Wiersz

Nienumeryczny Numeryczny

Wolny Średniowieczny

Składniowy

Zdaniowy Syntagmatyczny

Wiersz numeryczny- wiersz, w którym w poszczególnych wersach powtarzają się jednostki rytmiczne: sylaby, stopy, zestroje akcentowe. W zależności od rodzaju elementy, który się powtarza wyróżnia się: wiersz sylabiczny (taka sama ilość sylab w wersach), wiersz sylabotoniczny (taka sama liczba sylab i rozkład akcentów w wersach), wiersz toniczny (taki sam rozkład akcentów w wersach).

Wiersz nienumeryczny – taki, w którym rytmika nie jest uzależniona od powtarzającej się cechy. Zaliczamy wiersze nieregularne i wolne.

Konstanta wersyfikacyjna- regularnie powtarzający się element rytmiczny tworzący lub współtworzący zasadę danej rytmiki wierszowej.

Tendencja wersyfikacyjna- element rytmiczny wykazuje skłonność do występowania.

Wiersz średniowieczny - poezja średniowieczna w Polsce jest dość uboga i stosunkowo mało różnorodna, bo w przeważającej części ograniczona do twórczości religijnej. Głównie przeznaczona była do wykonywania z muzyką, stąd jej charakter meliczny. W związku z tym w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybija się melodia, a rytmizacja języka nie stała się czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu. Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymować się czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów.
Związek tekstu z melodią sprawił, że jedną z najbardziej charakterystycznych cech średniowiecznego wierszowania jest zgodność działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi Wers stanowił jednolitą całość składniową: pełne zdanie lub jego określoną część (grupę podmiotu lub orzeczenia). W wersach dłuższych granica składniowa wyznaczała również przedział wewnętrzny.
Zasady rymowania nie były w pełni ustalone, obok końcowych pojawiały się wewnętrzne, a porządek układu jednych i drugich, stopień ich brzmieniowego upodobnienia oraz rozmiar rymujących się cząstek podlegały zmianom nawet w obrębie jednego utworu. Na ogół rym podkreślał składniową zasadę członkowania wersowego.
W poezji średniowiecznej zdanie zamykało się najczęściej w dwuwierszu, czyli dystychu, wobec czego najpowszechniejszą postacią rymu był rym parzysty.
W wierszu średniowiecznym sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony, a granice między tekstem wierszowanym a prozaicznym dość płynne.
Językowe reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów poczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów.
Tendencje takie widoczne są w utworach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja. Twórczość ich, rozpowszechniana za pomocą druku, przeznaczona do czytania i wygłaszania, uniezależnia się od towarzystwa muzyki, stając się samodzielną sztuką słowa.

Wiersz sylabiczny - nową erę w rozwoju polskiej poezji, także w dziedzinie budowy wiersza, otwiera twórczość Kochanowskiego. W utworach jego stabilizuje się po raz pierwszy w dziejach polskiej poezji regularny system wersyfikacyjny zwany sylabizmem.
W odróżnieniu od wiersza średniowiecznego i wczesnorenesansowego odznacza się on:
- ustaleniem norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej,
- zerwaniem z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych.
Regularny porządek rytmiczny w sylabowcu wynika ze stabilizacji następujących elementów:
- jednakowej liczby sylab w wersie,
- stałego wewnątrzwersowego działu międzywyrazowego po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki
w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe,
- stały akcent na przedostatniej sylabie wersu (stała klauzula paroksytoniczna)
- jako tendencja: akcent paroksytoniczny przed średniówką ,
- regularne rozłożenie rymów tzw. żeńskich, choć oprócz bardzo powszechnego sylabowca rymowanego pojawił się również wiersz nie rymowany, tzw. biały
Polski sylabowiec charakteryzuje się dużą rozpiętością. Wiersze o najkrótszym formacie miały po trzy zgłoski w wersie, o najdłuższym - po siedemnaście. W dziejach polskiej wersyfikacji regularnej sylabowiec, jakkolwiek od XIX w. ograniczony przez inne sposoby wierszowania pozostał systemem najbardziej uniwersalnym, ponieważ jego przyjęcie nie przesądzało o charakterze wypowiedzi i pozwalało na przedstawienie różnych postaw: epickiej, lirycznej i dramatycznej.

Tok kolizji i tok zgody w wierszu sylabicznym- Tok zdania może być uzgodniony z działami wersowymi: klauzulą i średniówką, ale też może się od nich uniezależniać, przechodzić swobodnie z wersu do wersu i urywać w dowolnym jego miejscu. W pierwszym wypadku członowanie zdaniowe wzmacnia wyrazistość jednostek rytmicznych, w drugim- popada z nimi w kolizję. Wydziela bowiem za pośrednictwem intonacji odcinki o innym obszarze niż ten, który zakreślają granice wersu. Najostrzej kolizja ta występuje w przypadku tzw. przerzutni, kiedy zdanie lub jego spoista cząstka nie zamykają się w ramach wersu i niewielki ich odcinek „przerzucony” zostaje do wersu następnego. Im odcinek ten jest krótszy i bardziej ciąży ku poprzedzającemu go fragmentowi, tym efekt przerzutni może być silniejszy.

Funkcje przerzutni- Znaczenie przerzutni polega na ujawnieniu istniejących w mowie dwojakich sygnałów intonacyjnego członowania: określanych przez system językowy (np. zaznaczanie granic zdań) oraz system wersyfikacyjny (np. zaznaczanie granic wersów). Przerzucona cząstka zdaniowa znajduje się w wzmocnionej pozycji, ze względu na jej usytuowanie po końcu wersu, a przed końcem zdania. Zależnie od wartości znaczeniowej słów czytelnik może je wydobywać z kontekstu przy pomocy pauz lub zmian intonacyjnych. Objęte przerzutnią zespoły słowne odznaczają się silnym nacechowaniem emocjonalnym, dramatycznym czy retorycznym. Mniej częste są przypadki, gdy tekst skłania do prozaizującego odczytywania przerzutni. Interpretacja prozaizująca towarzyszy często stylizacji na swobodny tok gawędy czy mowy potocznej. Między dwiema skrajnymi motywacjami zastosowań przerzutni mieści się szereg wypadków pośrednich- np. gdy przerzutnia nie jest skojarzona z konkretnym efektem stylistycznym, dostosowanym do semantycznej wartości objętych jej działaniem cząstek tekstu, ale kiedy jest ogólną właściwością wierszowego stylu i charakteryzuje go jako całość.

Wiersz sylabotoniczny – w okresie romantyzmu rozwijają się nowe sposoby wierszowania, które w pewnych dziedzinach stają się nie tylko równorzędne sylabizmowi, ale nawet go wypierają, np. wiersz nieregularny w dramacie romantycznym, wiersz sylabotoniczny w stylizowanej pieśniowo lub ludowo odmianie liryki.
Rozwój wierszowania charakteryzują dwie przeciwstawne tendencje:
- zmierzanie ku maksymalnemu podporządkowaniu wiersza znaczeniowej zawartości wypowiedzi, uwydatniającej jej dramatyczną zmienność sprawia, że pojawia się wiersz nieregularny,
- nastawienie na wyrazistą rytmizację mowy inspiruje rozwój wiersza sylabotonicznego.
System sylabotoniczny wprowadził zasadę stałego miejsca sylab akcentowanych.
Dążność do wyrazistszego zrytmizowania wiersza przez ustalenie jego budowy akcentowej pojawia się już w końcu wieku XVIII. Literackimi bodźcami inspirującymi pojawienie się sylabotonizmu jest z jednej strony wykorzystanie doświadczeń pieśni ludowej (np. Karpiński, Kniaźnin, Czeczot, Zalewski), a z drugiej usiłowania przeszczepienia na teren polski zasad miarowego wiersza antycznego oraz zestrojenia układów językowych z muzycznymi.
W efekcie pojawił się system wersyfikacyjny, który określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząsteczek rytmicznych zwanych stopami.