Klasyfikacja zabaw dziecięcych
Zabawa jako najbardziej znacząca aktywność w dzieciństwie, jest składową częścią życia i pracy jak również kultury wspólnoty społecznej; ma duże znaczenie dla zdrowia rozwoju i wychowania dziecka. Dostarcza mu nowych wrażeń, ruchów, kształci jego intelekt, wyrabia wolę i oddziaływuje na rozwój emocjonalny. Dzięki zabawie i zajęciom w przedszkolu dziecko coraz lepiej poznaje zjawiska otaczającego go świata, rozwija myślenie, nawiązuje bliższe kontakty z otoczeniem, uczy się współżyć i współdziałać z zespołem rówieśników, podporządkowuje się przepisom i prawidłowościom obowiązującym w grupie. Zabawa w okresie przedszkolnym szczególnie u dzieci w wieku 4-6 lat dominuje nad innymi rodzajami aktywności, stąd obserwując je można dostrzec różne wpływy poza przedszkolne.
Obecnie telewizja jest jednym z elementów otoczenia dziecka i jej wpływ na procesy rozwojowe może okazać się ważny i znaczący.
Poznanie zaś tych wpływów, próba oceny ich istotności mogą przyczynić się do lepszego rozumienia zachowań dzieci oraz do poszerzenia kompetencji nauczyciela przedszkola o wiedzę sprzyjającą kierowaniu zainteresowań dzieci i ich rodziców na pozytywne aspekty kontaktów z telewizją.
W pracach różnych autorów dokonano klasyfikacji zabaw dziecięcych. Maria Tyszkowa wydzieliła trzy grupy podstawowe:
tematyczne
konstrukcyjne
ruchowe
Oddzielając od nich próby twórczości plastycznej oraz zabawy i gry dydaktyczne. [Tyszkowa M., 1992 s.46]
Zabawy dowolne to aktywność podejmowana zawsze spontanicznie z własnej woli, pobudzana motywem „chcę”, często wbrew aktualnym oczekiwaniom otoczenia, aktywność podejmowana nagle z punktu widzenia otoczenia, ale w istocie po długim okresie „dojrzewania” do niej, to aktywność bezinteresowna, nie nastawiona na realizowanie zadań, osiąganie celów, gdyż ważny jest proces bawienia się a nie jego rezultat. W zabawie dowolnej dziecko może przebywać w innym czasie i miejscu pochłonięte stworzoną przez siebie sytuacją. [Kielar Turska M., 1987]
Z doświadczenia (pracuję obecnie z dziećmi 6 - letnimi) mogę dodać, że dzieci bardzo często i chętnie wykorzystują czas przeznaczony na zabawy dowolne. Same stwarzają sobie warunki do tej aktywności zarówno w dużej grupie, jak i indywidualne naśladując jednego wybranego bohatera. Zabawa ta mogła by mieć nieograniczony czas przestrzenny, lecz godziny przeznaczone na zabawę dowolną w przedszkolu są ograniczone. W zabawie dowolnej dzieckiem kierują różne czynniki i warunki, które motywują go do tej, a nie innej zabawy (najbliższe otoczenie - rodzina, telewizja, środowisko, pomysłowość, wyobraźnia, fantazja).
Zabawy konstrukcyjne bardzo chętnie wykonywane są przez dzieci w wieku 4 - 6 lat, polegają na budowaniu z zastosowaniem różnorodnego materiału, a zatem są to zabawy w piasku, budowanie z klocków, patyków itp., zabawy w piaskownicy z użyciem prostych przyborów, takich jak łopatka, szufelka, foremki czy wiaderko, pozwalają dziecku tworzyć proste wytwory, jak również przybierają postać planowanych konstrukcji „na temat” np. moje otoczenie, sklep itp.
Dzieci potrafią długo i niestrudzenie budować w piasku swoje proste konstrukcje i równie łatwo je burzą. Potrafią jednak spożytkować w zabawie jakikolwiek dostępny im materiał, np. patyki, lalki, drwa, kawałki kory itp.
Młodsze dzieci w wieku przedszkolnym interesuje przede wszystkim sam proces budowania z piasku, z klocków czy innego materiału. P. A. Rudik zwraca uwagę, że w zabawach konstrukcyjnych chodzi dziecku o zaspokojenie „potrzeby ujawnienia swojej twórczej aktywności (...)” a potrzeba ta „(...) stoi w prostym związki z dynamicznym charakterem spostrzegania przez nie otaczającego świata (...)” [Okoń W., 1987].
Dzieci przystępują do konstruowania bez określonego planu czy wyobrażenia o tym, co mają budować. Cel i plan działania powstają w trakcie budowania i często ulegają one zmianie pod wpływem samego materiału, częściowych efektów działania bądź zmiany wyobrażeń samego dziecka. W związku z tym konstrukcje wykonywane przez młodsze dzieci w wieku przedszkolnym są z reguły chaotyczne, często niedokończone lub przekształcane w trakcie budowy co innego i tu działa wyobraźnia dziecka niejednokrotnie połączona z obserwacją czy oglądaniem telewizji. Dzieci 6 letnie mają w zabawach konstrukcyjnych swój zamierzony cel i zazwyczaj starają się go osiągnąć.
Zabawy tematyczne polegają na swobodnym odtwarzaniu „na niby” czynności, funkcji i ról społecznych z użyciem przedmiotów zastępczych.
Tematyka i treść zadań dziecięcych wyrasta z doświadczeń dziecka w jego środowisku społecznym i jest związana z kulturą i epoką, w której ono żyje.
W. Dyner [1988] na podstawie obszernych studiów nad zabawami tematycznymi dzieci w domu i przedszkolu wyodrębnił następujące grupy tematów, które najczęściej znajdowały odbicie w zabawach dziecięcych:
Tematy z życia codziennego w rodzinie, ze zwyczajów i obyczajów, wydarzeń domowych.
Praca i zajęcia wokół spraw domowych.
Praca poza domem w różnych zawodach.
Praca, działalność ludzi w instytucjach kulturowych i użyteczności publicznej (szpital, pogotowie), sport, rozrywka.
Tematy z życia zwierząt.
Tematy czerpane z literatury.
Tematy zabaw i ich funkcja w organizowaniu działań dziecka zmieniają się także z wiekiem. Dzieci w wieku przedszkolnym (4-6 lat) najczęściej odtwarzają w zabawach czynności zaobserwowane u dorosłych, naśladują działania z użyciem narzędzi pracy czy pojazdów.
Temat zabawy bywa często wyznaczany przez przedmioty (zabawki), jakie dziecko ma do dyspozycji, łatwo ulega zmianie pod wpływem nowych spostrzeżeń czy skojarzeń niejednokrotnie związanych z oglądanym w danym dniu programem telewizyjnym (film, bajka, program rozrywkowy itp.)
Zabawa tematyczna ma charakter twórczy w sensie swobody wyboru tematu, używania przedmiotów zastępczych w fikcyjnej, zabawowej sytuac i ekspresyjnego charakteru czynności dziecka.
Następnym rodzajem są zabawy ruchowe. W rozoju dzieci w wieku przedszkolnym ważne miejsce zajmują również i te zabawy. Są one nadzwyczaj różnorodne.
Ogólnie jednak można w nich wyróżnić dwie grupy zabaw, i tak:
Zabawy ruchowe z tematem (np. zabawa w „kotka i myszkę”, „Rolnik sam w dolinie”, „Stary niedźwiedź” itp.)
Zabawy ruchowe z prawidłami typu gier, w których chodzi o rywalizację, wygraną, a również pogodzenie się dziecka z przegraną.
W zabawach ruchowych pierwszego typu czynnikiem organizacyjnym jest aktywność motoryczna dziecka, jest temat i związane z nim role (np. „kotka i myszkę”) zabawy te są bardzo chętnie wykonywane przez dzieci trzy i cztero letnie, bardzo często wiążą się one z określonym tekstem z melodią nadającym rytm czynnościom bawiących się dzieci. Zabawy te stanowią element dziecięcego folkloru i są przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Drugi typ zabaw ruchowych polega na wykonaniu określonych czynności ruchowych, których cel upatruje się w osiągnięciu wygranej lub zwycięstwie we współzawodnictwie. Zabawy te mają prawidła regulujące w sposób ściśle określone zachowanie uczestników. Występuje w nich nie tyle temat , co jawny cel w postaci osiągnięcia określonego wyniku czynności.
Dzieci stanowczo jednak wolą pierwszy typ zabaw, jest on łatwiejszy, weselszy i bardziej przyswajalny dla małego przecież jeszcze dziecka.
Zabawy ruchowe zmieniają się również z wiekiem dzieci przedszkolnych. Zmiany polegają na komplikowaniu się treści ruchowej zabaw, na stopniowym przechodzeniu od zabaw, w których czynnikiem organizacyjnym jest temat, do gier kierowanych prawidłami.
Do kategorii zabaw dydaktycznych zaliczamy takie zabawy, które zawierają szereg operacji połączonych i zawartych w zadawanym w zadaniu.
Do tej grupy zadań należą różnorodne gry, takie jak domino, Chińczyk (gry pionkowe), które ćwiczą wiele sprawności umysłowych, uczą podporządkowania się regułom i przez to dyscypliny umysłowej.
Do zabaw dydaktycznych najczęściej stosowanych w celach nauczania zalicza się mozaiki, układanki obrazkowe, a także zagadki, które dzieci chętnie rozwiązują.
Wszystkie zabawy dydaktyczne (może za wyjątkiem niektórych gier pionkowych) można wprowadzić do przedszkola już od najmłodszej grupy.
Bardzo ciekawą formą aktywności ludycznej są zabawy muzyczne realizowane w śpiewie, mowie, ruchu przy muzyce, grze na instrumentach muzycznych i aktywnym słuchaniu muzyki.
W ramach wymienionych form występuje zawsze twórcza aktywność dziecka. Każda z nich kształci pewne dyspozycje i umiejętności, a ich różnorodność umożliwia wszechstronny rozwój osobowości dziecka. Przez zabawy muzyczne uwrażliwiamy dzieci na dźwięki wysokie, niskie, kierunek linii melodycznych, barwę i dynamikę dźwięku.
Dzieci wspaniale bawią się na zajęciach rytmicznych, gdy poznane piosenki wykorzystywane są do zabaw ruchowych, będąc zaspokojeniem naturalnej potrzeby ruchu.
Dużą atrakcją dla dzieci w zabawach muzycznych są przybory czy też instrumenty muzyczne. Nauczyciele stopniowo rozbudzają wrażliwość dzieci na różne barwy instrumentów i jakość ich brzmienia, wykazując, iż ciche muzykowanie może być efektowniejsze i ładniejsze. Dynamika w grze pozwala podkreślić w muzyczny sposób to, co chcemy wyrazić zróżnicowaną siłę brzmienia. Najprostszymi instrumentami do zabaw mogą okazać się instrumenty perkusyjne wykonane we własnym zakresie. [Dymara B., 1998]
Wszystkie zabawy dzieci w wieku przedszkolnym dostarczają im wiele zadowolenia, gdyż zaspokajają ich ważne potrzeby rozwojowe, a przede wszystkim potrzebę aktywności ruchowej. Po części w zabawach realizuje się dążenie do ćwiczenia i doskonalenia świeżo opanowanych czynności. Zabawa jest podstawą do poznania i przekształcania otaczającej rzeczywistości za pomocą dostępnych dziecku środków i doświadczeń, którymi mogą być również programy telewizyjne oddziaływujące na dzieci 4,5,6 letnie.
3