M. Dłuska : „Próba Teorii wiersza polskiego”
System Wersyfikacyjny
POJĘCIA OGÓLNE I SYSTEMY NUMERYCZNE
System wersyfikacyjny – zorganizowany zespół czynników językowych, kształtuje segmenty wypowiedzi językowej w równowartościowe wersy, a całą wypowiedź w wiersz. Wzajemne czynniki wykazują między sobą współzależności (jeżeli usuniemy jedną część, to cały system ulega modyfikacji). W każdym wersie można znaleźć wartościowe elementy wersyfikacyjne. Ponadto jest to subkod języka i nie może być sprzeczny z kodem językowym. System wersyfikacyjny nie mający oparcia w języku nie daje się utrzymać.
W systemach językowych występuje więcej niż jeden system wersyfikacyjny, zależy to od uzależnienia go od środków głoskowych, gramatycznych i prozodyjnych.
Funkcje systemu wersyfikacyjnego :
Zasadnicze [Prymarne] (organizują rozczłonkowanie tekstu)
Sekundarne (stylistyczne, dzięki czemu jest on charakteryzowany do konkretnego gatunku
Cechami charakteryzującymi i różniącymi między sobą systemy wersyfikacyjne są CAŁOŚCIOWE UKSZTAŁTOWANIE WERSU I TYP KLAUZULI.
Wtedy utwór staje w opozycji:
Jako wiersz, do wszystkiego, o co jest prozą
Jako wiersz sformowany według określonego systemu wersyfikacyjnego do wierszy ukształtowanych na zasadzie innego
Jeżeli w obrębie systemu istnieją warianty, to do wszystkich pozostałych wariantów tego systemu.
STRUKTURALNE OPOZYCJE PRZESTRZENI PRZEDKLAUZULOWEJ :
Wiersz nienumeryczny – wymiary wersów nie mają wymiaru konstruktywnego. Wiersz opiera się na ekwiwalencji wersów. W tym systemie wersy mają rozmiar językowy, ale ni emają rozmiaru wersyfikacyjnego.
Wiersz numeryczny – pełna wersyfikacyjna równowartość wersów wymaga oprócz klauzul ekwiwalentnych jeszcze jednakowego rozmiaru wersów, liczonych w jednostkach przyjętych jako jednostki danego systemu językowego.
Sylabizm – ekwiwalentne są jednakowe ilości sylab
Wiersz nieregularnie mieszany – ustawiony na pograniczu systemów nienumerycznych. Jest mniej przewidywalny, następstwa wersów tego samego rozmiaru względnie przeploty różno rozmiarowych wersów nie są uregulowane.
Sylabotonizm – u podstawy tego systemu leżą stopy (układy sylab akcentowanych i nieakcentowanych) powtarzające się z zupełną lub przybliżoną regularnością. Występuje w nim wiele nawiązań onomatopeicznych.
Tonizm – jednostkami ruchu rytmicznego są zestroje akcentowe. Zasadniczo określona powinna być liczba sylab nacechowanych akcentem gramatycznym głównym.
NIENUMERYCZNY WIERSZ ZDANIOWY
Nienumeryczny wiersz zdaniowy – jest najstarszym polskim systemem nienumerycznym. Istota jego polega na tym, że każdy wers jest wypełniony zdaniem lub rozwiniętym członem tego zdania i że zasadniczymi formantami wersów są przypadające z końcem każdego wersu sygnały składniowo – intonacyjne : kadencyjne i antykadencyjne. Może towarzyszyć mu regularny rytm, stabilizowany akcent. Może też pojawić się tendencja do sylabizmu, sylabotoniczności i toniczności (?) Z kolei nie może pojawić się kadencja i antykadencja w środku wersu, bo wtedy rozbija go na dwa.
Jednowyrazowe, a nawet dwuwyrazowe zwroty (nawet wykrzyknikowe), dopowiedzenia, wtrącenia i równoważniki zdań nie są uważane za osobny wers.
NOWOCZESNY WIERSZ ZDANIOWY NIE MA GENETYCZNEGO ZWIĄZKU Z WIERSZEM ŚREDNIOWIECZNYM I LUDOWYM.
Przede wszystkim różnią się tym, że współczesny często nawiązuje i ma tendencje do rozwoju wariantów – sylabizmu, rymów etc. Ponadto pojawiają się też formy przejściowe –> zdaniowo-emocyjne.
W XX-leciu międzywojennym powstał WNZ, który polegał na wyodrębnieniu w osobne wersy członów zdań, nawet niezbyt rozbudowanych, tak aby krótkie zdania pokrywały się z wersami.
Wiersze mogą być przeplatane symetrycznymi ilościami sylab w wersach i oddzielane średniówką.
W nowoczesnym wierszu intonacyjno – zdaniowym warianty sylabotonizowane i tonizowane są liczne i urozmaicone.