Rola zabaw dydaktycznych

w przygotowaniu dziecka

do nauki pisania.

mgr Jadwiga Węgrzyńska

Spis treści

Wstęp

Wstęp

Poważną rolę we wszechstronnym rozwoju dziecka odgrywają zabawy dydaktyczne, które bazując na podstawowej funkcji psychiki dziecka, na potrzebie zabawy, wywierają świadomy wpływ na jego czynności umysłowe.

Zabawy dydaktyczne stwarzają okazję do wykorzystania posiadanej wiedzy czy umiejętności do określonego i zrozumiałego celu - przygotowania do nauki pisania.

Przygotowanie do nauki pisania obejmuje szereg działań właściwych różnym dziedzinom wychowania, które tylko pozornie nie mają między sobą powiązań. W ramy jego wejdą indywidualne i zespołowe zabawy i gry ruchowe, działalność plastyczno - konstrukcyjna dzieci oraz zabawy i prace prowadzące do rozumienia i posługiwania się symbolem graficznym.

Powiązanie działań z różnych działów wychowania ma bardzo duże znaczenie w przygotowaniu do nauki pisania.

1. Treści programowe w pracy wychowawczo-dydaktycznej w oddziałach przedszkolnych z zakresu przygotowania dziecka do nauki pisania.

Praca wychowawczo-dydaktyczna z dziećmi sześcioletnimi w placówkach przedszkolnych stanowi podstawę wychowania i kształcenia w szkole.

Szczególna rola placówek wychowania przedszkolnego wypływa z zasadniczego wpływu okresu dzieciństwa na kształtowanie się ludzkiej osobowości. Dzięki naturalnej aktywności dziecka, ciekawości i chłonności jego umysłu, plastyczności psychicznej i tendencji do naśladownictwa, jest ono najbardziej podatne na wpływy pedagogiczne. Wysoki stopień wrażliwości emocjonalnej dzieci w wieku przedszkolnym stwarza szczególnie sprzyjające warunki do osiągnięcia przez wychowawcę efektów swojego oddziaływania.

Program pracy uwzględnia podstawowe dziedziny oddziaływania, odpowiadające różnym sferom osobowości, określając zadania moralno-społecznego, umysłowego, technicznego, estetycznego i zdrowotnego. Rozwój osobowości dziecka staje się w ten sposób rezultatem wielostronnego intensywnego uczestniczenia dziecka w działaniu, przeżywaniu i poznawaniu otaczającego świata.

Jednym z zadań w zakresie wychowania umysłowego jest wyrabianie pełnej gotowości do nauki pisania. Odbywa się to podczas zabaw dydaktycznych i ruchowych mających na celu ułatwienie dziecku poznania schematu ciała i kierunku.

Stwarzanie warunków do swobodnej działalności artystyczno - konstrukcyjnej oraz organizowanie zabaw, gier i zajęć polegających na wykonywaniu różnych zadań:

• doskonalenie sprawności manualnych w trakcie montowania, modelowania, wydziergania, wycinania itp.;

• wywoływanie swobodnych, ciągłych ruchów ręki z wprowadzeniem zmiany kierunku (np. prowadzenie linii łączących poszczególne punkty itp.):

• przetwarzanie obrazu ruchowego na obraz graficzny i odwrotnie:

• odtwarzanie i odwzorowywanie różnych form, kształtów i układów w trakcie układania, lepienia czy konstruowania:

• wykonywanie elementów litero podobnych na kartce blokowej oraz na stronie zeszytu (w drugim półroczu).

2. Kształtowanie gotowości do nauki pisania

Proces przygotowania dziecka do nauki pisania jest procesem długofalowym, złożonym z wielu etapów. Obejmuje on cały okres przedszkolny, daleko wyprzedzając graficzne ćwiczenia, stosowane w najstarszych grupach przedszkola i rozumiane jako przygotowanie do nauki pisania.

Rozwijanie sprawności dziecka w zakresie przygotowania jego ręki i umysłu do przyszłej nauki pisania dotyczy na początku ruchowego rozwoju dziecka i orientacji w przestrzeni, aniżeli jego sprawności intelektualnych i możliwości graficznego odtwarzania. Globalność ruchów, słaba kontrola oka nad ruchami rąk, braki w ich różnicowaniu i precyzji, nie wyuczone jeszcze umiejętności i nawyki, a przede wszystkim często niezdecydowana jeszcze przewaga stronna (lateralizacja)- to cechy bardzo istotne w przygotowaniu dzieci do nauki pisania.

Obok cech charakteryzujących dany okres rozwojowy występują wśród dzieci różnice indywidualne, które wynikają z różnych przyczyn zewnętrznych, środowiskowych, które wpływają na dużą rozpiętość poziomu sprawności dzieci tego samego rocznika.

Zabawy i ćwiczenia ruchowe kształtujące swobodne działanie rozluźnionych mięśni, hamowanie i pobudzanie ruchów, ich rytm i harmonię są stosowane w związku z realizacją działu wychowania fizycznego.

Ściśle korespondujący z rozwojem ruchowym dziecka jest rozwój umysłowy, który decyduje w procesie przyszłego rozumienia i odtwarzania znaków pisania, a więc: globalne i globalno - analityczne spostrzeganie, ograniczona funkcja różnicowania, trudności w dokonywaniu syntezy, uwzględniającej cechy i stosunki między elementami całości, szczególnie tam, gdzie dziecko ma do czynienia z materiałem dla siebie abstrakcyjnym.

Nauka pisania w początkowej fazie polega na odwzorowywaniu, czyli wiernym i dokładnym odtwarzaniu graficznym znaków literopodobnych, liter i wyrazów z modelu. Graficzne odwzorowywanie narzuca dziecku szczególną trudność jednoczesnego wiązania czynności analizy i syntezy w operacji wzrokowej i ruchowej, czyli natychmiastowego przekształcenia obrazu wizualnego na obraz ruchu. W związku z tą sytuacją przygotowanie do nauki pisania obejmuje te sprawy, które z racji właściwości rozwojowych wieku przedszkolnego oraz opóźnień środowiskowych wielu dzieci jak również z przyczyn indywidualnych będą stanowiły dla dzieci trudności:

• ruchowego wykonawstwa - słaba koordynacja ruchowa oraz kontrola wzrokowa;

• rozumienie, a następnie łączenie znaczenia dźwięku z odpowiadającym mu znakiem graficznym;

• ujmowaniu kształtu graficznego jako całości zawierającej kilka elementów składowych;

• rozumienie stosunku między elementami całości pod względem takich cech jak kierunek, proporcje wymiarów, miejsce elementów w całości.

Przy tak skomplikowanym przygotowaniu ręki i umysłu dziecka do nauki pisania w szkole należy oprzeć go na rozwojowych możliwościach i potrzebach dzieci, takich jak własna aktywność, działanie przez zabawę, ciekawość, tendencje naśladowcze. Dlatego też, podstawową formą nabywania przez dziecko sprawności psychoruchowych powinna być zabawa. W zabawie dziecko operując różnym materiałem manipuluje, poszukuje, doświadcza i naśladuje, powtarza różne czynności, nabierając w nich wprawę.

Dopiero na tym gruncie powinny rozwijać się zabawy organizowane w zespole, stawiając dzieciom określone zadania, gdzie obowiązują reguły postępowania, cechy pracy oraz świadomego ćwiczenia sprawności.

3. Rola psychomotoryki w przygotowaniu dziecka do nauki pisania - rodzaje zabaw.

Rodzaje trudności ruchowych, na jakie narażone jest dziecko rozpoczynające naukę pisania to:

• zharmonizowanie dużych i małych ruchów kończyny, z równoczesną umiejętnością kolejnego włączania napięć poszczególnych grup mięśni i siły nacisku wywieranego na papier;

• konieczność posługiwania się szeregiem drobnych, nieznacznie tylko zróżnicowanych ruchów, których dziecko jeszcze nie opanowało, należy do nich różnicowanie wielkości liter, stałe zmiany kierunku linii, zawarte w jednym ruchu pisania liter w wyrazach, płynny ruch wiązania kilku elementów graficznych w procesie łączenia liter;

• rozpoczynanie pisania wyrazów od początku linii poziomej i odmierzanie odległości między każdą poprzednią i następną linią;

• rytmiczność pisania.

Stąd wynika, że czynności pisania zawierają w sobie elementy intelektualno - motoryczne, takie jak: różnicujące spostrzeżenia kształtu, kierunku, wielkości oraz umysłowe operacje wiązania tych właściwości w określone stosunki i współzależności.

3.1. Zabawy kształtujące orientację w kierunkach przestrzennych.

Pojmowanie kierunków i umiejętności zastosowania ich w praktyce jest niezbędnym warunkiem opanowania umiejętności odróżniania i określenia liter. Rozumienie kierunku związane jest niepodzielnie z własnym ciałem i przestrzenią, w której się poruszamy.

Grupę zabaw, które posiadają walory w poznawaniu schematu ciała i związanych z nim kierunków, są ćwiczenia kształtujące tułowia, a szczególnie skłony w bok i skręty. Takie zabawy jak „Łódka na fali”, „Wahadło zegara”, „Dotknij uchem kolana” itd. uczą dzieci rozpoznawać i odróżniać strony ciała i poszczególne jego części. Wyrabiają ogólną elastyczność i gibkość. Orientacji w kierunkach sprzyjają również zabawy związane z percepcją słuchową, takie jak: „Skąd głos dochodzi”, „Gdzie jaki ptak śpiewa”.

Równolegle z zabawami i ćwiczeniami kształtującymi ujmowanie kierunków w stosunku do własnego ciała i otaczającej przestrzeni, należy pracować nad sprawnością rąk i różnicowaniem ręki prawej i lewej. Do osiągnięcia tej sprawności prowadzona jest zabawa powiązana z manipulacją przedmiotami, zajęcia plastyczno - konstrukcyjne i czynności samoobsługowe. Usprawnianiu pracy rąk służą zabawy związane z toczeniem, rzucaniem i chwytaniem różnych rozmiarów piłek, obręczy, woreczków. Wprowadza się również próby łączenia rzutów i chwytów w ruchu: w chodzie lub w biegu, oraz przerzucanie z ręki do ręki. Wyrabiając orientację dziecka w kierunkach przestrzennych, należy utrwalać pamięć ruchową dziecka tzn. zachowanie pewnych obrazów ruchowych. Dzięki pamięci dynamicznie tworzonych obrazów ruchowych, dzieci nabywają umiejętności wiązania wielu ruchów w określone całości, bez przerywania w trakcie ich wykonania. Przejawia się to w płynności i swobodzie ruchów związanych, podczas których dzieci wykonują szereg równoczesnych czynności. Jest to sprawność niezbędna dziecku w procesie nauki pisania. Im bardziej będzie ono sprawne ogólnie, tym łatwiej i szybciej potrafi opanować drobne i zróżnicowane ruchy pisania,

Rozwijaniu pamięci ruchowej służą zabawy w imitowanie ruchem rozmaitych czynności np. zabawa w „Króla - Lula”, polegająca na zgadywaniu rodzaju działania na podstawie ruchowej ilustracji.

Dążąc do usprawnienia obu rąk równocześnie i różnicowania kierunku każdej z nich, dajemy dzieciom małe zadania polegające na rysowaniu w powietrzu określonych form jednocześnie obiema rękami np. rysowanie torów kolejowych (dwie równoległe, pionowe linie) lub dwa ślimaki (spiralne, płynne ruchy koliste o stopniowo zwiększających się kręgach), dwa takie same okienka (kwadraty) itp.

3.2. Kształtowanie koordynacji wzrokowo - ruchowej.

Koordynacja ruchowa obejmuje harmonijną współpracę różnych grup mięśniowych w trakcie wykonywania różnych czynności jak i momenty zwalniania napięć mięśniowych i całkowitego wyłączania ruchów, między innymi zbędnych w danej czynności. Wymaga to wyrobienia przez dziecko tzw. czucia mięśniowego i pamięci mięśniowej, a więc najpierw intuicyjnego wyczuwania i kierowania pracą swoich mięśni, a następnie coraz bardziej świadomego kierowania wywoływaniem dowolnej energii mięśniowej w różnych partiach swego organizmu i zwalnianiem mięśniowego napięcia zależnie od rodzaju wykonywanego ruchu.

Inną cechą motoryczności, która ma znaczenie w procesie przygotowania do nauki pisania, jest zręczność, czyli stopień podporządkowania ruchowego oka do ręki, wzroku do czynności rąk.

U małego dziecka brakuje dróg współdziałania między analizatorami wzrokowym i kinestetyczno - ruchowym w czasie jego pierwszych manipulacji na przedmiotach. Ten brak drożności jest wynikiem braku doświadczeń czynnościowych, które zwielokrotnione z wiekiem, często powtarzane odgrywają rolę treningu i zaczynają pozostawiać trwałe ślady w ośrodkach nerwowych, wiążąc coraz częściej wzrok z ruchem.

Wspaniałym przykładem zabaw kształtujących płynność, giętkość i koordynację ruchów są: „Przylot i odlot bocianów”, „Nauka pływania”.

Niezależnie od rodzaju zabaw rozwijamy jednocześnie koordynację wzrokowo - ruchową dzieci. Służą temu dwie grupy zabaw przeznaczone usprawnieniu dużej i małej motoryki. Nazywane są one zabawami „oko - ręka”.

W obu rodzajach zabaw chodzi o kształtowanie tej samej umiejętności podporządkowania czynności ruchowych kontroli wzroku, przy równoczesnym wytwarzaniu zharmonizowanych pod względem siły, dynamiki i kierunku schematów ruchowych. Różnica dotyczy zakresu przestrzeni, na której dzieci działają, ich pozycji, a przede wszystkim zakresu i rodzaju celowych ruchów.

Podporządkowaniu czynności ruchowych kontroli wzroku mają służyć różnorodne zabawy zręcznościowe w zakresie dużej motoryki. Będą to np.:

• kto dalej rzuci woreczek, piłkę, drewienko na wodzie;

• toczenie piłki do dołka;

• toczenie piłki przez bramki, tzw. „slalom” piłek;

• rzucanie do celu: tarczy, obręczy, kosza.

Zabawą w rzucanie do celu są także „kręgle”, gra stwarzająca wiele możliwości odmian i punktacji. Trudniejszą, lecz bardziej interesującą zabawą jest gra w „serso”. „Badbington” - podobnie jak „serso” służy do zabawy parami.

Obie te gry należą do trudnych zręcznościowo zabaw ćwiczących koordynację wzroku i ruchu i wymagają dostosowania ruchów całego ciała, ciągłej zmiany pozycji. W zakresie małej motoryki przykładami zabaw zręcznościowych są różne warianty gry w „pchełki”, „skaczące czapeczki”, koszykówkę i serso stołowe, bilard i wiele innych.

We wszystkich zabawach i grach chodzi o to, aby na zasadzie metody prób i błędów gwarantującej doświadczenie własnym ciałem, uczuciem mięśniowym, dzieci uczyły się różnicować siłę i kierunek ruchów swojego ramienia, przedramienia i nadgarstka, a także aby intuicyjnie zdały sobie sprawę ze współzależności pracy tych grup mięśniowych i wzajemnej zależności między rodzajem wyrzutu a jego skutkiem w postaci uzyskanego rezultatu.

4. Rola działalności plastyczno - konstrukcyjnej w procesie przygotowania do nauki pisania.

Działalność plastyczno - konstrukcyjna dzieci w aspekcie przygotowania ich do przyszłej nauki pisania spełnia różnorodne funkcje i przyczynia się do rozwoju spostrzeżeń i wyobrażeń, które z globalnych i ogólnikowych stają się, dzięki działaniu dziecka, coraz bardziej szczegółowe i dokładne, kształtuje pojęcie przestrzeni i kierunków, ułatwia widzenie i porównywanie przedmiotów, ujmowanie różnic i podobieństw, klasyfikowanie ich według jednej cechy wyróżniającej, stanowi jedną z dostępnych dziecku dróg pojmowania abstrakcji przez konkretne działania na przedmiotach, czyli analizy i syntezy myślenia w działaniu. Wykorzystując poszczególne techniki plastyczne w procesie wyrabiania gotowości do pisania u dzieci należy pamiętać o szczególnym walorze działalności plastyczno - konstrukcyjnej, atrakcyjności działania dziecka, działania, które zawsze znajduje się na pograniczu zabawy i pracy.

4.1. Techniki przestrzenne.

Techniki przestrzenne - zawierają w sobie elementy konstrukcji - tworzenia całości z części, łączenia wielu elementów w jedność.

Konstruowanie wprowadza dziecko w tajniki analizy budowy przedmiotów i stosunków współzależności między nimi i otaczającą przestrzenią. Opanowanie struktury przestrzeni jest umiejętnością niezwykle istotną w osiągnięciu przez dzieci dojrzałości szkolnej pod względem przygotowania ich do nauki pisania (rozplanowania kartki, miejsca rozpoczynania linii, ich następstwa i odległości między nimi).

Każda z technik przestrzennych posiada indywidualne walory kształcące i rozwijające psychomotoryczne możliwości dzieci.

Układanie - przyczynia się do praktycznego poznawania cech płaskich figur geometrycznych, składania całości z części, wyrażania płaszczyzn i układów liniowych (pasy, szlaki, zakładki, fryzy itp.), umożliwiając dziecku projektowanie i odtwarzanie treści obrazowych i dekoracyjnych.

Budowanie i konstruowanie z gotowych elementów uczy dzieci operowania trójwymiarowymi figurami w przestrzeni, zaznajamiania zależnościami proporcji wymiarów, położenia i kierunkami każdego elementu w całość, czyli służy praktycznemu poznawaniu i uświadamianiu sobie skomplikowanych stosunków między przedmiotami.

Wycinanie stwarza szczególną potrzebę koordynowania ruchów rąk i palców z pracą oczu. Skłania do samodzielnego wytwarzania każdego z elementów powstającej całości, wymaga więc szczególnie ważnego planowania, przewidywania każdej następnej czynności.

Lepienie - jest jedną z podstawowych technik usprawniających ręce, wzmacniających siłę działania mięśni całej dłoni i palców w przygotowaniu do nauki pisania. Lepienie ma znaczenie gimnastyki rąk dziecka, ważnej ze względu na ich ogólną sprawność i siłę.

Majsterkowanie służy szczególnie rozwijaniu orientacji przestrzennej i kształtowaniu pojęcia stosunków. Dzieci mają do czynienia z materiałem przemysłowym, jak i z tworzywem przyrodniczym. Występują tutaj elementy wielu innych technik, a więc np. cięcie papieru, sklejanie go i naklejanie, rysowanie i malowanie ozdób, łączenia poszczególnych części patykami, gliną lub plasteliną. Dlatego jest ona techniką różnorodną i pobudzającą procesy poznawcze jak i manualne, analizę i syntezę myślenia.

4.2. Techniki płaskie

Techniki płaskie to przede wszystkim różne rodzaje rysunków i malowania, to także wydzieranie z papieru, stemplowanie i wyszywanie. Każda z tych plastycznych działalności ma swoje specyficzne cechy rozwijające umysł i zręczność rąk dziecka.

Rysunek stwarza najwięcej możliwości graficznych w przedstawianiu postaci, przedmiotów, symboli, schematów, które są dekoracyjnymi ornamentami. Rysować można ołówkiem, kredką świecową i ołówkową twardą, tuszem, patyczkiem na ziemi, kredą na tablicy itp.

Malowanie dzięki materiałowi i narzędziu wyzwala ruchy płynne, powolne, szersze i swobodniejsze niż rysowanie. Mocne, nasycone kolory farb pobudzają, cieszą, aktywizują emocjonalnie.

Wydzieranie - jest techniką bezpośredniego kontaktu tworzywa z rękami kształtującymi je na podobieństwo własnego wyobrażenia przedmiotu - formy przez dziecko. Trening w wydzieraniu prowadzi do dużej wrażliwości czuciowej opuszków palców, do sprawnej współpracy między nimi, co w przyszłości będzie miało istotne znaczenie dla prawidłowego posługiwania się długopisem.

Stemplowanie jest techniką polegającą na posługiwaniu się w komponowaniu gotowymi elementami. Stwarza ona nowe możliwości operowania dłonią i dostosowania napięcia mięśni do projektowanego wyniku. Sposób odbijania stempla na papierze i maczania go w gęstej farbie decyduje o jakości odbitki.

Wyszywanie jest szczególnie użyteczną techniką w procesie przygotowania do pisania, ponieważ angażuje do pracy te stawy i mięśnie, które czynne są podczas pisania stwarzając jednocześnie wiele atrakcyjnych form wytwarzania użytecznych przedmiotów. Podczas wyszywania - podobnie jak przy pisaniu - wzór wizualny i ruchowy odgrywa rolę kierunkującą w pracy dziecka. Doświadczalne wymierzanie i określanie długości i kierunku podczas wyszywania prostych liniowych ściegów polega na przechodzeniu od obrazu graficznego wzoru do jego ruchowego odpowiednika. Pod tym względem wyszywanie wyraźnie koresponduje z czynnością pisania.

Zabawy ruchowo - graficzne w czasie graficznego odtwarzania obrazu wyrazu i liter, dziecko staje przed trudnością przełożenia wzrokowego obrazu statecznego wzoru na obraz odpowiadającego mu, dynamicznego ruchu. Każda więc ruchowa próba odtwarzania wzoru liter przy nauce pisania polega na współpracy analizatora wzrokowego, ruchowego, a także słuchowego, ponieważ w trakcie odtwarzania graficznego dziecko musi jednocześnie kojarzyć widzianą formę litery czy wyrazu z dźwiękiem, jaki jej odpowiada. W przygotowaniu do nauki pisania jedno z najistotniejszych zadań - to pomóc dziecku w wytwarzaniu ruchowych wyobrażeń powstawania kształtów graficznych ułatwiając w ten sposób dokonywanie prawidłowego odwzorowywania wyrazów i liter. Rodzajem takiej zabawy jest wywoływanie ruchu rozmaitych przedmiotów i próby graficznego naśladowania zaobserwowanych ruchów, ich rytmu, kierunku itp. Np. puszczany grający bąk. Przed dzieckiem leżą kolorowe kredki i karton. Na hasło „narysuj jak ten bąk szybko się obraca, jak biegnie dookoła po podłodze” - dziecko próbuje naśladować obrotami własnego ciała jak szybko kręci się bąk poczym, w dowolny sposób swobodnymi liniami, kołami, spiralami rysuje ruch wirowania.

Tego typu zabawy rozwijają umiejętność przetwarzania obrazu ruchu na obraz graficznej syntezy łącząc ćwiczenia funkcji z żartem, domysłem, zabawą sytuacyjną.

Łączenie spostrzegania ruchu z jego zapisem w rysunku najtrwalsze rezultaty daje w doświadczeniu i obserwacji swoich, jak również kolegów, ruchów w przestrzeni. Podstawą takich organizowanych zabaw jest doznawanie wrażeń biegu, skoków, zmiany tempa, obrotów, zmiany kierunków.

Zabawy ruchowe i ruchowo - graficzne poprzedzają etap zajęć i zabaw o charakterze czysto graficznym. Trening jaki uzyskały w czasie wyczuwania kierunku, rytmu i tempa ruchów własnym ciałem, w czasie obserwowania ich i następującego po tym rysowania pozwala na wprowadzenie bezpośredniego rysunku graficznego, wyróżniającego ruch na podstawie jego wyobrażenia, a także prób znakowania - symbolizowania w rysunku konkretnych przedmiotów. Przykładami zadań jakie można w tym zakresie postawić przed dzieckiem to np.:

• rysowanie planu ogródka;

• projektowanie planu mieszkania;

• rysowanie „skoków żaby, ptaszka, psa, zająca”;

• labirynty;

• zagadki rysunkowe;

• kompozycja rysunkowa na wąskich paskach kartonu itd.;

Ze względu na pokrewieństwo rysunku dekoracyjnego ze znakami pisma jest ono cenną pomocą w przygotowaniu dzieci do nauki pisania.

5. Symbole graficzne i próby pisania.

Znaki i symbole oznaczają realne przedmioty zdarzenia i sytuacje. Spełniają one funkcję zastępczą i uogólniającą wobec konkretnych przedmiotów i sytuacji. Niezbędnym jednak warunkiem prawidłowego operowania symbolem przez dziecko jest odróżnianie znaku oznaczającego od przedmiotu oznaczonego.

W procesie przygotowania dzieci do nauki szkolnej znaczenie rozumienia i posługiwania się symbolami ma pierwszorzędne znaczenia. W toku nauki czytania i pisania jak również matematyki szczególnie ważne są dla dziecka symbole dźwiękowe i wizualne typu graficznego. A więc głoska - jako pojedynczy, dźwiękowy odpowiednik graficznego zapisu litery, zgłoska - będąca zespołem dźwięków oznaczających graficzny znak sylaby, słowo - jako dźwiękowy symbol zespołu graficznych znaków (liter), tworzących całość wyrazu.

Zastępowanie znanych treści symbolami, prawidłowe ich odczytywanie i kierowanie się nimi w praktycznym postępowaniu jest właściwą drogą prowadzącą dziecko do rozumienia i posługiwania się wyrazem i literą. Jednakże proces zapoznawania dzieci z symbolem powinien prowadzić od znaków bliskich znaczeniowo danym treściom do coraz bardziej umownych, oderwanych od klimatu. W życiu dziecka 6-letniego znak, sygnał, symbol odgrywa już od dawna istotną rolę w zabawach tematycznych.

W grupie 6-latków wprowadzane są znaki graficzne w wielu różnorodnych loteryjkach, w których np. rysunek przeszkody na drodze sygnalizuje dziecku konieczność opuszczania kolejki w rzucaniu kostką, a wyrzucenie 6 oczek uprawnia do ponownego rzutu. Szczególną rolę w poznawaniu znaczenia symbolu odgrywają gry i zabawy znakami drogowymi.

W codziennym życiu grupy 6-latków symbol graficzny znajduje bardzo wszechstronne zastosowanie: zaznaczanie dyżuru, zbiorów przyrodniczych, hodowle roślin, kalendarz pogody.

W zabawach w terenie znaki graficzne znajdują wdzięczne zastosowanie we wszystkich grach tropiących, takich jak: odnajdujemy drogę do ukrytego skarbu, szukamy listów obrazkowych, marsze z przeszkodami i wiele innych.

Przygotowaniu do pisania sprzyja, obok specjalnie w tym celu planowanych zabaw i zajęć, wprowadzenie w codzienne życie zabaw i prac dzieci napisów drukowanych oznaczających dobrze znane przedmioty lub miejsca. Służą one jako wywieszki informujące, np. telefon, dom lalek, klocki, sklep, owoce itd., z których dzieci korzystają, wybierając je spośród innych, aby oznaczyć miejsce w tematycznych zabawach. Możność obcowania i manipulowania na co dzień taką graficzną pomocą, jaką stanowią napisy, ożywia zabawy, rozbudzając jednocześnie zainteresowanie literą i wyrazem.

Podstawą przygotowania do nauki pisania jest systematyczność stosowania poszczególnych sposobów, rytmiczna częstotliwość zabaw, zajęć i ćwiczeń organizowanych w tym celu i codzienny kontakt dzieci z zabawkami, pomocami i przyborami, które pobudzają ich zaciekawienie, chęć działania, czynienie prób ruchowych, plastyczno - konstrukcyjnych, graficznych w sprzyjających ku temu warunkach a także dowolne próby odtwarzania wyrazów.

W planowaniu procesu przygotowania do pisania należy uwzględnić proporcjonalnie wszystkie omówione dziedziny rozwoju i wychowania dbając o to, aby zabawy ruchowe - usprawniające i gruntujące orientację w kierunkach prowadzone były równolegle z zabawami ruchowo - graficznymi, z zajęciami i pracami o charakterze plastyczno - konstrukcyjnym oraz z zabawami z zastosowaniem symboli graficznych.

5. Metodologia badań własnych

6.1. Cele, problemy i hipotezy badawcze.

Przygotowanie dziecka do nauki pisania jest bardzo ważnym problemem w pracy dydaktycznej. Dla prawidłowej realizacji zadań programowych dotyczących przygotowania dziecka do nauki pisania niezbędna jest orientacja merytoryczna i metodyczna nauczyciela.

Problem główny w niniejszej pracy stanowi pytanie: Jaka jest rola zabaw dydaktycznych w przygotowaniu dziecka do nauki pisania?

Na podstawie analizy literatury pedagogicznej i psychologicznej oraz własnych doświadczeń praktycznych postawiono hipotezy czyli domysły (Pilch 1987).

W myśl warunków, jakimi odpowiadać powinna hipoteza, przyjęto następujące założenie: wyższą efektywnością w przygotowaniu dziecka do nauki pisania wykazała się grupa, w której oparto naukę pisania na zabawach dydaktycznych wspomaganych działalnością plastyczno - konstrukcyjną.

6.2. Metody, techniki i narzędzia badawcze stosowane w pracy.

Metoda badań jest to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących najogólniej całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązywania określonego problemu naukowego (Pilch 1987).

Biorąc pod uwagę przedmiot i zakres problematyki badawczej, a mianowicie przygotowanie dziecka do nauki pisania posłużyłam się eksperymentem pedagogicznym zdefiniowanym przez Zaczyńskiego jako „metoda naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości, polegająca na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzanie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem” (Zaczyński 1968).

Ten nowy instrumentalnie wprowadzany do procesu czynnik, nazywa się czynnikiem eksperymentalnym lub zmienną niezależną. Obserwowane zaś zmiany powstały pod jego wpływem nazywa się zmiennymi zależnymi.

Zmienna niezależna w niniejszej pracy, to grupa zabaw dydaktycznych oraz działalności artystyczno - konstrukcyjnych nastawionych na przygotowanie dziecka do nauki pisania.

Zmienną zależną zaś jest poziom osiągniętych umiejętności będących wynikiem obserwowanych zmian powstałych pod wpływem czynników eksperymentalnych, czyli w przypadku niniejszej pracy cyklu zabaw dydaktycznych i zajęć plastycznych.

Eksperyment został przeprowadzony techniką grup równoległych, zwaną niekiedy techniką grup porównawczych. Dla ustalenia poziomu grup w momencie wyjściowym i końcowym zastosowano testy umiejętności.

Ryc. nr 1. Schemat techniki grup równoległych w metodzie eksperymentu.

Grupy	Badania początkowe poziomu umiejętności manualnych	Warunki	Badania końcowe poziomu umiejętności manualnych	wyniki
Grupa eksperymentalna GE	Poziom początkowej umiejętności manualnej	Czynnik eksperymentalny	Poziom końcowej umiejętności manualnej	Wynik pierwszej grupy
Grupa kontrolna GK				Czynnik kontrolny		Wynik drugiej grupy

Jest to ogólny obraz sytuacyjny, pokazujący konieczną obecność dwóch grup porównawczych (eksperymentalnej i kontrolnej), czynników badanych, pomiarów umiejętności manualnej w badaniach początkowych i końcowych wraz z określeniem sytuacji obu porównawczych grup oraz wyników eksperymentu.

Obie badane grupy oraz każda sama dla siebie są układami odniesienia. Eksperyment w badanym wypadku będzie udany, gdy w grupie eksperymentalnej poziom umiejętności pisania w badaniu początkowym będzie większy od poziomu umiejętności pisania w badaniach końcowych, to znaczy, gdy wyniki końcowe badań w grupie eksperymentalnej będą lepsze od wyników w grupie kontrolnej.

Eksperyment objął cykl zabaw i zajęć które miały na celu przygotowanie dziecka do nauki pisania. Praca z dziećmi miała charakter zadaniowo - czynnościowy. Zadania stawiane dzieciom stwarzają im szerokie możliwości czynnego działania w procesie organizacyjnym przez nauczyciela.

Metodą zadaniową posługuje się nauczyciel w trakcie zajęć dotyczących różnorodnej tematyki, organizowanych zabaw, plastycznej, technicznej i ruchowej działalności dziecka.

Tematyka proponowanych zajęć i zabaw dydaktycznych dla dzieci nawiązuje do spraw bliskich dzieciom i przygotowuje je do nauki pisania. Przykładowy cykl zabaw i zajęć obrazuje ryc. nr 2.

Ryc. nr 2. Zestaw zabaw i zajęć wykorzystanych w grupie eksperymentalnej.

L.p.	Tematyka zabaw i zajęć	Cele oddziaływań dydaktycznych
1	2	3
1.	„Czyj kasztan upadł dalej ?”	Ocena różnic w odległości, rysowanie toru drogi wyznaczonej przez kasztan.
2.	„Kto szybciej i lepiej buduje ?”	Szybkie rozpoznawanie różnic w kształtach i ilości klocków. Wdrażanie do poprawnego odtwarzania układu klocków.
3.	„Proś o duży lub mały kwadrat !”	Utrwalanie kształtów i nazw figur geometrycznych. Spostrzeganie różnic w ich wymiarach.
4.	„Idź prosto, na lewo, na prawo”	Rozumienie i stosowanie w praktyce określeń kierunku. Rysowanie na dużym kartonie drogi jaką wykonało dziecko od startu do mety.
5.	„Ułóż przedmiot”	Wdrażanie dzieci do składania wydzielonych przedmiotów o złożonych kształtach wg wzoru.
6.	„Połamane schody”	Zwracanie uwagi na zaburzenia równomierności narastania wielkości, włączanie brakujących elementów w szereg.

1	2	3
7.	„Figurki z kolorowej mozaiki”	Kształtowanie umiejętności podziału złożonego kształtu przedmiotów na szereg jednorodnych elementów danego kształtu, znajdujących się w różnym położeniu przestrzennym i w różnych wzajemnych powiązaniach.
8.	„Szybkie układanie i rysowanie kształtów”	Kształtowanie umiejętności podziału złożonej figury na elementy odpowiadające kilku wzorom geometrycznym.
9.	„Składamy pajaca”	jak wyżej.
10.	„Znajdź według opisu”	Nauczanie dzieci stopniowego oglądania rozczłonkowanej formy ornamentowej w ustalonym porządku wydzielenia i położenia przestrzennego.
11.	„Znajdź taki sam wzór”	jak wyżej
12.	„Układanie ornamentu według rysunku”	Uczenie dzieci wyodrębniania przestrzennego wzoru graficznych oraz odtwarzanie takiego samego położenia na kartonie.
13.	„Domino - przedmiot i kształt”	Ćwiczenie umiejętności porównywania i uogólniania przedmiotów wg ich kształtu.
14.	„Geometryczne lotto”	Porównywanie kształtów, dobieranie przedmiotów do wzorca po przez ich rysowanie.
15.	„Domino z figurami”	Wyszukiwanie spośród wielu jednej określonej figury i odwzorowywanie jej.

Materiały do zbadania roli zabaw dydaktycznych w przygotowaniu dziecka do nauki pisania został zgromadzony przez technikę obserwacji oraz rozmowę swobodną z nauczycielami. Dodatkowych informacji dostarczyła analiza testów umiejętności dzieci w zakresie umiejętności manualnej badanych dwóch grup: eksperymentalnej i kontrolnej.

Pilch (1987r.) pisze: „Obserwacja jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń”. Dostarcza ona badaczowi wiedzy najbardziej naturalnej o badanej grupie, a więc i najbardziej prawdziwej. Przy zastosowaniu odpowiednich narzędzi kontrolnych uzyskujemy najbardziej obiektywny obraz przedmiotu badań.

Systematyczna, planowana obserwacja wymaga prawidłowych sposobów gromadzenia materiału badawczego. Szczególne znaczenie mają dla pracy badacza techniki standaryzowane: arkusz obserwacji i dziennik obserwacyjny. Arkusz obserwacyjny to specjalnie przygotowany kwestionariusz, w którym znajdują miejsce wszystkie zagadnienie mające podlegać obserwacji.

W niniejszej pracy obserwacja w badaniach początkowych miała odpowiedzieć na pytania:

• czy sposób trzymania ołówka przez dziecko jest prawidłowy, dziecko jest leworęczne czy praworęczne?

• czy dziecko rozróżnia symbole, znaki, kształty graficzne, zapamiętuje je i odwzoruje?

• czy dziecko opuszcza drobne elementy graficzne?

• czy umie wypełniać kontury?

• czy odwzorowywane znaki mieszczą się w liniaturze?

• czy dziecko nie myli kierunku zapisu (np. zaburzenia orientacji przestrzennej)?

Dzieci obserwowane w określonym czasie w trakcie zabaw i zajęć dydaktycznych przez miesiąc przed wprowadzeniem eksperymentu i miesiąc po jego zakończeniu. Przedmiotem zainteresowań badacza były umiejętności z zakresu przygotowania do nauki pisania.

Obserwacja dzieci w dwóch grupach porównawczych miała również zastosowanie w badaniach końcowych w celu sprawdzenia czy i jakie zmiany zaszły w poziomie umiejętności nauki pisania na skutek wprowadzenia czynnika eksperymentalnego. Miała ona za zadanie weryfikację postawionych na wstępie hipotez.

Narzędziami zastosowanymi podczas prowadzenia badań były:

• arkusz obserwacji dziecka,

• arkusz analizy dokumentów (testów umiejętności).

6.3. Opis badanej populacji.

Badaniami objęto 40 dzieci 6-letnich z dwóch grup: eksperymentalnej i kontrolnej w oddziałach przedszkolnych.

Eksperyment był prowadzony w grupach od listopada 1998 r. do marca 1999 r. Zajęcia i zabawy z grupą eksperymentalną odbywały się trzy razy w tygodniu przez pięć miesięcy w godzinach wyznaczonych w ramowym rozkładzie dnia oraz w czasie przeznaczonym na działalność dowolną dzieci. Niektóre zabawy były powtarzane ze względu na niską frekwencję dzieci w okresie zimowym oraz na wyraźne życzenie dzieci. Badania miały na celu potwierdzenie postawionych hipotez.

Przebieg badań

Pierwszy etap badań stanowi wstępna obserwacja na miesiąc przed wprowadzeniem czynnika eksperymentalnego. Zastosowano arkusz obserwacji, w którym umiejętności dziecka zostały poddane ocenie w skali trzystopniowej. Dodatkowej informacji dostarczyło także nauczycielowi przeprowadzenie testu umiejętności w obydwu grupach.

Drugi etap badań stanowi wprowadzenie czynnika eksperymentalnego w formie zabaw i dowolnej działalności plastyczno - konstrukcyjnej ukierunkowanej na przygotowanie dziecka do podjęcia nauki pisania w szkole wg wcześniej wprowadzonego scenariusza.

Trzeci etap badań to końcowy pomiar zmiennej zależnej, który trwał przez okres jednego miesiąca. Po zakończeniu badań w tym etapie wyniki arkusza obserwacyjnego oraz testów umiejętności w badaniach początkowych i końcowych porównano, konfrontując umiejętności uzyskane przez dzieci w dwóch grupach, co pozwoliło na sformułowanie wniosków dotyczących wpływu dodatkowo prowadzonych zabaw dydaktycznych na przygotowanie dziecka do nauki pisania.

6. Zabawy dydaktyczne a przygotowanie dziecka do nauki pisania.

Przygotowanie do nauki pisania trwa przez cały okres pobytu dziecka w przedszkolu, obejmuje ono:

• prowadzenie zajęć i zabaw ruchowych, mających na celu ułatwienie dziecku poznanie schematu ciała i kierunku (np. rzucanie do celu),

• stwarzanie warunków do swobodnej działalności artystyczno - konstrukcyjnej oraz organizowanie zabaw, gier, zajęć polegających na wykonywaniu różnych zadań.

Dzieci w wieku 6 lat wykazują zainteresowanie pismem i lepiej, jeśli podejmują próby pisania pod fachowym kierunkiem nauczyciela, niż samodzielnie, często deformując kształt litery, co może wejść w nawyk, trudny potem do wyeliminowania. Z tego też względu przystąpiono do nauki pisania z dziećmi 6-letnimi.

W okresie przygotowawczym stosowano w obu badanych grupach (E i K) podobne ćwiczenia i zabawy dydaktyczne:

• rysowanie, malowanie, lepienie z plasteliny, wydzieranie, wycinanie z kolorowego papieru,

• rysowanie szlaczków,

• obrysowywanie liter, figur geometrycznych, przedmiotów dużych i małych, zakreślenie uzyskanej płaszczyzny kreseczkami równoległymi względem siebie,

• wykonywanie na kartonikach liter alfabetu,

• wyklejanie liter z kaszy,

• rysowanie elementów liter,

• zabawy i ćwiczenia ruchowe uruchamiające duże grupy mięśniowe oraz zabawy i ćwiczenia rytmiczne.

Dzieci już wcześniej poznały szereg liter, znały ich kształt, potrafiły wyróżnić elementy składowe. Teraz chodziło o to, aby dziecko miało opanowaną literę, tzn. znało analizę i syntezę litery i umiało ją nakreślić.

Poznając nową literę, dzieci wyszukiwały w niej elementy znane, wskazywały na nowe elementy, następnie liczyły z ilu elementów składa się litera. Wprowadzając nową literę wskazywano na podobieństwa i różnice zachodzące między tą literą a innymi wcześniej poznanymi.

Następnie przystąpiono do pierwszego etapu badań. W badanych grupach nauczyciele prowadzili wstępną obserwację w trakcie codziennych zajęć i zabaw co pozwoliło na dokonanie rejestracji poziomu umiejętności manualnych dzieci w kartach obserwacji dzieci. Weryfikacji uzyskanych wyników obserwacji dokonano poprzez swobodne rozmowy z dziećmi i rodzicami. Ujawniły one poznanie różnorodnych przyczyn występowania trudności w nauce pisania. Miesięczna obserwacja dzieci w czasie zajęć i zabaw dowolnych w pomiarze początkowym miała na celu określenie poziomu umiejętności dzieci, wychwycenie ewentualnych zaburzeń w analizie i syntezie wzrokowej, orientacji przestrzennej, czy opóźnienia rozwoju ruchowego. Dodatkowych informacji dostarczyła analiza dokonanych w czasie zajęć testów umiejętności manualnych. W badanych grupach stwierdzono różny poziom przygotowania dziecka do nauki pisania i różne czynniki mające wpływ na jego efekty pracy.

W grupie eksperymentalnej jest jedno dziecko leworęczne, mające wyraźne zaburzenia orientacji przestrzennej, dziecko myli kierunki zapisu i źle odwzorowuje trudniejsze kształty i znaki. Sposób trzymania ołówka przez dzieci jest prawidłowy u 80% grupy. Większość dzieci z tej grupy ok. 85% rozróżnia proste symbole i znaki graficzne, ale opuszcza drobne elementy w trudniejszych kształtach. W wypełnianych konturach rysunków dzieci wyróżniają się chaotycznością ruchów, malują we wszystkich kierunkach. U chłopców zaobserwowano przekraczanie linii konturów danego obrazka. Tylko 20% dzieci odwzorowując znaki zmieściło się w liniaturze. Troje dzieci z grupy miało problemy z rysowaniem przedmiotów w odpowiednim położeniu i myliły kierunki zapisu (pismo - lustrzane). Dwoje dzieci natomiast nie zawsze rozumiało polecenia słowne nauczyciela i ich prace były proste o niższym poziomie graficznym z małą ilością szczegółów i złym rozplanowaniem elementów w liniach.

W grupie kontrolnej wszystkie dzieci są praworęczne.

Sposób trzymania ołówka przez dzieci w tej grupie jest prawidłowy u 90% badanych.

Analiza wyników arkuszy obserwacji i testów umiejętności wykazała że 80% dzieci z grupy kontrolnej rozróżnia proste znaki graficzne i potrafi rysować kontury wg określonego wzoru, czasem pomijając drobne części w całości rysunków. Niektóre dzieci koncentrują się w pracy wyłącznie na kolorowaniu wzorów do ćwiczeń lub wybierają zadania najłatwiejsze. Są to dzieci mające kłopoty z koncentracją uwagi, a nawet nadpobudliwe (2 chłopców).

Pisanie w liniaturze nie sprawiało kłopotów tylko 25% dzieci, pozostali rysowali znaki nierówne, rozchwiane i robili różne, nie prawidłowe przerwy między ciągiem elementów.

Poziom przygotowania dzieci do nauki pisania w obu grupach był w miarę wyrównany.

Po badaniach wstępnych przystąpiono do wprowadzenia w jednej grupie czynnika eksperymentalnego w formie dodatkowego zestawu zabaw dydaktycznych przygotowujących dzieci do nauki pisania. Pięciomiesięczny, specyficzny cykl zabaw i zajęć prowadzonych w grupie eksperymentalnej dawał możliwość doskonalenia umiejętności pisania i niwelowania błędów graficznych. W tym samym czasie w grupie kontrolnej odbywały się tylko zajęcia i zabawy przewidziane w rozkładzie dnia.

Aby wykazać efektywność zabaw dydaktycznych w przygotowaniu dzieci do nauki pisania dokonano powtórnej, miesięcznej, bezpośredniej obserwacji dzieci w dwóch grupach eksperymentalnej i kontrolnej; rejestracji umiejętności manualnych w arkuszu obserwacyjnym i testach.

Porównanie wyników badań początkowych i końcowych w obu grupach oraz końcowych w grupie E i końcowych w grupie K pozwala stwierdzić jak dużą rolę w przygotowaniu dzieci do nauki pisania odgrywają zabawy dydaktyczne.

Jak wynika z zestawienia wyników badań początkowych i końcowych w grupie E przeprowadzony cykl zabaw i zajęć przyczynił się do zniwelowania w znacznym stopniu zaburzeń w analizie i syntezie wzrokowej, poprawił orientację przestrzenną dzieci, a w szczególności wyeliminował zbędne odruchy i nietrwałość zainteresowań u dzieci nadpobudliwych. W stosunku do dzieci nieśmiałych nauczycielowi udało się poprzez zabawę wydłużyć ich okres koncentracji uwagi, zwiększyć tempo ich pracy, wyćwiczyć koordynację ruchową.

Wprowadzony eksperyment potwierdza efektywność realizowanych zajęć i zabaw w zakresie nauki pisania a ponad to nieco wyższą efektywnością wykazała się ta grupa, w której naukę pisania oparto na zabawach dydaktycznych. Większość dzieci w badaniach końcowych w grupie E potrafiło nie tylko wyobrazić sobie kształty, ale także bez częstego spoglądania na wzór poprawnie je odtworzyć. Dzieci chętniej wykonują zadania jeśli są one przeprowadzone w formie zabawowej bez „niezdrowej” czasem rywalizacji pomiędzy dziećmi a dające dużo satysfakcji z jej efektów.

7. Zakończenie.

Opanowanie przez dziecko 6-letnie trudnej, skomplikowanej sztuki pisania wymaga dużego nakładu pracy, czasu i energii nie tylko ze strony dziecka, ale również ze strony nauczyciela. Aby proces początkowej nauki pisania dawał jak najlepsze efekty, musi zawierać wiele elementów ciekawych i interesujących dzieci.

Każde dziecko jest inne, inaczej odbiera bodźce zewnętrzne, inaczej przeżywa, inaczej interpretuje zjawiska, na co inne zwraca baczniejszą uwagę i dla tego działalność nauczyciela musi uwzględniać te bezsporne fakty. Każda grupa przedszkolna jest zbiorem dzieci o różnych cechach i właściwościach. Stosowanie różnorodnych metod i form angażuje funkcje wzrokowe, słuchowe i kinestetyczno - ruchowe niezbędne przy nauce pisania.

Poprzez preferowanie różnorodnych metod i form pracy z dziećmi, można doprowadzić do takiej sprawności funkcji wzrokowych, słuchowych i kinetyczno - ruchowych, że dziecko 6-letnie jest w stanie opanować początkową naukę pisania.

8. Bibliografia

1. Bogdanowicz Z. 1967. Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli. PZWS. Warszawa.

2. Dmochowska M. 1971. Droga dziecka do nauki pisania. PZWS. Warszawa.

3. Dmochowska M. 1973. Zanim dziecka zacznie pisać. PZWS. Warszawa.

4. Gry dydaktyczne dla dzieci w wieku przedszkolnym . red. Wengiera Ł.A. 1983. WSiP. Warszawa.

5. Okoń W. 1987. Słownik pedagogiczny. PWN. Warszawa.

6. Pilch T. 1960. Zarys badań pedagogicznych. Ossolineum. Kraków - Warszawa.

7. Program pracy wychowawczo - dydaktycznej z dziećmi sześcioletnimi. 1992. MEN. Warszawa.

8. Radwiłowicz M. 1972. Początkowa nauka pisania. Nasza Księgarnia. Warszawa.

9. Vademecum nauczyciela sześciolatków. red. Dunin-Wąsowicz M. 1980. WSiP. Warszawa.

10. Zaczyński W. 1968. Praca badawcza nauczyciela. PZWS. Warszawa.

9. Załączniki.

10.1. Test umiejętności dla nauczyciela.

1. Narysuj swój dom.

2. Które z tych znaków przypominają ci dzisiejszą pogodę; narysuj je na mapie.

3. Narysuj obok takie same znaki.

4. Czy umie wypełnić kontury.

5. Narysuj rozpoczęte znaki.

6. Znajdź drogę do środka labiryntu.

10.2. Test umiejętności dla dziecka.

10.3. Arkusz obserwacji dziecka.

L.p	Pytanie	Wynik obserwacji
				tak	nie	nie wie
1.	Czy sposób trzymania ołówka przez dziecko jest prawidłowy ? leworęczne praworęczne	X
2.	Czy dziecko rozróżnia ? symbole znaki i kształty graficzne zapamiętuje je i odwzorowuje	X
3.	Czy dziecko opuszcza drobne elementy graficzne ?		X
4.	Czy umie wypełnić kontury ?	X
5.	Czy odwzorowane znaki mieszczą się w liniaturze ?	X
6.	Czy dziecko nie myli kierunku zapisu ?		X

str. 2

---