SYSTEM MONETARNY POLSKI

Okres	Charakterystyka systemu monetarnego
I-II w. n.e.	Liczne srebrne monety rzymskie w obiegu
poł. IX w.-X w.	W obiegu gł. monety arabskie - srebrne dirhemy z Azji Śr. i Bl. Wschodu
poł. X w.-XI w.	Przewaga w obiegu srebrnych monet (denarów) niemieckich, niewielkie emisje denarów przez książąt polskich (waga - zwykle 1-2 g)
XII-XIII w.	W obiegu denary różnych emisji (niemieckie, polskie różnych książąt, prywat­ne), od pocz. XIII w. zwykle w postaci brakteatów, o zawartości srebra waha­jącej się od ok. 1 g do 0,1 g; częste przymusowe wymiany pieniądza na gorszy
pocz. XIV w.	Pojawienie się groszy praskich (ok. 3,4 g); w obiegu liczne kwartniki śląskie (ok. 1,7 g Ag), emisje denarów Łokietka: 1 grzywna (196,48 g) = 48 groszy po 12 denarów (denary o zaw. srebra malejącej z 0,30 g w 1315 do 0,11 g w 1330 r.)
1334-98	W obiegu głównie denary, a nadto grosze (gł. praskie), kwartniki (półgrosze), ćwierćgrosze, obole (1/2 denara). 1 gr = 16 denarów (ok. 1380, nominalnie), w denarze zaw. srebra zmniejszona do ok. 0,13 g
XV w.	W obiegu znaczna ilość półgroszy (o zawartości srebra ok. 0,3 g) oraz denarów (ustalenie się relacji 1 grosz = 18 denarów); nieco dukatów i in. monet
XVI w.	Talary, dukaty, liczne półgroszki, trojaki (3 gr), szóstaki (6 gr). Pojawienie się pojęcia „złoty polski” jako synonimu „30 gr” (wg ceny dukata z 1496). Oddzielne monety koronne i litewskie. W 1 poł. wieku zalew gorszych monet ze Świdnicy
1 poł. XVII w.	W obiegu talary, półtalary, orty (1/4 talara), dukaty (gł. gdańskie); stałe pogar­szanie stopy menniczej i wynikający stąd coraz większy brak drobnych monet
1650-67	Katastrofalne pogorszenie pieniądza: od 1659 masowo bite miedziane szelągi (1/3 gr), tzw. boratynki (pakowane w woreczki po 900 szt.=10 zł), 1663 tzw. tynfy - nominalnie 1 złp = 30 gr, lecz o faktycznej zawartości srebra jak 13 gr
kon. XVII w-poł. XVIII w.	W obiegu boratynki, tynfy (polskie oraz fałszowane w Prusach), trojaki, szóstaki, orty, rzadko moneta pełnowartościowa (talary, dukaty)
2 poł. XVIII w.	Talary Augusta III, od 1766 (reforma monetarna Stanisława Augusta) - talary, złotówki, grosze, szelągi. Przyjęcie w Europie Śr. tzw. stopy konwencyjnej ułatwiającej przeliczenia ( 1 krajcar = 2 gr, 1 złoty reński (gulden) = 4 złp itd.). 1794 (powstanie kościuszkowskie) pierwsze pieniądze papierowe
1810-15	Monety Księstwa Warszawskiego: dukaty, talary (16,5 g srebra = 6 złp), monety srebrne 2 zip, 1 złp, 1/3 złp (10 gr), 5 gr oraz miedziane 3 gr i 1 gr
1816-31	Monety Królestwa Polskiego (analogicznie do Ks. Warsz.), związek z systemem rosyjskim wg relacji 1 złp = 15 kopiejek (1 kopiejka = 2 grosze)
do 1918	Pieniądze państw zaborczych
1917-24	Marka polska, pocz. równa niemieckiej (1 mk = ok. 2-2,5 rubla), nast. duża in­flacja wskutek dodruku pieniądza; 8 I 1924 najniższy kurs: 1 $ = 10,25 mln mkp
1924-39	Złoty = 100 groszy. Wprowadzony 1924 wg relacji 1 złp = 1 frank szwajcarski = 9/31 g złota = 1 800 000 mkp. (kurs względem dolara - patrz nast. str.)
1939-45	Pieniądze okupantów - marki niem., ruble, w Generalnej Guberni także złotów-ki (tzw. młynarki)
po 1945	1 zł = 100 gr. 1950 deklaracja władz, że 1 zł = 0,222168 g złota (do 1990 brak wymienialności). 28 IX 1950 wymiana pieniędzy (1:100 lub 3:100), w latach 80. rosnąca inflacja, 1989 hiperinflacja, stopniowo opanowana. 1990 ograniczo­na wymienialność, od 1 I 1995 denominacja (1 : 10000) i powrót monet

System monetarny Polski w wybranych okresach

Moneta	Zygmunt I Stary 1530	Stefan Batory 1580	Zygmunt III Waza 1623	Jan Kazimierz 1650	August II Mocny 1717	Stanisław August 1766
Dukat Talar Póltalar Ort Złoty (tynf) Szóstak (6 gr) Trojak (3 gr) Dwojak (2 gr) Półtorak Grosz Półgrosz Szeląg Ternar Denar	3,46/3,57 — — — — 4,63/12,36^b 2,32/6,18^b — — 0,77/2,06^a 0,64/1,03 0,24/1,24 0,11/0,57 0,034/0,37^b	3,46/3,53 24,33/28,83 12,16/14,42 — — 3,9/4,1 1.99/2,35 — — 0,68/1,86 0,34/0,93 0,17/1,11 — 0,034/0,37	3,46/3,53 24,33/28,83 12,16/14,42 4,60/7,06 — 1,85/3,98 0,93/1,99 — 0,45/1,18 0,29/1,04 — 0,08/0,60 — —	3,44/3,49 25,30/28,85 12,16/14,42 4,95/5,60 4,67/6,72^k 1,63/1,86 0,82/1,24 0,54/0,93 0,40/1,09 0,27/0,63 — 0,066/0,53^e — —	3,43/3,50^f 23,37/29,2 11.74/14,62 5,87/7,67 1,97/5,84 1,24/4,32 0.62/2,16 0,41/3,14 0,31/1,08 0,20/1,87 0,10/1,10 1,47 — —	3,43/3,49 23,37/28,07^h 11,69/14,03 5,84/9,35^i 2,92/5,40 — 11,7 1,46/3,34 — 3,89^j 1,95 1,30 — —
Grzywna krakowska	196,8	201,82^c 197,68^d	201,8	201,89	201,89	233,8^g

^a - grosz krakowski i pruski, na Litwie grosz - 0,97/2,57; ^b - w Koronie; ^c - talary i półtalary; ^d - inne monety;

^e - także miedziane (początkowo wagi 2,50 g, nast. lżejsze); ^f - także monety 5- i 10-cio dukatowe; ^g - grzywna kolońska; ^h - l0 szt. z grzywny kolońskiej (od 1786: 10 i 7/16 szt. z grzywny); ⁱ - dwuzłotówka; ^j - grosz miedziany, grosz srebrny (srebrnik, 0,73/1,99) wart był 7,5, a od 1786 - 8 groszy miedzianych; ^k - wybite 1660 Uwaga: w tabeli podano (oddzielone znakiem /) zawartość kruszcu (srebra lub złota) i całkowitą wagę monet. Wytłuszczono monety złote; w przypadku monet miedzianych (kursywa) podano tylko wagę całej monety

Cena talara i dukata (w groszach)

Rok	Dukat	Talar	Rok	Dukat	Talar	Rok	Dukat	Talar
ok. 1320 ok. 1350 ok. 1380 poł. XVw. 1496 1501	13 14 16 30 30 32,5	— — — — 30 30	1515 1528 1545 1560 1580 1604	37 45 50 52 60 ok. 60	30 30 31 33 36 43	1620 1630 1666 1717 1766 1810	ok. 70 165 360^a 540^a 502,5^ab 540^a	58 75 180^a 240^a 240^a 180^a

^a - monetą miedzianą (moneta srebrna ceniona znacznie wyżej); ^b - od 1786 ponownie 540 gr

Kurs złotówki względem dolara USA

Data	Cena dolara	Data	Cena dolara	Data	Cena dolara
1 VI 1924 2 poł. 1924 VII 1925 12 XI 1925 15 XII 1925 I 1925 V 1926 13 X 1927	5,18 5-5,5^a ok. 6 6,9^b 10,5 ok. 7,5 ok. 11 8,9 r^c	1927-32 1933-34 1935-38 1950 1965-79 1980 12X111981 1985	ok. 8,90-8,93^a 5-10 ok. 5,30^a 4^d 20-70^d/90-140^e 20-70^d/do 250^e 81^d/ok. 1000^e ok. 140^d/ok.700^e	1 I 1989 1 I 1990 1 I 1991 1 I 1992 1 I 1993 1 I 1994 1 I 1995 1 I 1996	ok. 6500 9500 9500 10957 15767 21344 2,437 2,470

^a - niewielkie wahania; ^b - po gwałtownym spadku tego dnia; ^c - dewaluacja; ^d - oficjalny (stopniowo zaczęły obowiązywać różne kursy w zależności np. od pochodzenia waluty i sposobu jej sprzedaży); ^e - czarnorynkowy

GOSPODARKA I PIENIĄDZ

---