Systemy wiersza
A. Wiersz średniowieczny:
- Uzgodnienie działów wersowych ze składniowo - intonacyjnymi (współdziałanie tekstu z melodią).
-Wers stanowił jednolitą całość składniową: pełne zdanie lub jego określoną część (grupę podmiotu, orzeczenia, dopełnienia).
- Koniec zdania zawsze przypadał na koniec wersu.
,,Ktokoli czci żeńska twarz,
Matko Boża, ji tym odarz:
Przyjmij ji za sługę twego,”
(Słota „O zachowaniu się przy stole”)
- W wersach dłuższych granica składniowa wyznaczała przedział wewnętrzny.
,,A jacy to źli ludzie II mieszczanie krakowianie,
Żeby pana swego, II wielkiego chorągiewnego”
(,, Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego”)
- Zasady rymowania nie były w pełni ustalone.
-Obok rymów końcowych pojawiały się rymy wewnętrzne.
-Rym podkreślał składniową zasadę członowania wersowego.
-W średniowieczu zdanie najczęściej zamykało się w dwuwierszu, czyli dystychu, więc najpowszechniejszą postacią rymu był rym parzysty: aa, bb, cc.
,,Ta mi rzecz bardzo niemiła,
Iżeś mię tak postraszyła;
By była co przykrego przemówiła,
Zerwałaby się we mnie każda żyła;”
(,,Rozmowa Mistrza ze śmiercią”)
-Sylabiczny rozmiar wersów nie był ustalony.
B. Wiersz sylabiczny (sylabowiec):
-Rodzaj wiersza realizujący zasady regularnego systemu wersyfikacyjnego tzw. sylabizmu.
-Stałymi wersyfikacyjnymi tego systemu, które zapewniają rytmiczność są:
Stała liczba sylab w poszczególnych wersach.
Średniówka w wersach dłuższych niż 8 zgłoskowe.
Stały akcent na przedostatniej sylabie każdego wersu oraz prawie stały akcent paroksytoniczny przed średniówką.
- Inne właściwości językowe nie podlegają rygorom stałej powtarzalności.
- Najczęściej stosowane były: ośmiozgłoskowce, jedenastozgłoskowce (5+6), trzynastozgłoskowce (7+6).
-Sylabowiec występuje w twórczości Kochanowskiego:
,,Ukaż mi się, Magdaleno, II ukaż twarz swoję,
Twarz, która prawie wyraża, II różą oboję.
Ukaż złoty włos powiewny, II ukaż swe oczy
Gwiazdom równe, które prędki II krąg nieba toczy.”
(,,Do Magdaleny” Fraszki III)
C. Wiersz sylabotoniczny
- Charakteryzuje się:
stała liczba sylab
stałe miejsce sylab akcentowanych
-Rytmikę wiersza określa się na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząstek rytmicznych zwanych stopami.
Najczęściej wyróżniamy w wierszu polskim następujące stopy:
trochej (…/… ……)2 sylaby: akcentowana i nie akcentowana
,,tańczą dziś w dancingu indra
mister schean ze swoją panią
on pół diabła o9na anioł”
(M. Pawlikowska ,,Dancing”)
jamb (……. …/…) 2 sylaby: nie akcentowana i akcentowana
,,Słowiczku mój a leć, a piej!
Na pożegnanie piej
Wylanym łzom spełnionym snom.”
Mickiewicz ,,Do B. Z.”)
daktyl (…/… …… …..) 3 sylaby: akcentowana i dwie nie akcentowane
,,Wieczór jest taki spóźniony,
Wicher jest taki zmęczony,
Usiadł na progu i płacze;”
(K. Iłłakowieczówna ,,Wieczór”)
amfibrach (…. …/… …..) 3 sylaby: nie akcentowana, akcentowana i nie akcentowana
,,Po morzach wędrował – był kiedyś Farysem,
Pod palmą spoczywał, pod ciemnym cyprysem,
Z modlitwą Araba był w gmachach Khaaba,”
(J. Słowacki ,,Duma o Wacławie Rzewuskim”)
anapest (…. …. …/….) 3 sylaby: 2 nie akcentowane i jedna akcentowana
,,Stary Budrys synów, tęgich jak sam Litwinów,
N dziedziniec przyzywa i rzecze:
Wprowadźcie rumaki i narządźcie kulbaki:”
Mickiewicz ,,Trzech Budrysów”)
peon trzeci (….. ….. …/… …..) 4 sylaby: 2 nie akcentowane, akcentowana i nie akcentowana
,,Panieneczki, mieszczaneczki polewają ogródki,
Posypują żółtym piaskiem drobne, kręte, wąskie steczki,”
(J. Iwaszkiewicz ,,Ogrodnicy”)
- O zaklasyfikowaniu konkretnego wiersza do jednej z wyżej wymienionych grup decyduje typ następstw akcentów w wersie, przy czym mogą być brane pod uwagę nie tylko akcenty główne, ale i poboczne.
- Podziału na stopy dokonuje się ze względu na mechaniczną powtarzalność układu sylab akcentowanych i nie akcentowanych .
-Stopowa teoria wiersza sylabotonicznego dopuszcza szereg reguł komplikujących i rozluźniających podstawową zasadę podzielności wersu na jednakowe stopy:
Kataleksa: stopa przed średniówką lub w klauzuli jest nie pełna pozbawiona jednej lub nawet dwu ostatnich nie akcentowanych sylab.
Hiperkataleksa: wpadek kiedy w stopie przed średniówką lub w klauzuli występuje nie akcentowana sylaba nadliczbowa.
Anakruza: niewliczanie do normalnego toku stopowego jednej lub dwóch sylab nieakcentowanych stojących na początku wersu.
D. Wiersz toniczny:
- Konstrukcją wersyfikacyjną tego systemu jest równa liczba akcentów głównych, przy równocześnie niestałej liczbie sylab oraz swobodnym rozkładzie akcentów.
- Najpowszechniejszym formantem jest trójzestrojowiec oraz sześciozestrojowiec ze średniówką po zestroju trzecim.
-Skłonność do wzmacniania średniówki oraz klauzuli granicami składniowo-intonacyjnymi, choć niektórzy twórcy posługują się też przerzutniami.
-Regularność budowy wiersza jest słabiej przestrzegana, niż w wierszu sylabicznym i sylabotonicznym.
Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)
Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)
Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)
Białe, wąziutkie ręce (trzy zestroje akcentowe)
( J. Kasprowicz ,,Księga ubogich”)
- Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm i tempo muzyczne strofy.