtowane są swobodnie i służą rytmicznym i stylowym modyfikacjom sylabowca. Szczególnie ważną rolę odgrywają pod tym względem układy składniowo-intonacyjne. W.s. odznacza się swobodą w komponowaniu odpowiedniości między porządkiem zdaniowym a wersowym. Wyraźna w polskiej wersyfikacji współzależność między rozpiętością członów zdaniowych i członów wersowych ulega tu stosunkowo największemu rozluźnieniu. Tok przerzutniowy (przerzutnia) w klauzuli i średniówce oraz rozmaitość układów wersowo-zdaniowych pojawiły się od początku istnienia sylabizmu, tj. w twórczości J. Kochanowskiego, i do dziś pozostały najważniejszym, rozmaicie funkcjonalizowanym poetycko, sposobem modulowania intonacyjnego konturu sylabowca (intonacja). Oparcie rytmicznej ekwiwalencji wersów na ścisłym rachunku sylab sprawiło, że w wierszu tym wszelkie różnice w sylabicznej długości członów wersowych stawały się wyróżnikami formatów wersowych. Podstawą rozróżniania formatów w.s. stała się więc zarówno liczba sylab w całym wersie, jak i liczba sylab w członie przed- i pośredniówkowym. Z tego względu 13-zgłoskowiec ze średniówką po siódmej sylabie, a więc 13 (7 + 6), jest innym formatem niż 13-zgłoskowiec ze średniówką po ósmej 13 (8 + 5) lub po piątej 13 (5 + 8). W.s. dysponuje więc znaczną rozmaitością formatów zważywszy, że sylabicznej rozpiętości wersów nie krępują żadne rygory formalne, lecz tylko wzgląd na pojemność znaczeniową (którą ograniczają wersy zbyt krótkie) oraz na rytmiczną spoistość wersu (której zagrażają wersy zbyt długie, trudne do ogarnięcia jako jednolite wierszowe jednostki). W praktyce formaty sylabowca rozciągają się w granicach od 4 do 17 sylab, a rozmiary od nich krótsze lub dłuższe pojawiają się jako pojedyncze wstawki w zespołach wersów o innej długości. Najczęściej uprawianymi formatami sylabowca są (-) 8-zgłoskowiec, (-) 11-zgłoskowiec (5 + 6) i (-) 13-zgłoskowiec (7 + 6). Obrosły one dużą tradycją poetycką i dzięki temu stały się rozpoznawalne jako ustalone jednostki miary wierszowej, nawet gdy występowały rozproszone, np. w wierszu nieregularnym sylabicznym. Sylabizm jest pierwszym regularnym systemem wersyfikacyjnym w poezji polskiej. W klarownej i całkowicie dojrzałej postaci ujawnił się w twórczości J. Kochanowskiego; uprawiany przez wszystkich klasyków polskiej poezji, zachował żywotność i poetycką atrakcyjność aż po dzień dzisiejszy. Jest najbardziej uniwersalnym ze znanych w Polsce sposobów wierszowania, występował począwszy od renesansu we wszystkich epokach lit., zarówno w epice, liryce, jak i dramacie. Przybierał postać bądź rymowaną (rym), bądź bezrymową ((-) wiersz biały), stroficzną ((-) wiersz stroficzny) bądź stychiczną ((-) wiersz stychiczny). Inna nazwa: sylabowiec.
Por. asylabizm, izosylabizm, sylabizm względny, wiersz sylabotoniczny, wiersz toniczny, wiersz wolny. Zob. też jedenastozgłoskowiec, ośmiozgłoskowiec, trzynastozgłoskowiec, wiersz.

Wiersz sylabotoniczny

- rodzaj wiersza realizujący zasady regularnego systemu wersyfikacyjnego zwanego sylabotonizmem. Konstantami wersyfikacyjnymi tego systemu, zapewniającymi rytmiczną ekwiwalencję (rytm) odpowiadających sobie wersów, są:

1. stała liczba sylab;

2. stale miejsce sylab akcentowanych, a w rezultacie ustalony porządek następstwa sylab akcentowanych i nieakcentowanych na przestrzeni całego wersu, przy czym w układzie tym uczestniczyć mogą także akcenty poboczne (akcent).

Inne właściwości językowej budowy wersu są nieustabilizowane i służą modyfikacjom wzorca rytmicznego, bądź też w pewnych utworach sylabotonicznych podlegają przygodnym uporządkowaniom, pełniąc rolę (-) tendencji wersyfikacyjnych. Należą do nich: jednakowa liczba zestrojów akcentowych w wersach, jednakowa postać zestrojów akcentowych w obrębie tego samego wersu lub w kolejnych wersach, pokrywanie się rozczłonkowania zdaniowego i wersowego, jeden lub więcej przedziałów średniówkowych (średniówka).

Podobnie jak inne rodzaje polskiego wiersza w.s. występuje najczęściej w postaci rymowanej (rym), ale może też być (-) wierszem białym. W.s. stabilizuje więcej elementów językowych w funkcji wierszotwórczej niż wiersz sylabiczny lub inne rodzaje wierszowania, jest też najwyraźniej ze wszystkich zrytmizowany. Ogranicza to zasięg jego zastosowań przede wszystkim do krótszych utworów lirycznych, zwłaszcza pieśniowych, stylizowanych ludowo i archaizowanych. Zbyt jednostajna regularność w.s. bywa (szczególnie w poezji XX w.) ograniczana przez pewne odchylenia akcentowe (np. wprowadzanie dodatkowych akcentów, przesuwanie niektórych akcentów ustabilizowanych), rozmaitość toku zestrojowego i układów składniowo-intonacyjnych (przerzutnia), zmienność rozmiarów sylabicznych. Wiele wierszy sylabotonicznych znajduje się na pograniczu wiersza sylabicznego lub wiersza tonicznego. Istnieje poza tym kilka odmian nieregularnego w.s.

W.s. przyjęło się opisywać w terminach ustalonych przez metrykę antyczną dla opisu wiersza iloczasowego i zaadaptowanych później do wiersza opartego na rachunku sylab i akcentów. Za podstawową jednostkę miary rytmicznej, inaczej mówiąc: za elementarną wierszową jednostkę, przyjmuje się dla w.s. stopę, czyli stale powtarzający się zespół 2, 3 lub 4 sylab, zgrupowany wokół jednej sylaby akcentowanej. W polskim w.s. istnieją odpowiedniki tylko niektórych stóp antycznych: jamb

, trochej

, daktyl


, amfibrach


, anapest


, peon III



. Podział wersu na stopy zależy wyłącznie od porządku następstwa sylab akcentowanych i nieakcentowanych, nie liczy się natomiast z granicami wyrazów ani zestrojów akcentowych. Obok wypadków zgodności między końcem wyrazu (lub zestroju) a końcem stopy, czyli tzw. dierezy, częsty jest także tok krzyżowany, kiedy granica wyrazu (lub zestroju) wypada wewnątrz stopy (jest to tzw. cezura) lub kiedy granica stopy wypada wewnątrz wyrazu (lub zestroju). Stosunkowo największa zgodność układu stopowego i zestrojowego zachodzi przy trocheju, amfibrachu i peonie trzecim, których postać sylabiczno-akcentowa w naturalny sposób odpowiada paroksytonicznej postaci większości zestrojów akcentowych polszczyzny. Tok wiersza zbudowanego z innych układów stopowych bywa w nieunikniony sposób silniej lub słabiej cezurowany. W zależności od tego, z ilu i jakich jednakowych stóp składa się wers, wyróżnia się odrębne formaty sylabotoniczne. W w.s. każda pojedyncza stopa stanowi samodzielne metrum, inaczej niż w wierszu antycznym, gdzie metrum składało się zazwyczaj z dwóch stóp. Stopowa teoria w.s. dopuszcza szereg reguł komplikujących i rozluźniających podstawową zasadę podzielności wersu na jednakowe stopy. Do reguł tych zalicza, się:

1. prawo kataleksy, tj. występowania na końcu wersu lub członu wersowego stopy niepełnej, skróconej o jedną lub nawet dwie sylaby nieakcentowane;

2. prawo hiperkataleksy, tj. występowania na końcu wersu lub członu wersowego stopy dłuższej o jedną sylabę nieakcentowaną;

3. prawo anakruzy, tj. niewliczania do normalnego toku stopowego jednej lub dwóch sylab nieakcentowanych stojących na początku wersu;

4. prawo zastępowania pierwszej stopy jambicznej przez trocheiczną w wersach jambicznych oraz pierwszej stopy daktylicznej przez amfibrachiczną w wersach daktylicznych, co szerzej da się określić jako prawo słabszej regularności akcentowej na początku wersu.

Nie wszystkie polskie w.s. dają się przedstawić jako układy jednolitych stóp, mimo iż zachowują regularny rozkład akcentów; nazywa się je czasem (-) logaedami, czasem zaś zalicza do tzw. sylabotonizmu niestopowego (M. Dłuska). W.s. jako wyodrębniony i samodzielny sposób wierszowania wykształcił się w okresie romantyzmu. Na jego genezę złożyło się kilka czynników: tradycja ludowego wiersza melicznego, próby stworzenia wiersza dobrze zharmonizowanego z muzyką dla tekstów operowych i pieśniowych, tendencje rytmizacyjne w obrębie pewnych odmian wiersza sylabicznego, starania o uzyskanie formy wierszowej, która byłaby odpowiednikiem wiersza antycznego. Powstanie w.s. poprzedziły teoretyczne rozważania i dyskusje, które w pracach T. Nowaczyńskiego, J. Elsnera i J. F. Królikowskiego dały początek nowożytnej polskiej wersologii.

Wiersz toniczny

- rodzaj wiersza realizujący zasady systemu wersyfikacyjnego zwanego tonizmem. Konstantą wersyfikacyjną tego systemu jest równa liczba akcentów głównych, a tym samym zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach, przy równoczesnej niestałej liczbie sylab oraz swobodnym rozkładzie akcentów. Towarzysząca temu skłonność do wzmacniania wewnętrznego działu wersowego (średniówka) oraz działu klauzulowego (klauzula) granicami składniowo-intonacyjnymi ma charakter (-) tendencji wersyfikacyjnej, u niektórych wybitnych realizatorów wiersza tonicznego (jak np. T. Gajcy) zdecydowanie przełamywanej przez wprowadzanie wyrazistych przerzutni. Formaty w.t, niezbyt liczne i mało zróżnicowane, zależą od liczby zestrojów w wersie, wahającej się od dwóch do sześciu. Najpowszechniejszym formatem jest (-) trójzestrojowiec oraz jego podwojona odmiana: (-) sześciozestrojowiec ze średniówką po zestroju trzecim; ten ostatni format używany bywa jako współczesny odpowiednik (-) heksametru. Regularność budowy wierszy tonicznych jest słabiej przestrzegana niż wierszy sylabicznych czy wierszy sylabotonicznych. W ciągi wersów o ustalonej liczbie zestrojów włączane bywają często wersy nieco dłuższe lub krótsze, a czasem też całkowicie odmienne. Granica miedzy regularnym tonizmem a wierszem nieregularnym tonicznym bywa niekiedy dość płynna. Sam podział wersu na zestroję nie ma charakteru tak jednoznacznego i obiektywnego, jak np. podział na sylaby i w pewnej mierze zależy od czytelniczej interpretacji. Zmieniając tempo i dobitność mowy można bowiem z zestrojów prymarnych tworzyć zestroje ściągnięte lub zestroje ściągnięte rozkładać na prymarne. W kontekście wersów klarownie trójzestrojowych wersy o budowie niewykrystalizowanej stają się również trójzestrojowe. W podanym przykładzie wyróżnia je gwiazdka:

Porasta jesienną mgłą mój kraj jak włosem siwym. * Lecz nim pożegnam go dłonią z męczeńskiej gliny, lecz nim się zgodzę z koroną cierniowych lip i wezmę w bok mój i serce bezbronne ciemność jak ostre narzędzie, * niech błyskawicy lament znów mnie na wieczność wywoła, bym uniósł sam siebie jak palmę i płomień poczuł u czoła.

7 zgł.  7 zgł.  6 zgł.  7 zgł.  8 zgł.  7 zgł.  8 zgł.  8 zgł.  7 zgł.  8 zgł.  9 zgł.  8 zgł.

(T. Gajcy, Przed odejściem)

Rozwój tonizmu przypadł na epokę gwałtownej ekspansji wiersza wolnego; na jego tle w.t. mimo pewnej chwiejności budowy uznany został za wiersz regularny. Za manifest tonizmu uważana jest Księga ubogich J. Kasprowicza (wydana w 1916 r.) jako pierwszy większy zbiór utworów, w których świadomie wprowadzony został ten rodzaj rytmiki. Wcześniej, np. w pewnych dramatach Słowackiego (Ksiądz Marek, Zawisza Czarny I red. i in.), pojawił się on jako sposób modyfikacji sylabowca. Równozestrojowość istniała poza tym jako dodatkowy i uboczny efekt rytmizacyjny w wielu utworach sylabicznych i sylabotonicznych, ale dopiero uniezależnienie jej od równosylabiczności stworzyło podstawę odrębnego systemu wierszowania. Znalazł on zastosowanie przede wszystkim w utworach lirycznych; uprawiany był w twórczości takich m.in. poetów, jak W. Broniewski, K. Iłłakowiczówna, J. Tuwim, L. Szenwald, T. Gajcy.

Wiersz zdaniowy

- rodzaj wiersza występujący w polskiej poezji średniowiecznej, oparty na zasadzie zgodności rozczłonkowania zdaniowego i wersowego. Był to wiersz bezprzerzutniowy (przerzutnia), nie znający jeszcze wierszotwórczego waloru napięć między intonacją zdaniową a intonacją wierszową. Ramy wersu lub (-) dystychu wypełniały tu odrębne jednostki składniowe: pojedyncze zdania lub jednorodne człony zdaniowe. Wewnętrzną dwudzielność wersów dłuższych (średniówka) zaznaczał również dział składniowy, słabszy jednak niż ten, który występował w klauzuli, np.

Chcial-ci królowi służyci, + swą chorągiew mieci, A chłopi pogańbieli + dali ji zabici W kościele-ci zabili: + na tem Boga nie znali, Świętości nizacz nie mieli, + kapłany poranili.

14 (8+6)  13 (7+6)  14 (7+7)  15 (8+7)

(Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego)

Rozmiar wersu, zgodny z rozpiętością całostki składniowej, nie był poza tym normowany ustalonymi cechami budowy językowej, które zapewniałyby rytmiczną ekwiwalencję wierszowych jednostek. Przypuszcza się, że ekwiwalencja ta opierała się na wyznacznikach pozajęzykowych i powstawała na podłożu towarzyszącej tekstowi melodii i właściwego jej rozczłonkowania rytmicznego. Wiersz zdaniowy bowiem występował w utworach przeznaczonych do wykonywania razem z muzyką, zwłaszcza w pieśniach kościelnych i świeckich, miał więc charakter meliczny (wiersz meliczny) i jako twór językowy nie tworzył samowystarczalnej organizacji brzmieniowej. Był to wiersz asylabiczny ((-) asylabizm), o nieustabilizowanym formacie wersowym; wykazywał jednak pewną skłonność do przeciętnego wyrównania zgłoskowej rozpiętości wersów (być może na podłożu regularności melodycznych), z czasem wyraźnie ewoluując ku sylabizmowi względnemu, co w przeznaczonej do rozpowszechniania drukiem poezji Biernata z Lublina i M. Reja było objawem dążności do wytworzenia niezależnych od porządku muzycznego zasad wierszotwórczych. Wiersz zdaniowy nazywany bywa również w. zdaniowo-rymowym ze względu na uwydatnianie klauzul wersowych nie tylko działami składniowymi, ale i współbrzmieniami rymowymi (rym). Rym średniowieczny pozostawał w bliskiej zależności od zdaniowej budowy wiersza. Zasięg jednego wiązania rymowego, które mogło ogarniać kilka wersów, zależał często od rozległości wypełniającego te wersy zespołu zdaniowego. Powtarzalność pewnej formy gramatycznej w ciągu podobnych zdań stawała się podstawą współbrzmień rymowych (rym gramatyczny). Pod tym względem wiersz średniowieczny zdradza pokrewieństwo ze średniowieczną łacińską prozą rymowaną.

Jako panny mordowano, Sieczono i biczowano, Nago zwleczono, ciało żżono I pirsi rzezano - Potem do ciemnice wiedziono, Niektóre głodem morzono, Potem w powrozie wodzono, Okrutnemi dręcząc mękami, Targano je osękami.

8 zgł.  8 zgł.  9 zgł.  6 zgł.  9 zgł.  8 zgł.  8 zgł.  9 zgł.  8 zgł.

(Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią)

Rymowanie średniowieczne nie wytworzyło żadnej kanonizowanej formy, wykazuje jednak pewne statystycznie uchwytne tendencje. W związku z dystychiczną na ogół budową zdań pozostawała przewaga rymów parzystych, w związku z prawdopodobną stabilizacją akcentu paroksytonicznego przewaga rymów półtorazgłoskowych. Równocześnie obok rymów parzystych występowały układy inne, często całkowicie nieregularne, obok rymów półtorazgłoskowych, takich jakie ustaliły się potem w twórczości Kochanowskiego, występowały rymy jednozgłoskowe (np. grabie // sobie) lub jeszcze krótsze, bo tylko samogłoskowe (np. miły // prośmy; Egipta // zupełna) lub tylko spółgłoskowe (np. dawał // czynił), a także asonanse (np. Tatary // pogany; marno // barzo). Niewyklarowana była zależność rymu od akcentu, obok rymów żeńskich (np. mowa // gotowa) występowały rymy męskie (np. stoł // woł) oraz złożone z wyrazów odmiennie akcentowanych (np. twarz // odarz; ma // otrzyma). Akcentowe osobliwości średniowiecznego rymowania stały się powodem nie rozstrzygniętej ostatecznie, bogatej dyskusji na temat możliwych różnic między akcentem staropolskim a współczesnym. Inna nazwa: wiersz składniowo-intonacyjny.

Wiersz wolny (ang. free verse, vers libre, fr. vers libre)

- rodzaj wiersza pozostający w podwójnej opozycji: do wiersza regularnego i do prozy; nie tworzy on jednolitego typu o stałych regułach wersyfikacyjnych, lecz obejmuje wiele zjawisk wierszowych, których formy pograniczne z jednej strony zbliżają się do wiersza nieregularnego, z drugiej zaś do prozy rytmicznej. W.w. odrzuca dwie fundamentalne zasady właściwe regularnym systemom wersyfikacyjnym: 1. numeryczność jako podstawę ekwiwalencji wierszowych jednostek i bazę rytmu; 2. podporządkowanie wypowiedzi założonemu z góry wzorcowi rytmicznemu, będące źródłem charakterystycznej dla wiersza regularnego przewidywalności toku. W w.w. numeryczne ekwiwalencje rytmiczne przestają być warunkiem wierszowości, pojawiają się jedynie dorywczo i nie tworzą żadnego przewidywalnego układu. Funkcje ich przejmują przybliżone ekwiwalencje numeryczne oraz ekwiwalencje nienumeryczne. Ekwiwalencje przybliżone jako podstawa porównywalności wersów mogły rozwinąć się dopiero po uchyleniu zasady ścisłej numeryczności, która np. w wierszu sylabicznym pozwalała wyodrębniać formaty różniące się jedną sylabą lub tylko miejscem średniówki. W w.w. źródłem ekwiwalencji staje się nie tylko identyczność, lecz także podobieństwo rozmiarów wersowych. Kształtują się przy tym dwa podstawowe sposoby komponowania utworu: bądź przez gromadzenie wersów o zbliżonej rozpiętości, bądź też przez kontrastowanie układów wersów długich i krótkich. Przybliżone wyrównania rozmiaru wersów występują np. często w utworach J. Czechowicza, prowadząc je na pogranicze wiersza tonicznego:

muzyczny cień karuzeli zdobywa wody i pień
z dymnych błękitów rumieniec
na drzewo na miasto zachodzi
napełnia także domu sień
tętentem godzin

(plan akacji)

Kontrastowanie rozmiarów wersowych charakterystyczne jest np. dla techniki kompozycyjnej wierszy J. Przybosia:

- Czy jest tak silny cios, by tę odchłań czarnopiórą przeciął
i rozdarłszy twoje biodra jak głową dziecięcia,
zmógł,
bym cię, promień, w ramionach wysoko
zawiesił
i podźwignął żywą czy umarłą!

(Trzecia noc)

Ekwiwalencje nienumeryczne obejmują układy liczbowo niewymierne, np. odpowiedniości składniowe, głoskowe, semantyczne, intonacyjne. Dzięki ich działaniu w obrębie w.w. wers pozostaje nadal podstawową jednostką wierszowej powtarzalności, wyróżnioną za pomocą szczególnej intonacji wierszowej, nawet jeśli nie koresponduje z innymi wersami pod względem liczby sylab, stóp lub zestrojów akcentowych. Skonwencjonalizowanym sygnałem samodzielności wersu jest układ graficzny, który przez następstwo kolejnych linijek przekazuje autorską wolę co do szczególnej wierszowej segmentacji tekstu, niezależnej od segmentacji składniowej i niedostępnej tekstowi prozaicznemu ((-) delimitacja).

Stosunki między członowaniem wersowym a składniowym układają się rozmaicie w różnych odmianach w.w. Niektóre z nich wykazują wyraźną skłonność do uzgadniania działów wersowych ze składniowymi, co wprawdzie silnie uwydatnia granice wersowych odcinków, ale zacierając różnice między członowaniem wersowym i zdaniowym zbliża całą wypowiedź do rytmicznej prozy. Tendencje takie charakteryzują XIX-wieczne początki w.w.: wiersz W. Whitmana (1855 r., wyd. I zbioru Źdźbła trawy) oraz vers libre francuskich symbolistów, którego rozwój rozpoczyna się od l. 80-tych (A. Rimbaud, M. Krysinska, G. Kahn, F. Vielè-Griffin, J. Laforgue, H. de Régnier i in.). Doprowadziły one do powstania współczesnej odmiany wiersza zdaniowego, najzupełniej zresztą niezależnego od tradycji zdaniowej wersyfikacji średniowiecza. W poezji polskiej pojawia się on w dwóch wariantach, na ogół niezbyt rygorystycznie oddzielanych: 1. jako wiersz złożony z wersów długich, odpowiadających mniej więcej rozpiętości rozwiniętego zdania, np.:

Ćwierkot wróbli roznosi w milczenie biel śniegu,
niebo ma w sobie smutek, jak śmierć zwiana w dziecka ruchy,
płoną światła, choć już dzień, więc powietrze jest chore,
z asfaltu wyczerniają się guzy zamarzłego błota,
a z tej lawy na skwerze szmaty nędzy, człowiek = toboł.

(T. Peiper, Dancing)

2. jako wiersz złożony z wersów krótkich obejmujących dwu-, trzywyrazową spoistą cząstkę zdaniową (tzw. skupienie), tworzącą jeden zestrój intonacyjny:

Oto człowiek
wypchany przez innych ludzi
kiedy odejdą
zostanie kukła
mówią o nim Mądry
i każde jego słowo
zamienia się w przysłowie

(T. Różewicz, Wypychanie działacza)

Realizowana rygorystycznie zasada zdaniowości nie ma w polskim w.w. szerokiego zasięgu, najczęściej nie tyle stanowi regułę wersyfikacyjną całego utworu, ile zapewnia tło, na którym wyraziście rysują się intonacyjne i semantyczne efekty rozbieżności między członowaniem składniowym a wersowym (przerzutnia). Poczucie wartości takich efektów towarzyszyło narodzinom polskiego w.w. w poezji romantycznej (u Słowackiego, a zwłaszcza Norwida), wcześniejszym niż narodziny francuskiego vers libre, który oddziałał dopiero na twórczość polskich poetów modernistycznych (m.in. S. Wyspiańskiego, J. Kasprowicza, M. Komornickiej, B. Ostrowskiej). W obecnym stuleciu w.w. stał się przez swą ekspansywność i zasięg panującą formą poezji lirycznej, pojawiając się samodzielnie lub w koegzystencji z innymi sposobami wierszowania w twórczości bardzo wielu poetów. Dominującą i niemal wyłączną pozycję zyskał w poezji (-) awangardy krakowskiej (T. Peiper, J. Brzękowski, J. Kurek, a zwłaszcza J. Przyboś); praktyce poetyckiej towarzyszyła tutaj sformułowana świadomość teoretyczna, także w zakresie wierszowania. Za sprawą awangardzistów dwudziestolecie międzywojenne stało się okresem najżywszej dyskusji wokół w.w. (F. Siedlecki, K. W. Zawodziński, T. Peiper). XX-wieczna ekspansja w.w. była w kręgu lit. europejskiej i anglosaskiej zjawiskiem powszechnym, zaświadczonym w twórczości takich poetów, jak np. G. Apollinaire, R.M. Rilke, B. Brecht, W. Majakowski, St.-John Perse, W. C. Williams, E. Pound, T. S. Eliot.

System wersyfikacyjny

- zespół powiązanych funkcjonalnie reguł wierszotwórczych (wiersz) ukształtowany na fundamencie tradycji wersyfikacyjnej w ramach danego systemu językowego; ustala repertuar wierszowych jednostek, a także ich budowę, funkcje i współzależności oraz sposób łączenia w przebiegu wypowiedzi wierszowej. Zależnie od właściwości budowy i reguł wiązania tych jednostek rozróżnia się poszczególne systemy wersyfikacyjne. Dzielą się one przede wszystkim na s. regularne, zwane też s. numerycznymi, i s. nieregularne, zwane s. nienumerycznymi. W s. numerycznych format i ekwiwalencja rytmicznych jednostek podlegają prawidłom rachunku liczbowego: ustala się np. liczbę sylab w obrębie określonych segmentów wiersza, liczbę stóp, liczbę zestrojów akcentowych, wyznaczona liczbowo w obrębie wersu jest pozycja średniówki, klauzuli, sylab akcentowanych itp. W poezji polskiej wykształciły się i zachowały żywotność następujące numeryczne s.w.: sylabizm, sylabotonizm, tonizm (wiersz sylabiczny, wiersz sylabotoniczny, wiersz toniczny) oraz ich nieregularne odpowiedniki (wiersz nieregularny). Zasady organizacji wierszowej w s. nienumerycznych, obejmujących średniowieczny wiersz zdaniowy i współczesny wiersz wolny, są regulowane przez ekwiwalencje nie dające się wyznaczyć liczbowo, takie jak odpowiedniości składniowe, semantyczne i intonacyjne. Pojawiające się tu również podobieństwa elementów przeliczalnych są jedynie przybliżone i nie ustabilizowane, w związku z czym słabnie rola organizacji rytmicznej (rytm) oraz znika obecność wzorca rytmicznego. Pozytywne reguły wierszowości schodzą na dalszy plan, natomiast pierwszoplanową rolę odgrywa ogólna i realizowana nie tylko w sferze organizacji brzmieniowej zasada odrębności mowy wierszowej od prozy, zyskująca szczególne znaczenie we współczesnym wierszu wolnym. Niektórzy badacze, np. M. R. Mayenowa, podważali zasadność stosowania pojęcia systemu w stosunku do tych rodzajów wierszowania, które nazywa się systemami nienumerycznymi.

---