OŚWIECENIE

Zagadn.	Przed Oświeceniem	Oświecenie
Państwo i monar­-chia	Rosnąca pozycja monarchy aż do skrajnych przypadków króla jako „właściciela” państwa (ab­solutyzm Ludwika XIV). Auto­rytet monarchy oparty na religii i tradycji (pomazaniec Boży, opiekun religii, król- wojownik)	Monarchia jako emanacja państwa, władza panującego często nieograniczona, lecz jej celem jest modernizacja państwa i społeczeństwa („absolutyzm oświecony”)
Rola biu­rokracji	Niezbyt wielka, ale rosnąca	W wielu wypadkach skrajnie silna, znaczna kontrola policyjna
Szlachta	Decydująca pozycja w państwie wynikająca z przywileju urodzenia (wyjątek: Holandia)	Pozycja w dalszym ciągu dominująca, lecz ma wynikać z oświecenia wybranych; utrata znaczenia związana z nową rolą mieszczaństwa i biurokracji
Miesz­czanie	Szybko rosnąca pozycja gospodarcza, przeważnie bez odzwierciedlenia w pozycji politycznej	Jeszcze szybszy wzrost pozycji gospodarczej, rozwój świadomości społecznej i politycznej, próby sięgnięcia po udział we władzy ukoronowane rewolucją francuską
Chłopi	Zależność feudalna, na wscho­dzie Europy skrajne przypadki zależności osobistej	Rodzi się świadomość konieczności modernizacji wsi i ulżenia doli chłopstwa (wolność osobista, opieka państwa); pierwsze reformy (Austria)
Naród	Związane z pojęciem klasy politycznej - przeważnie szlachty	Rodzą się poglądy rozszerzające pojęcie narodu na wszystkie klasy społeczne (rewolucja francuska, Konstytucja 3 Maja)
Kolonie	Gospodarka oparta na niewol­nictwie czarnych i przymusowej pracy Indian, liczne przypadki eksterminacji Indian	Rosnące potępienie niewolnictwa (aż po jego zakaz w Anglii), jednocześnie powstające przekonanie o kolonizacji jako obowiązku cywilizacyjnym białej rasy („brzemię białego człowieka”)
Szkol­nictwo	Przeważnie elitarne, często pod­porządkowane czynnikom koś­cielnym (w krajach katolickich - Jezuici). Nastawienie na naukę jeż. klasycznych i retoryki. Łacina jeżykiem wykładowym	Rodzą się koncepcje objęcia nauczaniem szerszych warstw społecznych, rosnący wpływ państwa na szkolnictwo, zwł. po kasacie Jezuitów (1773) - w Polsce KEN. Językiem wykładowym z reguły język ojczysty, łacina traktowana jako język obcy. Nauczanie przedmiotów technicznych
Stosunek do świata	Przekonanie o przemożnym wpły­-wie Boga na historię, wyobra­żoną jako proces powtarzalny lub upadek od okresu „złotego” do zregenerowanej współczesności	Po raz pierwszy uwierzono w stały postęp ludzko­ści - od barbarzyństwa do cywilizacji. Karierę robi pojęcie „postępu”. Popularyzacja poglądu, że świat ulega udoskonaleniu dzięki postępowi techniczne­mu, moralnemu i edukacji
Religia	Dominacja teologii, duża rola metafizyki - reformacja i kontr­reformacja	Stopniowe zeświecczenie społeczeństwa, częsta krytyka instytucji kościelnych, a nawet religii. Popularny deizm - Bóg traktowany jako bezosobowa przyczyna powstania świata. Bardzo rzadki ateizm - całkowite odrzucenie religii
Etyka	Chrześcijańska, stosunek do bliźnich i swoich obowiązków oparty na nauce Kościoła (kościołów)	Dwukierunkowy rozwój etyki świeckiej: obyczajowy libertynizm, pochwała luksusu i kom­fortu jako dźwigni cywilizacji postępu albo też kult cnoty obywatelskiej (oparty na stoicyzmie), piętnujący szkodliwość zbytku i próżniactwa

EPOKA NOWOŻYTNA DO 1914

---