Rola zabaw integracyjnych
Opracowała: mgr Jadwiga Wiśniewska
Przedszkole nr 21
„Integracja jest systemem pedagogicznym, wymagającym daleko idącej reformy organizacji warunków nauczania, zmian w metodyce prowadzenia zajęć, we współżyciu uczniów, współpracy uczniów, współpracy z rodziną i relacjach między nauczycielami. Jest to inna pedagogika o odmiennej ideologii, nowych celach kształcenia i wychowania.”[1]
Wszechstronny i harmonijny rozwój dziecka jest procesem bardzo złożonym i uwarunkowanym wieloma czynnikami. Wszelkie starania pedagogów powinny zmierzać do tego, aby rozwój dziecka przebiegał najpomyślniej, by mogło ono w pełni rozwinąć swoje zdolności, zainteresowania, by zawsze było akceptowane.
By proces ten przebiegał prawidłowo, od najmłodszych lat należy zadbać o kształtowanie empatii, czyli zdolności wczuwania się i rozumienia uczuć innych, o życzliwość, o otwarcie na problemy innych. Te cechy umożliwiają nawiązanie głębokich, wartościowych więzi z innymi dziećmi, ludźmi, opartych na wzajemnej akceptacji i szacunku. Aby mogły zaistnieć takie dojrzałe, mądre stosunki pomiędzy ludźmi, potrzebne jest odpowiednie podejście do kształcenia i wychowania dzieci. Świadome, umiejętne rozbudzanie w nich wrażliwości, tolerancji, życzliwości zaowocuje w przyszłości pokoleniem ludzi mądrych, otwartych, wykazujących zrozumienie dla innych.
Szczególną okazją przynoszącą największe korzyści w rozwoju tych cech i kontaktów społecznych są gry i zabawy integracyjne.
„Zabawy integracyjne służą zwiększeniu spójności grupy, mają korzystny wpływ na komunikację i wzajemne zrozumienie, zwiększają poczucie bezpieczeństwa, poprawiają nastrój, podnoszą gotowość do współdziałania."[2] Ułatwiają także uczestnikom zdobycie pewnych doświadczeń i lepszego, bardziej przejrzystego zrozumienia otaczającej nas rzeczywistości.
Zabawy te uczą zachowań, postaw aprobowanych społecznie, pozwalają dziecku na zaspokojenie ciekawości, dają radość i pomagają w budowaniu adekwatnej samooceny.
„Samoocena, samowartościowanie dokonuje się na podstawie informacji o sobie zdobywanych podczas działań dziecka oraz kontaktów interpersonalnych, przekazywanych komunikatów werbalnych i niewerbalnych dostarczanych przez dorosłych i rówieśników.”[3]
Poczucie własnej wartości, czyli postawa wobec siebie ma więc pochodzenie społeczne. Na podstawie literatury psychologicznej i pedagogicznej można określić, że budowaniu pozytywnego obrazu samego siebie u dzieci sprzyjają następujące warunki społeczne:
§ „zupełna lub prawie całkowita akceptacja dziecka, jego przeżyć i działań przez dorosłych (rodziców i nauczycieli),
§ jasno sformułowane i przestrzegane ograniczenia,
§ szacunek i tolerancja dla indywidualnego zachowania wewnątrz zdefiniowanych ograniczeń, jasność porozumiewania się,
§ szansa na własną aktywność,
§ wysoka samoocena rodziców i nauczycieli pozostający w kontakcie z dzieckiem.”[4]
Zapewnienie takich warunków sprzyja poczuciu własnej wartości, akceptacji samego siebie. Natomiast opinie krytyczne, nieprzychylne oceny, brak uwagi i zainteresowania, brak praw i ograniczeń, akceptacja dorosłych uzależniona jedynie od osiągnięć, prowadzić może do negatywnej postawy wobec siebie. Dziecko w obniżonym poczuciu własnej wartości nie wierzy w swoje możliwości i w sytuacjach trudnych reaguje lękiem i napięciem, co dodatkowo obniża efekty jego działania. Jest skłonne bardziej dostrzegać swoje porażki niż sukcesy i znosi je bardzo trudno. W rezultacie często przestaje podejmować się wykonania wielu zadań lub stawia sobie zbyt niskie wymagania i nie wykorzystuje swoich rzeczywistych możliwości. Dzieci mające obniżoną samoocenę są również mniej skłonne do działań na rzecz innych osób.
Dziecko rozwijające się w atmosferze akceptacji nie będzie odczuwało lęku przed nowymi sytuacjami, a przeciwnie - ciekawość i chęć coraz szerszego poznawania otoczenia. Ułatwia mu to rozwój i przyspiesza jego drogę do samodzielności, daje odwagę w rozwiązywaniu pojawiających się problemów i pozwala radzić sobie w trudnych sytuacjach.
Obraz własnej osoby u dziecka, jak wcześniej zostało zasygnalizowane, ma genezę społeczną, ponieważ dziecko buduje wizerunek siebie pod wpływem informacji zwrotnych otrzymywanych od dorosłych i od rówieśników, a więc w procesie społecznym, w procesie komunikowania się. „Proces komunikacji werbalnej rozpoczyna się z chwilą, gdy jeden człowiek mówi do drugiego, ponieważ odczuwa taką potrzebę... .”[5]
Porozumiewanie się - to słowne lub bezsłowne przekazywanie informacji, kształtuje relacje między ludźmi. Relacje te będą dobre, jeżeli komunikacja będzie otwarta (dziecko wie, że jest rozumiane), będzie opierać się na aktywnym słuchaniu, wyrażaniu swoich myśli, poglądów i uczuć bez ranienia innych osób.
Dobremu porozumiewaniu się z dzieckiem sprzyja także m.in. delikatne zachęcanie go do kontaktu poprzez wyrażanie swoich własnych uczuć lub zadawanie pytań, a także przekazywanie informacji zwrotnej na temat tego, jak rozumieliśmy treść wypowiedzi oraz jego odczucia.
Kolejnym i bardzo istotnym elementem zabaw integracyjnych jest kształtowanie twórczej postawy dziecka. Wiek przedszkolny to okres najbardziej twórczy w życiu, nieskażony jeszcze schematyzmem myślenia i działania. W tym wieku dziecko funkcjonuje w świecie w sposób naturalny i intuicyjnie skuteczny. Cechuje go ogromna wyobraźnia, zdolność do fantazjowania, umiejętność improwizowania, niezwykła pomysłowość i duża produktywność. Dziecko przedszkolne w zabawie buduje sobie własny świat i znakomicie w nim funkcjonuje. Rozwijaniu jego aktywności twórczej sprzyja inspirowanie, motywowanie go do aktywności. W takich warunkach dziecko najlepiej jak potrafi, uczy się samo, mimowolnie przez własne działanie. Intuicyjnie, często metodą prób i błędów gromadzi własne umiejętności i wiedzę o otaczającej rzeczywistości.
Jeżeli więc nic nie zakłóci mu tego procesu tworzenia siebie, ma ono wszelkie szansę stać się:
§ otwartym na świat i ludzi,
§ otwartym na nowe zadania,
§ samodzielnym, gotowym do podejmowania ryzyka, radzącym sobie w różnych sytuacjach,
§ odważnym, wierzącym w siebie i odpowiedzialnym za siebie.
Poprzez zabawy integracyjne nauczyciel ma możliwość rozwijania komunikacji u dzieci, integracji grupy, budowania własnej wartości rozwijania postawy twórczej, a także kształtowania w toku rozwoju właściwości szczególnie cennych: wysokiej motywacji poznawczej i motywacji osiągnięć.
Ten rodzaj zabaw daje nauczycielowi także możliwość indywidualnego oddziaływania na każde dziecko, prowadzenia szczegółowej obserwacji, stawiania poprawnej diagnozy pedagogicznej, a także planowej i szczegółowej współpracy z rodzicami.
Nauczyciel organizując zabawy integracyjne, stwarza takie sytuacje edukacyjne, w których zaistnieje:
§ budowanie dobrego klimatu do poprawnej komunikacji z rówieśnikami i dorosłymi,
§ uwalnianie organizmu od napięcia fizjologicznego, którego źródłem są lęki i niepokoje,
§ uczenie dziecka ćwiczeń relaksacyjnych, zmniejszających stan napięcia psychicznego, dających odprężenie, poprawiających samopoczucie,
§ ćwiczenie wyobraźni dziecka,
§ wspomaganie rozwoju dziecka poprzez: - poznanie własnego ciała, - zdobycie pewności siebie, - budowanie poczucia bezpieczeństwa, - ułatwianie nawiązania kontaktu i współpracy z grupą;
§ niwelowanie zaburzeń emocjonalnych: - nieśmiałość, - agresywność, - znalezienie swojego miejsca w zespole, grupie, - budzenie zainteresowań;
§ pokonywanie lęków,
§ wzmacnianie wiary we własne siły,
§ ekspresja fantastyczna,
§ stwarzanie możliwości tworzenia, badania, samodzielnego działania,
§ podkreślanie postaw społecznie pożądanych,
§ budzenie odpowiedzialności za swoje czyny u siebie i innych.
Ta forma działalności, czyli zabawa integracyjna preferowana jest przez pedagogikę zabawy. Pedagogika zabawy nawiązuje do teorii psychologii humanistycznej, przekłada założenia teoretyczne na propozycje sytuacji, w których uczestnik grupy może bez lęku rozwijać swoje najlepsze strony. Celem pedagogiki zabawy jest dostarczanie nauczycielowi różnych pomysłów, umożliwiających mu świadomą, kreatywną, pobudzającą do twórczych rozwiązań pracę z dziećmi poprzez wspólne odkrywanie i przeżywanie. Zabawy preferowane przez pedagogikę zabawy spełniają określone zasady, a zwłaszcza:
§ Dobrowolność uczestnictwa, która polega na tym, że sam uczestnik decyduje czy chce wziąć udział w zajęciach. Nie jest do niczego zmuszany, a rola wychowawcy staje się rolą animatora, który zachęca, zaprasza do uczestnictwa, stara się zainteresować dzieci swoim działaniem.
§ Uwzględnienie wszystkich poziomów, tj. poziomu rzeczowego i emocjonalnego. Poziom rzeczowy dotyczy obiektywnych, logicznych, prawdziwych informacji, które są wymienione między ludźmi. Poziom emocjonalny wskazuje, że zawsze treści kształcenia przyjmowane są w zależności od emocji towarzyszących uczeniu się i od kontaktów w grupie, czyli że to, co chcemy przekazać, nie zawsze jest odebrane zgodnie z naszymi intencjami.
§ Uznawanie pozytywnego przeżycia, jako wartości i unikanie rywalizacji. Pedagogika zabawy uznaje przeżycie jako wartość i preferuje zdobycie pozytywnego doświadczenia, doznania czegoś przyjemnego. Zabawa jest także pełną emocji sytuacją, która pobudza do refleksji, pomaga w rozwiązywaniu problemów. Zdecydowanie unika bezsensownej rywalizacji, przypadkowych zwycięstw, konkurencji, w której jeden zwycięża, a reszta przegrywa. Zabawy uczą współdziałania, współpracy, dostrzegania różnych mocnych stron wśród uczestników grupy, wzmacniają motywacje do wysiłku.
§ Kolejną zasadą zabaw dotyczącą pedagogiki zabawy jest różnorodność środków wyrazów - czyli umożliwienie przekazania treści i emocji poprzez oddziaływanie na różne zmysły. Jest to zasada, która włącza do pracy w grupie wszystkie media. Ruch, gest, dotyk, taniec, dźwięk, malowanie, gra ról, pantomima, ta cała gama środków wyrazu, które wzbogacają tradycyjne słowo mówione.
Wykorzystanie tak dużej gamy środków jest czymś naturalnym w okresie dzieciństwa.
Pedagogika zabawy wśród zabaw integracyjnych wyodrębnia następujące ich rodzaje:
1. Zabawy ułatwiające wejście w grupę, poznanie nowego otoczenia, poznanie imion.
2. Zabawy rozluźniające, odprężające oparte o ruch, taniec, gest, likwidujące napięcia mięśni i napięcie psychiczne.
3. Zabawy ułatwiające wprowadzenie określonego tematu przez poznanie odczuć, doświadczeń, potrzeb członków grupy.
4. Metody określane czasami jako gry dydaktyczne polegają na przedstawieniu treści w formie zagadkowego problemu i poszukiwanie rozwiązania według programowych reguł.
5. Metody wymiany myśli, gry dyskusyjne z włączeniem doświadczeń i wiedzy uczestników.
6. Metody ułatwiające przekaz informacji zwrotnej i sygnalizujące odczucia uczestników zabawy.
7. Metody darmowe, polegające na wykorzystaniu gry z podziałem na role, jako wstępu do omówień problemu.
8. Zabawy umożliwiające samoocenę, poznanie własnej hierarchii wartości, własnych spontanicznych zachowań.
9. Zabawy integrujące grupę, umożliwiające wszystkim wspólną, aktywną zabawę, bez podziału na bawiących się i obserwatorów bez ośmieszającej rywalizacji.
Wśród wielu rodzajów zabaw wymienionych przez pedagogikę zabawy, wiele miejsca i uwagi poświęca się tańcom integracyjnym.
Rudolf Laban - twórca nowoczesnej, twórczej i ekspresyjnej gimnastyki twierdził, że ruch wyraża potrzebę ludzkiej aktywności.
Przez ruch naszego ciała uczymy się nawiązywać kontakt z otaczającym światem. Najważniejsze potrzeby związane są z ruchem, odprężeniem, ekspresją i tworzeniem. Wszystkie te potrzeby zaspokaja taniec. Ruch i taniec mają istotne znaczenie dla rozwoju osobowości człowieka, są również elementami terapii, ponieważ ruch znosi napięcie mięśniowe, emocjonalne, daje odprężenie. W tańcu kluczową rolę pełni zmysł dotyku. Dotyk to forma komunikowania się z drugim człowiekiem, pozwala przekazywać informacje i emocje. Taniec rodzi się z potrzeby bycia w kontakcie z innymi. Tego, czego człowiek szuka poza zrozumieniem, to komunikacja. Dla dziecka tak samo ważne jest tańczyć, jak mówić, liczyć, uczyć się języka. Tańce, w których występują częste, spontaniczne zmiany partnerów, pozwalają „odkrywać” ciągle nowe osoby w bliskim kontakcie.
Zalety pedagogiki zabawy i zabaw integracyjnych, wdrożone do praktyki dnia codziennego oddziałują nie tylko na jakość wykonywanej pracy, w wielu przypadkach przynoszą dużą satysfakcję nie tylko nauczycielom, ale również dzieciom.
Są zatem sposobem na efektywną pracę i naukę oraz okazją do wydobycia potencjału możliwości, talentów tkwiących w każdym z uczestników zabawy.
[1] Kościelska M. Integracja szansą nowego pokolenia. w Wychowanie i nauczanie integracyjne red. J. Bogucka, M. Kościelska, Warszawa 1994
[2] Bodenko A. Wspomaganie procesu wychowawczego programami profilaktyczno - edukacyjnymi;
[3] Dobson J. Jak budować poczucie własnej wartości w swoim dziecku, Lublin 1993
[4] Lubomirska K. Edukacja promująca rozwój, Przedszkolaki Krok Pierwszy - materiały do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym; Warszawa 1996
[5] Gordon T. Wychowanie bez porażek w szkole; Warszawa 1995