SYSTEMY WIERSZA POLSKIEGO
Wiersz średniowieczny, str. 159-162:
poezja meliczna (przeznaczona do wykonywania z muzyką)
najważniejsza melodia, natomiast rytmizacja nie mogła wybić się czoło
najczęściej jedno zdanie lub też jeden jego pełny fragment tworzył wers, zdanie zamykało się najczęściej w dystychu
rymy nie zawsze występowały we wszystkich wersach utworu, często pojawiały się rymy wewnętrzne, były też niezwykle zróżnicowane, najczęstszy ich układ - parzysty
sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony
Wiersz sylabiczny, str. 162-168:
regularny system wersyfikacyjny nazywa się sylabizmem
twórcą w Polsce był J. Kochanowski
ustaliły się normy pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej (tzn. bez odwołań do organizacji pozajęzykowej, jaką była organizacja muzyczna)
zerwano z rygorem zgodności podziałów wersowych i zdaniowych
wiersz sylabiczny posiada:
jednakową liczbę sylab w wersie
stały wewnątrzewersowy dział międzywyrazowy po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki, w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe
stały akcent na przedostatniej sylabie wersu, czyli stałą klauzulę paroksytoniczną
akcent paroksytoniczny przed średniówką (to nie jest reguła)
regularnie rozłożone rymów o ustabilizowanej przestrzeni półtarozgłskowej, a więc tzw. rymów żeńskich
nie rymowany sylabowiec nazywa się wierszem biały
rygorystyczne przestrzeganie równej liczby sylab umożliwiło wybór i rozgraniczenie różnych rozmiarów (formatów) wierszowych
w sylabowcu bardzo wyraźnie uwidacznia się przerzutnia (zadanie jej polega przede wszystkim na ujawnieniu istniejących w mowie wierszowej dwojakich sygnałów intonacyjnego członowania, np. zaznaczanie granic zdań lub wersów; przerzutnia podkreśla uczucie; czasem może przygłuszyć klauzule, imitując mowę potoczną). Lubili ją Słowacki i Mickiewicz.
Wiersz sylabotoniczny, str. 169-187:
wykształcił się poprzez usiłowania podkreślenia wyrazistości rytmizacji mowy, m.in. za ojców ów dziwa uważa się Nowaczyńskiego, Elsnera i Królikowskiego, natomiast rozwój nastąpił pod piórem Mickiewicza i Słowackiego,
narzuca wypowiedzi dodatkowe, w porównaniu z sylabizmem, rygory rytmizacyjne
zasadę równozgłoskowości (sylabizm) uzupełnia zasadą stałego miejsca sylab akcentowanych; wewnętrzne uporządkowanie wersu powstaje w wyniku niezmiennego następstwa zgłosek akcentowanych i nie akcentowanych
rytmicznej powtarzalności podlega budowa akcentowa całego sylabicznie określonego wersu
rytmikę wierszy sylabotonicznych określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy całego wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząstek rytmicznych zwanych stopami
stopy są to powtarzające się w wersie jednakowe pod względem układu akcentowego zespoły sylab, z których jedna jest zawsze akcentowana, inne zaś nie. Pojęcie to piękne wywodzi się z metryki klasycznej.
najczęściej występujące w wierszu polskim stopy:
trochej ( _ _ ) 2 sylaby
jamb ( _ _ ) 2 sylaby
daktyl ( _ _ _ ) 3 sylaby
amfibrach ( _ _ _ ) 3 sylaby
anapest ( _ _ _ ) 3 sylaby
dystrochej (peon trzeci) ( _ _ _ _ ) 4 sylaby
o zaklasyfikowaniu konkretnego wiersza do poszczególnego układu stóp decyduje typ następstwa akcentów w wersie, przy czym mogą być brane pod uwagę nie tylko akcenty główne, ale i poboczne (czyli te, które powstają na zasadzie logicznego umieszczenia ich w tym, a nie w innym miejscu, bo tak lepiej brzmi - zmora, przez którą łatwo się pomylić)
zestrój akcentowy - to sensowny znaczeniowo zespół sylab podporządkowanych wspólnemu akcentowi głównemu. Zestrojem może być zarówno pojedynczy wyraz (np. poznanie) jak i zespół wyrazów (np. czy znasz go), w którym wyrazy niesamodzielne akcentowo przyłączają się do wyrazu o akcencie samodzielnym. Zestrój akcentowy to (łatwiej) najmniejsza obdarzona znaczeniem cząstka, na jaką mówiąc dzielimy każdą wypowiedź
czym się różni stopa od zestroju - odsyłam na str. 174
nie uważa się za naruszenie budowy stopowej wypadku, kiedy stopa przed średniówką bądź w klauzuli jest niepełna, pozbawiona jednej lub nawet dwu ostatnich nie akcentowanych sylab, zjawisko to nazywa się kataleksą; analogiczny przypadek, kiedy to w stopie przed średniówką lub w klauzuli występuje nie akcentowana sylaba nadliczbowa zwie się hiperkataleksą
wiersze sylabotoniczne, których wersy nie dają się „podzielić” na jednakowe stopy, a tylko na regularnie powracające układy stóp różnorodnych nazywa się logaedami
regularny sylabotonizm występuje najczęściej w krótkich utworach lirycznych, „wygrywanych na jednej nucie”, mało udramatyzowanych, utrzymanych w jednym nastroju, przede wszystkim stylizowanych pieśniowo czy ludowo
heksametr (najbliżej jest spokrewniony właśnie z wierszem sylabotonicznym), czyli sześciostopowiec: 4 pierwsze - daktyle lub trocheje, 5 - zawsze daktyl, ostatnia - trochej, przykłady: „Powieść Wajdeloty”, str. 185-187
cechy heksametru:
rozmiar wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab
stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie ( _ _ _ _ _ ), tzw. adoniczny spadek klauzulowy
pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana (może to być akcent poboczny)
Wiersz toniczny, str. 187-193:
powstanie wersyfikacji tonicznej było rezultatem nadania samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach
twórca w Polsce - J. Kasprowicz
wyróżniająca i podstawowa cecha rytmiki to równozetsrojowość wersów, chociaż nie zawsze osiąga pełną regularność; nieistotny jest ani regularny rozkład akcentów, ani ustalony rozmiar sylabiczny
przy opisie należy pamiętać, że zestrojowa budowa tekstu nie zawsze daje się w pełni jednoznacznie określić (dużo zależy od słownej interpretacji, albo po „ingardenowsku” od konkretyzacji warstwy słowno-brzmieniowej)
granice składniowo-intonacyjne obok rozczłonkowania graficznego i ewentualnych rymów sygnalizują miejsce wersowych klauzul; nadaje to dużą wyrazistość ale i pewną monotonię rytmice tonicznej, przerzutnie stają się lepiej „widoczne”
najpopularniejsze odmiany: trójzestrojowiec i sześciozestrojowiec z regularnym wewnętrznym przedziałem składniowo-intonacyjnym (może stanowić współczesny odpowiednik heksametru, przykład: str. 192); czasem występują wiersze dwu- lub czterozestrojowe
Wiersz nieregularny, str. 193-203:
odwołuje się do sposobów rytmizacji wykształconych w ramach tamtych systemów
wykorzystuje osłuchanie z pewnymi tkwiącymi w pamięci i świadomości postaciami rytmicznymi, jest nieustanną do nich aluzją i nawiązaniem
odmiany:
nieregularny wiersz sylabiczny, str. 194-198:
nieregularność polega przede wszystkim na nierównozgłoskowości wersów
przez utwór może przebiegać kilka pasm rytmicznych opartych na różnych wersowych długościach, niektóre wersy mogą być zwolnione z tej „prawidłowości”
opiera się na jednym, dominującym formacie podstawowym, który podlega modyfikacjom przez włączanie weń wersów innej długości, np. str. 196
najczęściej spotykana postać to przeplot kilku formatów, przy czym zdarzać się mogą kilkuwersowe wstawki równosylabiczne, np. str. 197
trudniejszymi i rzadszym sposobem układu jest grupowanie wersów w porządku rosnących lub malejących długości, np. str. 197
występuje często w dramatach Słowackiego i Mickiewicza
kojarzony bywa z najwyższym napięciem emocjonalnym
występuje w odach klasycystycznych i nie tylko takich; w scenach szaleństwa bohaterów i objawiania się sił nadprzyrodzonych (
przykłady: „Wielka improwizacja”, „Widzenie ks. Piotra”, Kordian: monolog na szczycie Mont Blanc „Prolog”, scena przed sypialnią cara i w szpitalu wariatów; IV cz. „Dziadów”, fantastyczne sceny w „Balladynie”, słowa wróżki Rozy w „Lilli Wenedzie”
nieregularny wiersz sylabotoniczny, str. 198-200:
powstaje w wyniku ograniczeń regularności uporządkowania sylabotonicznego
zaburzoną są tu albo stała liczba sylab w wersach albo stałe rozłożenie akcentów albo jedno i drugie na raz
nieregularny wiersz toniczny, str. 201-203:
najmniej klarowny, zbliżający się niejednokrotnie do innego typu wierszy nieregularnych, bądź też do wiersza wolnego
wykazuje skłonność do przybliżonego wyrównania w wersach ilości zestrojów bądź też do innej formy celowego ich komponowania (np. do przeplotu wersów równozestrojowych)
Wiersz wolny, str. 203-210:
nie odwołuje się lub też ma dla nie go drugorzędne znaczenie jakikolwiek system rytmizacyjny
początki w poezji Norwida, pełny rozkwit poezja awangardowa w dwudziestoleciu międzywojennym
jest czymś pośrednim pomiędzy „przezroczystą” prozą a tradycyjnym wierszem
zawiera chwyty przeciwprozaiczne, współdziałające z innymi (stylistycznymi i przedstawieniowymi) specyficznymi właściwościami poetyckiej wypowiedzi
działania zapewniające mu wypowiedzi znamię wierszowości dotyczą przede wszystkim wierszowej intonacji oraz organizacji głoskowej
system ten zachowuje zawsze możliwość gry dwojakimi układami: składniowym i wersowym
podział na wersy jest arbitralnie ustanowiony przez autora; staje się poetycką interpretacją zdania przez autora; uzyskuje zdolność sugerowania przez podział wersowy nowej hierarchii semantycznej
często pojawiają się takie chwyty jak onomatopeiczność, aliteracja i „stawianie słowa w pozycji jakby dwuznacznej”
jest niepodatny na konwencjonalizację reguł budowy
INTONACJA - jest brzmieniowym odpowiednikiem składniowej segmentacji (członowania) wypowiedzi. Polega ona na zmianach wysokości tonu głosu zależnie od budowy i znaczenia wypowiadanych zdań. Różne są intonacje zdania pytającego, a inne oznajmującego itp. Intonacja wznosząca się nosi nazwę antykadencji, opadająca - kadencji.
RYMY
Rym w wierszu polega na częściowej lub całkowitej zgodności brzmienia zakończeń wyrazów zajmujących określoną pozycję w wersie.
Rymować mogą się w zasadzie tylko wyrazy tak samo akcentowane
Postaci rymu:
rymy żeńskie:
półtorazgłoskowy (licząc od akcentowanej samogłoski do końca wyrazu),
typowy dla wierszy sylabicznych (co nie oznacza, że tylko w nich i tylko taki rodzaj występuje)
np. zostawuje-gotuje, więcej-pręcej
rymy męskie:
jednozgłoskowe, występujące w wyrazach czy zestrojach akcentowanych oksytonicznie (na ostatniej sylabie),
wprowadzony na stałe przez romantyzm do sylabotonizmu (co oznacza, j.w.)
np. cwał-skał, gór-kur
rymy złożone (składane):
w których przynajmniej jeden z członów jest zbudowany z dwóch słów
np. na te - bogate, dostanie - za nie
rymy głębokie (bogate):
cecha to współdźwięczność wyrazów
np. nisko-ognisko, dziedzictwa-dziewictwa
rymy ubogie:
słabo współdźwięczne, często męskie
np. me-źle, ja-dwa
rymy gramatyczne:
identyczne gramatycznie formy, często ograniczone tylko do końcówek
popularne w staropolszczyźnie
np. czerwony-zhańbiony, płacze-skacze, marmuru-jaszczuru
rymy niegramatyczne:
oparte na podobnym brzmieniu wyrazów nie będących tymi samymi formami gramatycznymi
np. słyszę-klawisze, więcej-dziecięcy, pięć-chęć
rymy dokładne (ścisłe):
oparte na identyczności rymujących się cząstek
ustalone w twórczości Kochanowskiego, „rymy dla ucha”
podobne do niegramatycznych
np. dalej-pojechali (dawniej głoska „e” w wyrazie dalej była bardziej podobna do „i”)
rymy banalne (oklepane):
często używane i powtarzane, już mało interesujące
związane często z konwencjami
np. słońca-końca, ksieni-jesieni, kobiercem-sercem
rymy rzadkie:
wykorzystują słowa brzmiące w polszczyźnie obco (egzotycznie), albo słowa wchodzące w ich skład są dla siebie bardzo odległe semantycznie
np. muzyka-kuśtyka, Rio de Janeiro - oranżerią, de Cabo - krwawo
rymy niedokłądne (przybliżone):
przybliżona zgodność brzmień rymujących się ze sobą cząstek wyrazów
np. wozy-mrozu, głąb-zziąbł, zakopał-łopot
odmiany:
asonanse:
# polegające na tożsamości samogłosek
# np. potok-motor, pojutrze-kluczem, zaczyn-popatrzysz
konsonanse:
# polegające na tożsamości układów spółgłoskowych
# np. werk-wrak
Miejsce rymu w wierszu, str. 216-217:
końcowe
wewnętrzne
początkowe