Cyprian Norwid, Vade-mecum,
oprac. Józef Fert, BN I 271, 1990.
WSTĘP
część: SZKIC DO PORTRETU.
W kraju.
Cyprian czy Cyprian Kamil?
Cyprian Ksawery Gerard Walenty Norwid (Kamil - bierzmowanie), ur. 24 września 1821 r. w Laskowie-Głuchach, niedaleko Radzymina na Mazowszu, rodzina ziemiańska, matka, Ludwi-ka ze Zdzieborskich Norwidowa (1798-1825) wywodziła się z linii królewskiej Sobieskich; spadkobiercą spuścizny artystycznej Cypriana był Józef Dybowski, przyrodni brat matki Cy-priana; ojciec, Jan Norwid, herbu Topór (1784-1835), pochodził z Litwy, wielokrotnie żonaty (2 rozwody), aresztowany za długi, zmarł w więzieniu w Warszawie; dziećmi opiekowała się głównie prababka Hilaria z Buynów Sobieska.
Rodzeństwo.
Ludwik Jan Ksawery - 1818-1881, należał m.in. do tzw. Cechu Głupich, przyjaźnił się ze Sło-wackim, ożenił się bogato, po czym roztrwonił majątek żony, porzucił ją, zmarł w przytułku, miał talent literacki.
Paulina Hilaria Walentyna (później Suska) - 1820-1860.
Franciszek Ksawery Józef, zwany Ksawerym - 1825-1865.
Ksawery - Dybowski, drugi mąż babki, Hilarii, chrzestny ojciec Cypriana.
silna więź z rodzeństwem, Cyprian umarł jako ostatni, samotnie, z bliskiej rodziny żyła tylko bratanica, Maria (Łempicka), nie znająca stryja.
Dzieciństwo.
przemiany i kryzysy ekonomiczno-społeczne; rozkwit religijności.
[Autobiografia artystyczna] - niezbyt klarowna pod względem gatunkowym i faktobiograficz-nym; smutne poczucie sieroctwa w sensie rodzinnym, społecznym i narodowym.
wcześnie osierocony, tułaczka po krewnych, brak poczucia stabilizacji i bezpieczeństwa.
Mazowsze, od 1830 r. w Warszawie (jeszcze z ojcem) - Powstanie Listopadowe.
W Warszawie (1830-1842).
gimnazjum (do VI klasy, nie ukończył jej), romantyczne pokolenie popowstaniowe: heroiczna robota spiskowa, grupowa działalność artystyczna, „cygański” styl bycia.
pierwsze publiczne reakcje na dzieła literackie i plastyczne, rozgłos, znajomość z Marią Ka-lergis, z marszałkową Joanną Kuczyńską („panią na Korczewie"), salony literackie.
przyjaciele: Walenty Pomian Zakrzewski, Antoni Zaleski, Kazimierz Władysław Wójcicki, August Wilkoński, Adam Potocki, Albert (Wojciech) Szeliga Potocki, Aleksander Niewiarow-ski, Teofil Lenartowicz, Henryk Kamieński (prawdopodobnie).
znajomość z Józefem Ignacym Kraszewskim, zetknięcie z Michałem Kleczkowskim (kuzyn matki, późniejszy „opiekun”).
literacki debiut 1840 r., drukował w Gazecie Porannej i Przeglądzie Warszawskim.
porzucenie kariery urzędniczej, wędrówki po Królestwie z Władysławem Wężykiem; 1842 r. wyjazd za granicę (oficjalny powód: studia artystyczne w Niemczech i Włoszech).
W drodze. 1842-1852.
Romantyczne podróże (1842-1849).
Drezno, Praga, Norymbergia, Monachium, Wenecja, Florencja, Neapol (Maria Kalergis i Ma-ria Trębicka), Berlin, Bruksela, Rzym; dojrzewanie duchowe, dokształcenie, duchowe wstrzą-sy (emigrant, miłość i rozczarowanie), problemy finansowe; W Weronie 1848 r., cykl Listów o emigracji 1849 r.
przyjaźń z Janem Koźmianem, Włodzimierzem Łubieńskim (zm. 1849 r.), historia z ambasa-dą rosyjską, pobyt w więzieniu pruskim, ostra choroba uszu (niemal głuchota); poznanie Zyg-munta Krasińskiego.
„Na skręcie wieku”. Paryż 1849-1852.
rewolucja we Włoszech (1848 r.); we Francji Napoleon III (od 1852 r.), centrum polityczne emigracji - Hotel Lambert Czartoryskich - Norwid z nimi sympatyzował.
gwałtowne zubożenie poety, załamanie się przyjaźni z Krasińskim, nagonka prasowa w kraju, zanik zainteresowania Norwidem w kręgu jego dotychczasowych mecenasów, śmierć przyja-ciela, Włodzimierza Łubieńskiego, trudności w publikowaniu utworów, śmierć słowackiego (3 marca 1849 r.) i Fryderyka Chopina (17 października 1849 r.).
zarzuty krytyków: ciemność treści, manieryzm, przeczenie „smakowi literackiemu”…
współpraca z tygodnikiem „Krzyż a Miecz” (pozytywna ocena Norwida); przyjaźń z Marią Trę-bicką (powiernica jego serca, do ok. 1858 r.); decyzja o wyjeździe do Ameryki.
W Ameryce. Luty 1853 - czerwiec 1854.
„Pauza w życiu - nic więcej - to treść obrazu ścisła!”.
już po kilku tygodniach pobytu w Ameryce rozpoczyna starania o powrót, listy do przyjaciół o pomoc (materialną); plon artystyczny skromny kilka wierszy lirycznych, dwa poematy Szczes-na i Epimenides.
sformułowanie jednej z fundamentalnych myśli poety: idea „żywej paraboli”: „co więc gdzie in-dziej jest plotką, ideą, wyobrażeniem politycznym, gawędą itp., to często u nas jest już nieledwie rzeczą i parabolą żywą”; nieumiejętność przystosowania się + pech + nostal-gia, chorobliwy smutek, osamotnienie i bieda powrót do Francji (kilka miesięcy w Anglii).
tymczasem w Kielcach nazwisko Norwida (jako rzeźbiarza) zostaje umieszczone na obelisku poświęconym wybitnym osobistościom.
Paryż.
Próby stabilizacji (1854-1865).
w Paryżu od końca grudnia 1854 - 23 maja 188,-3 r. (śmierć); częste zmiany adresu.
ożywienie dawnych znajomości: z Mickiewiczem, Lenartowiczem, Zaleskimi, Ary Schefferem, Delfiną Potocką i innymi Norwid prowadził intensywne życie towarzyskie.
powtórne zbliżenie z Krasińskim (zwrócił się do Norwida na trzy miesiące przed swoją śmier-cią, w listopadzie 1858 r.) - list dedykacyjny dla Krasińskiego do Quidama.
Pani Konstancja i inne.
romantyczna „powiernica serca”: Maria Trębicka, Łucja Rautenstrauchowa, Joanna Kuczyń-ska (1812-1888, 50 listów, kilka utworów, np. Do pni na Korczewie, Do panny Józefy z Kor-czewa, ok. 10 lat), Konstancja Górska (1808-1894?, korespondencja od 1852 r. do prawie sa-mej śmierci Norwida, 70 listów).
Edytorzy.
„zbiorowe wydanie” utworów (pomysł Zaleskiego): 1862 r., lipska firma F. A. Brockhausa.
niechęć krytyki literackiej Norwid tłumaczył jej niedojrzałością i niezauważaniem jego strategii oszczędności literackiej.
„zbiorowe wydanie” - pomysł Antoniego Zaleskiego (z niewiadomych przyczyn odstąpił od pracy), Walenty Pomian Zakrzewski (prace wydawnicze - gromadzenie tekstów - przerwała jego śmierć samobójcza) wydanie w Lipsku.
Krytyka literacka o Norwidzie (1857-1865).
Norwid z nazwiskiem w druku: liryki (np. Do Nikodema Biernackiego, Do Tytusa M.), dramat (Auto-da-fe), utwory epickie (Czarne kwiaty, Białe kwiaty, Cywilizacja), większe utwory, jak Wita Stosa pamięci…, studium O sztuce. (Dla Polaków).
dowcipna (negatywna) recenzja Juliana Klaczko w Wiadomościach Polskich, 1857 r.; Wiado-mości Krajowe i Zagraniczne, 1858 r. - zasygnalizowanie wydania szkicu O sztuce; Bibliote-ka Warszawska - omówienie Auto-da-fe i Szczesną; krytyka Szczesnej w Gazecie Polskiej, redagowanej przez Kraszewskiego.
po 1859 r. do 1865 krytyka milczy o Norwidzie; Marceli Motta - drwina z Fortepianu Szopena.
Nad „Vade-mecum” (1865-1866).
dzieło to miało być jedną z trzec części II tomu „Poezji”, zamówionego przez Brockhausta.
Brockhaust: styczeń 1862 r. druk Krakusa, listopad 1862 wybór pism Norwida (data 1863), 1864 r. Niewola i Fulminant. 1849-1863. Dwa rapsody, zerwane stosunki w 1866 r., II tom „Poezji” już się nie ukazał.
Norwid gorączkowo zabiegał o wydanie Vade-mecum, wiersze wydawał osobno, rękopis trafił w 1898 r. do rąk Zenona Przesmyckiego wraz ze spuścizną pośmiertną Norwida; wydanie ca-łościowe 1953 r. na wychodźstwie- wersja okaleczona.
Resztki samodzielności (1866-1876).
bezskuteczne poszukiwanie nowego edytora; po czterech latach VM znika z korespondencji Norwida, traktat poetycki Rzecz o wolności słowa (druk 1869 r.), ostatnia poważniejsza publi-kacja; entuzjastyczne przyjęcie utworu przez słuchaczy i sprawozdawców prasowych, potem powrót krytyki do „starej szkoły” norwidystycznej.
znajomość z Zofią Węgierską i Marią Sadowską:
Zofia Węgierska - ok. 1820-1869, od 1849 po śmierci męża, działacza konspiracyjnego osiadła na stałe w Paryżu, utrzymywała się z pracy dziennkarskiej, prowadziła salon lite-racki, przyjaźń z Norwidem: jesień 1868 - 8 listopada 1869 r.
Maria Sadowska - ok. 1835-ok. 1890, powieściopisarka i dziennikarka, w Paryżu od ok. 1867 r., intensywność przyjaźni z Norwidem sierpień - wrzesień 1876 r., romans.
Norwid chce jechać do Włoch, ostatecznie przenosi się do Domu Św. Kazimierza na począt-ku lutego 1877 r.
Ostatnie lata i dni przedostatnie… 9 lutego 1877 - 23 maja 1883.
anonimowa krytyka Norwida (Walerii Marrene Marzkowskiej) w Przeglądzie Tygodniowym.
zm. 23 maja 1883 r., pochowany w Ivry, w 1888 r. prochy poety przeniesiono do zbiorowego grobu polskiego w Montmorency, gdzie spoczywają prawdopodobnie do dziś, jak poświadcza tradycja i jak głosi płyta nagrobna.
część: ISTNA LIRYKA.
Sumienie.
szczególne miejsce w VM, literalnie tylko w 5 utworach, decyduje o spójności zbioru.
„Odpowiednie dać rzeczy słowo!”.
VM: zbiór czy wybór wierszy, a może cykl? różnorodne sposoby „czytania” VM.
Ezechiel.
rozgoryczenie Norwida, że „każdy mieć umiejący czytać jest dziesięć razy bogatszym od każ-dego pisarza polskiego!”.
prorok Ezechiel - żył wraz z Izraelitami w Babilonii na wygnaniu (597-538 p.Ch.), zm. ok. 570.
piętno Ezechiela odcisnęło się w wielu miejscach VM.
„Niepraktyczne osły i szarlatany pogańskie”.
współcześni nie potrafili czytać Norwida; VM - „pamiętnik artysty” zostawiony „późnemu wnu-kowi” do spóźnionego czytania oraz wypełnienie „twardej Bożej służby”.
współczesny świat - „obszar gnuśności zalany odmętem”, obszar upadku.
poeta dostrzega najdrobniejszy fałsz lub bezmyślność czy kłamstwo, wydobywa je na światło.
Teofil Lenartowicz: Norwid „kopie” świat, którym jednak „niezupełnie pogardza”.
Pójdź za mną?…
wyraźne odciśnięcie w dziele Norwida tej formuły ewangelicznego powołania Venite post me.
VM to zbiór „rymów najwszelakszej budowy”, które jednak miały wytyczać nowy kierunek roz-woju polskiej poezji (List do Józefa I. Kraszewskiego, maj 1866 r.); obrachunki ze współczes-ną cywilizacją to udział Norwida w obronie narodowego bytu, zgodnie z ewangelicznym „pra-wda was wyzwoli”.
Adres.
artyści polscy (Do Czytelnika) - ironia, polemika, prowokacja i deprecjacja; dziennikarstwo (zwł. publicystyka literacka, krytyka); dedykacja: przyjaciele poety, zmarli?
„Finis”.
szczególnie zaciekawia, gdyż:
wiersz autotematyczny.
„streszczenie” podstawowego wątku tematycznego całego cyklu (śmierć i śmiertelność).
„wykładnia” zasady kompozycyjnej rządzącej tym dziełem.
finis - granica, koniec, śmierć; Finis coronat opus.
Finis mówi o „śmierci tworów, co jest jakby obejrzeniem się autora na własne życie”.
bogaty motyw skamienienia w całej twórczości Norwida.
śmierć uzyskała wymiar pozytywny, np. C. Na zgon śp. Józefa Z.; umrzeć po chrześcijańsku, w sposób dojrzały i godny wielkości ludzkiej osoby, śmierć dojrzała nie jest straszna, VM wy-raz solidarności autora z ludźmi cierpiącymi; innym rodzajem śmierci jest niewola (niekonie-cznie polityczna).
logika łez - znak współczucia dla siebie, bliźnich i znaku cierpienia.
VM mówi o wartości (i sztuce) panowania nad nieszczęściem, nad łzami…, nad sobą.
część: TEKST VADE-MECUM.
Dzieje wydawnicze.
Zenon Przesmycki wydawał wiersze z VM w latach 1901-1933; pierwsze integralne wydanie zbioru - Wacław Borowy 1947 r.; Kazimierz Sowiński w Anglii, Juliusz Wiktor Gomulicki; pier-wsze całościowe omówienie VM - 1957 r. Zdzisław Jastrzębski.
Pytania.
VM i dwa dramaty Tyrtej i Aktor II tom „Poezji”.
stosunek Za wstęp do wprowadzającego Do Czytelnika?
Całość?
VM do czasów Przesmyckiego w postaci znacznie okaleczonej, 14 utworów brak, 8 we frag-mentach (Gomulicki - próby uzupełnienia).
Norwid publikował wiersze osobno w całości lub we fragmentach, wysyłał w listach, recytował w salonach, na publicznych posiedzeniach - wspaniały deklamator.
Chronologia.
najstarszy utwór W Weronie (pierwsza wersja z 1848 r.), 38 utworów powstało przed 1864 r., wiele ok. 1861 r., pozostałe ok. 1865 r.; ukończenie cyklu - koniec marca 1866 r.
Czystopis, odmiany, hybrydy.
78 utworów zachowanych: w 18 daleko posunięte korektury lub nawet przetworzenie.
dziś VM drukuje się najczęściej zgodnie z wersją pierwszą, tj. z pierwotnym czystopisem przygotowanym przez Norwida dla wydawcy (z poprawkami, wydarte karty rękopisu itp.).
trudności tekstologiczne.
Grafia i ortografia.
poeta stosował rozmaite podkreślenia i wyróżnienia graficzne, skłonność do etymologizacji, często zupełnie fantastycznej.
indywidualista w dziedzinie pisowni - poprawiać czy nie?
Interpunkcja.
poeta upominał się o szanowanie jego decyzji w zakresie interpunkcji, która dla niego ozna-czała uwydatnienia właściwości intonacyjno-retorycznych wiersza, nie wyodrębniania struktur składniowo-logicznych zdania.
nadużywanie pytajnika - pełnił wiele funkcji (ironia? intonacja?), sygnalizował szczególną fun-kcję semantyczną danej cząstki wiersza (wyrazu, wyrażenia, zdania) i współtworzył swoistej partytury intonacyjnej utworu.
Graficzne kształtowanie tekstu.
dbałość autora o wyraźny podział tekstu na mniejsze cząśtki: liczby rzymskie i arabskie, gwiazdki; czasem podwójna numeracja strof (XIII. Larwa, LXXXI. Kolebka - pieśni); wcięcia wersetów, cudzysłowia…
Przesmyski, Gomulicki i…
jeszcze wiele pozostało do zrobienia.
na procesie powtórnego (pierwotnego) wstępowania sztuki Norwida w naszą kulturę odcisnę-ły się uwarunkowania modernizmu.
część: UWAGI WYDAWNICZE.
TEKST.
[Motto] - z Odysei: pochwała życia wypowiedziana przez nieżyjącego Achillesa do Odysa.
Do Czytelnika - kilka myśli wyjętych z Byrona, „żyjemy w wieku upadku”, „domniemywanych poetów dziś więcej jest niż kiedykolwiek, ale poezji mniej niż kiedykolwiek jej bywało”, Norwid: „poezja polska, wedle mojego uważania, znajduje się w krytycznej chwili”, poezja zyskuje na potędze w miarę czasu, traci na sztuce, „Pisałem 1865”.
[Dedykacja] - „Tym, z którymi błogo, poufnie i często rozmawiałem. Poświęcam i posełam”.
Za wstęp. (Ogólniki)* - „Odpowiednie dać rzeczy słowo”, harmonia i ład.
Vade-mecum - wizja wędrówki, której planem jest właśnie pamiętnik-przewodnik, „Boży-palec zaświtał przede mną (…) Żyć mi rozkazał w żywota pustyni!”, „Samotny”, widział wiele krain, spotkał wiele kobiet (pozostał nieczuły na ich wdzięki), „piszę pamiętnik artysty”, „Syn-minie pismo, lecz ty spomnisz, wnuku!”.
Przeszłość - przeszłość, śmierć i cierpienia stworzył ten, który chciał odepchnąć złe wspom-nienia.
Socjalizm - „nie skończona jeszcze? Dziejów praca!”.
Posąg i obuwie - rzeźbiarz „rozprawiający jakby Plato” do szewca: mój posąg trwa dwakroć tyle lat, ile godzin twoje obuwie.
Harmonia - wiele spraw łączy ludzi, weselej samotnie przez lata spoglądać w gwiazdy niż wy-czytać „co? serca dzieli!”.
W Weronie - nad grobem Julii i Romea, łza - meteoryt.
Addio!* - pożegnanie i z Prawdą („marną”), i z Popularnością („bez sumienia”).
Liryka i druk* - sztuka: „treść wypowiesz bez liry udziału”, porządek, żar słowa i treści rozsą-dek.
Ciemność* - do krytyka, zarzucającego mu „ciemnotę mowy”, potrzebna jest wiara, a zapłonie żywo treść.
Czynowniki - „świat się zmienia”, a urzędnicy zawsze trwają.
Pielgrzym - „Pan” domu ruchomego, ma tyle ziemi, ile jej stopa jego pokrywa.
Szczęście - ordery.
Larwa - larwa = ludzkość, historia „krwi!”, społeczeństwo „pieniędzy”.
Litość - łzy ocierane chustką, krew - gabką, duszę otrze Bóg „piorunów błyskiem”.
Sfinks - zagadka: „Człowiek?… jest to kapłan bez-wiedny/ I niedojrzały”.
Narcyz* - problem patriotyzmu i ojczystości, samouwielbienie narodowe.
Wieś - wieś bywa synonimem „parafiańszczyzny”, obciążającej kulturę narodową, „Ach!… czy nie ma już miejsca na świecie/ Dla niewinności?”.
Naturalia - obrazek z życia „natury”.
Stolica - nawiązanie do utworu Słowackiego Paryż.
Specjalności - „dwóch ludzi znałem:/ Ach! z tych dwóch… cóż byłby za jeden!”.
brak
brak
brak
Sieroctwo* - „Mówią, że postęp nas bogaci co wiek”, dwie cywilizacje: jedna „wszystko od-krywać na serio”, druga „wszystko pokrywać zabawnie,/ Świetną liberią!…”
Wakacje.
Czemu nie w chórze? - problem niewcześnie przelewanej krwi.
Mistycyzm - jeśli mistyk jest błędem, mistycyzm nie istnieje.
Saturnalia* - wątek wypaczeń (zdziczenia) wieku postępu.
Obojętność - wątek „zdrady” w aspekcie osobistym, niedotrzymanie wiary.
Fatum - motyw doświadczenia, „badania” nieszczęścia, „Jak dziki zwierz przyszło Nieszczęś-cie do człowieka/ I zatopiło weń fatalne oczy -/ - Czeka -/ Czy człowiek zboczy?”.
„Ruszaj z Bogiem” - motyw „spłacenia rachunków”.
Wierny-portret - istota wierności pokazana w wymiarach materialnych.
brak
Vanitas - o egoizmach narodowych, o patriotycznym narcyzmie, „Wszystkie ludy - nad wszystkie… pierwsze!”.
Ironia - problem związku pracy twórczej z ironią, „Ty myślisz może, że wiek złoty,/ Bez walk, sam przyjdzie do ludzkości ? -”.
Powieść* - wielokierunkowa polemika z zastaną tradycją pisarską i czytelniczą, parodia sche-matu powieści obyczajowej, kpina z „tajemniczości”, z naśladowania wzorów francuskich.
Syberie - motyw „nowego ducha kupieckiego”, „na dziejów - odłogu”.
Zawody - „Zawodów treść w naturze leży,/ Serce dotrzymać lubi… więcej,/ Więcej zawsze niż się należy”.
Centaury - dla ludzi „wszystko, co nie jest - jak poziom ich - małe,/ Umieją tylko zwać Pa-nem! zwać Bogiem!”.
Cenzor-krytyk - kolejny przykład „centaurowatości”, „Autorów sądzą ich dzieła,/ Nie - autorzy autorów!”.
Królestwo - dylemat wolności i niewoli (a właściwie zniewolenia), „Udziałem tym więcej!… panowanie/ Nad wszystkim na świecie - i nad sobą”.
Idee i prawda - „Prawda się razem dochodzi i czeka!”.
Purytanizm (z listu do M. S.) - interpretacja właściwego pojęcia puryzm (łac. purus - czysty), mydło i marmur.
Cóś - „z intencji rodzi się wszelki uczynek”, „końcem końców pojedynek/ Jest to Coś… i o Cóś - zawsze”.
Cnót-oblicze - „Cnoty spotkałem trzy różne oblicza/ Jak światło, cień i złudzenie”, cnota tragi-czna i dramatyczna, koniec utworu nie zachował się.
brak
brak
brak
Wtedy Ty, Matko - brak początku wiersza, nawiązanie do czwartego przykazania Dekalogu.
Bliscy - motyw opuszczenia, zapomnienia, zdrady, trzy „sfery” ludzi.
Moralności - „Kochający - koniecznie bywa artystą”, były dwie tablice, „aż przyjdzie dzień… gdy gniew, co zbił tablice,/ Stanie się zapałem, który tworzy”.
Tajemnica.
Zagadka - motyw kajdan, odniesionych tu do niewoli konwenansów, do zniewolenia przez wy-paczoną formę.
Jak - brak tekstu.
Kółko - kontynuacja problemu niewoli „umarłych formuł”.
Czułość - kontynuacja problemu niewoli „umarłych formuł”.
Niebo i ziemia - częściej człowiek marzy niż chodzi trzeźwo po ziemi.
brak
Nowy się wiek po ścianach rozpłomienił świtem - tylko dwa końcowe wersy.
Język-ojczysty - „Nie miecz, nie tarcz bronią Języka,/ Lecz - arcydzieła!”.
Bogowie i człowiek - wiersz otwiera dłuższą sekwencję utworów poświęconych sławie, jej dro-gom i bezdrożom, racjom i pozorom; „Dziś autorowie są jak Bóg”, „Trud jest jakoby zabawa”, „20 lat sławy za jeden dzień/ Dając - za dzień jeden szczęśliwy”.
Zapał - kiedyś ogień-święty na Kapitolu, dziś tanie zapałki-chemiczne.
Prac-czoło - problem wartości istotnych i pozornych, racje moralne pracy jako ludzkiego prze-znaczenia, klucz do wyzwolenia, koniec utworu niezachowany.
brak
brak
brak
brak
Niewiasta igłą krzyż na piersiach kole - brak początku wiersza.
Początek broszury politycznej - wyraz dezaprobaty dla szafowania krwią młodych pokoleń, konieczność łączenia tego, co jednostkowe, z tym, co uniwersalne.
Laur dojrzały - „Nikt nie zna dróg do potomności”.
Czas i prawda - „Iluż? ja świeżych książek widziałem skonanie”, „W każdym kraju inaczej Pra-wda się udziela,/ Lubo wszędzie jednego ma nieprzyjaciela”: kłamstwo, lenistwo, pycha i ner-wów-wstręt.
Szlachcic - aluzja do „Zygmunta (nieboszczyka)”, autora Irydiona.
Grzeczność - ironiczne zestawienie wartości etycznej z zachowaniem klienteli biura (chrześci-jan).
Bohater - „Heroizm będzie trwał - dopóki praca,/ Praca? - dopóki stworzenie!…”.
Ideał i reformy - koniec wiersza zaginął.
brak
Lapońscy wzięli księdza w swe obroty - początek wiersza nie zachował się.
Styl nijaki - „szkoła-stylu” a „szkoła-natchnienia”.
Różność-zdań (pod wizerunkiem Alfreda de Musset).
Wielkie słowa - odpowiedzialność artystów za współczesność.
Kolebka-pieśni (Do spółczesnych ludowych pieśniarzy).
Śmierć - rozpoczyna się cykl epitafijny zbioru, poprzedni wiersz o „kolebce”, ten o „mogile”.
Sens-świata - motyw „umarłych formuł” w sposób żartobliwie-ironiczny.
Czemu - zaduma nad „przewrotnością świata”.
Do Zeszłej... (na grobowym głazie) - „Tam, gdzie jest Nikt, i jest Osobą”.
Pamięci Alberta Szeligi hrabi Potockiego - pułkownika - zmarłego na Kaukazie.
Omyłka - „Sukces bożkiem jest dziś”.
Dziennik i epos - zagadnienie mecenatu.
Gadki - refleksja nad rolą dziennikarstwa i prasy.
Dwa guziki (z tyłu) - rozważania o źródłach sztuki (słowa).
Spowiedź - gladiator podejmuje walkę w imieniu Chrystusa.
Cacka - zagadnienie „zdrabniania literatury”, które opanowało cały wiek.
Źródło.
Historyk.
Nerwy - „Kandelabry się skrzywią na realizm”.
Ostatni-despotyzm - zjadliwa satyra na obyczajowość salonową.
Finis - rozpoczyna się część epilogowa zbioru, zbiór „mecum-vade,/ Złożone ze stu perełek”.
Krytyka (wyjęta z czasopismu) - rozrachunek ze współczesnością.
Fortepian Szopena - „Byłem u Ciebie w te dni przedostatnie”, nawiązanie do Orefusza, Pig-maliona, muzyka grana przez Chopina, widzenie Warszawy, „Ciesz się późny wnuku!…/ Jękły głuche kamienie -/ Ideał sięgnął bruku - -”.
Na zgon śp. Józefa Z., oficera Wielkiej-Armii, rannego pod Paryżem, jednego z naczelników Powstania w Polsce - „Przedwieczny - nie pragnie boleści tej,/ Która osłupia serce ludzkie/ W wytrwały je zmieniając głaz”, „Może byśmy już na śmierć zapomnieli/ O chrześcijańskim skonu pogodnego tonie/ I o całości żywota dojrzałego…”.
Epilog. Do Walentego Pomiana Z., zwierzając Mu rękopisma następnie wyszłe w XXI tomie Biblio-teki P[isarzy] P[olskich] - utwór zbiera i ocenia wieloletnie doświadczenia literackie i życiowe Nor-wida, jest rodzajem obrachunku ze współczesnością, ujętą wieloaspektowo i poddaną bardzo su-rowej ocenie, jest wyzwaniem rzuconym organizatorom „wyobraźni i świadomości” narodowej, a szczególnie krytykom literackim.
ANEKS
Tymczasem - Gomulicki proponuje umieścić go jako XXIII wiersz, wątek tematyczny konfliktu po-koleń i „straconego” pokolenia międzypowstaniowego.
Praca - utwór Prac-czoło jest jakąś wersją wiersza Praca.
+ nowa redakcja.
żegnaj, bądź zdrów, „z Bogiem”.
z rosyjskiego urzędnicy (świadomy barbaryzm - zabarwienie pogardliwe).
maszkara, widmo, potwór, maska (także balowa), zgrubiale twarz, zwłaszcza brzydka, tu oznacza: jędza, potwór.
doznanie bezpośredniego, pozazmysłowego kontaktu z Bogiem; poznawanie przez objawienie, w czasach Norwida rzeczy niezrozumiałe.
los, najwyższa przyczyna, przeznaczenie, zagadka, nieszczęście.
marność, urojenie, chełpliwość, gadanina.
istoty mityczne, na poły ludzie, na poły konie, symbol dzikości i barbarzyństwa, u Norwida symbol połowiczności, niedojrzałości.
mianownik w funkcji dopełniacza.
przenośnie: pedanteria, bezwzględne przestrzeganie prawideł, surowości obyczajów, czystości języka.
1
9