Sposoby interpretacji faszyzmu
Pierwsze próby interpretowania zjawiska faszyzmu podjęto we Włoszech, niemal równocześnie z pojawieniem się tego ruchu.
Podczas wojny i bezpośrednio po niej zrodziły się wszystkie podstawowe interpretacje faszyzmu, a im odnosił on większe sukcesy, tym więcej było jego interpretacji, stąd trudności w określeniu przejrzystej typologii.
Wyróżnić możemy trzy podstawowe, tzw. klasyczne interpretacje.
Faszyzm jako produkt moralnego kryzysu społeczeństwa europejskiego w pierwszej połowie XX w,
Faszyzm jako produkt spóźnionych i nietypowych procesów rozwoju gospodarczego i zjednoczenia narodowego niektórych państw europejskich, z Włochami i Niemcami na czele,
Interpretacja marksistowska faszyzmu jako stadium schyłkowego kapitalizmu lub przynajmniej jako ostatecznego rezultatu walki klas.
Naukowcy podejmowali próby pogodzenia niektórych interpretacji bądź sprowadzenia wszystkich trzech do wspólnego mianownika, to jest do interpretacji faszyzmu jako choroby moralnej.
Wydaje się jednak, że nie jest możliwe wyodrębnienie jakiegoś ponadnarodowego zjawiska faszyzmu, ponieważ dla stworzenia jego całościowej interpretacji wszystkie dotychczasowe są niewystarczające.
.
FASZYZM JAKO WYTWÓR SPOŁECZEŃSTWA KAPITALISTYCZNEGO I REAKCJI ANTYPROLETARIACKIEJ
W latach 20-tych uważano, iż faszyzm powinno się rozpatrywać i wyjaśniać w kontekście struktury społecznej i politycznej współczesnego społeczeństwa kapitalistycznego i jego sprzeczności.
Faszyzm panował we Włoszech, ale jako zjawisko istniał także w innych krajach.
Zaobserwować się dało zmiany w gospodarce Niemiec i Włoch, a zjawiskami charakterystycznymi były:
wzrost warstw nieprodukcyjnych,
ruchliwość społeczna wewnątrz klasy robotniczej,
klęska gospodarcza drobnych wytwórców.
W konsekwencji różnice interesów wywołały serię reperkusji politycznych.
Komuniści wysunęli tezę o faszyzmie, jako formie walki z rewolucyjnym ruchem robotniczym.
Czynnikami historycznymi były:
brak wiary w możliwość znalezienia normalnego rozwiązania trudności,
zubożała i liczna klasa średnia,
uprzywilejowana i silna klasa pracująca.
Kapitaliści zdecydowali posłużyć się nim w celu pognębienia klasy robotniczej.
Faszyzm był formą jawnej dyktatury kapitału.
Konsekwencje wojny i cykliczne kryzysy stwarzały sytuację coraz bardziej rewolucyjną.
Słusznie zauważono, że faszyzm istniał w krajach w których był u władzy i tam, gdzie burżuazję dręczyły wewnętrzne konflikty.
FASZYZM JAKO CHOROBA MORALNA EUROPY
Interpretacja ta największym powodzeniem cieszyła się w europie, szczególnie zaś we Włoszech i Niemczech.
Podstawowe aspekty tej interpretacji:
faszyzm nie został wymyślony przez żadną z klas społecznych, ani też żadna z nich go nie pragnęła, ani nie popierała. Był zagubieniem się świadomości spowodowanym wojną.
Wspomniane zagubienie i upojenie nie było zjawiskiem charakterystycznym tylko dla Włoch lecz dla zdecydowanej większości narodów biorących udział w I W.Ś., którym sprzyjało poczucie zagrożenia. Faszyzm jako tendencja, usiłowanie, aspiracja, oczekiwanie, stał się zjawiskiem o zasięgu światowym.
Faszyzm był nagłym wybuchem irracjonalnych sił z przyczyn wynikających z powojennego kryzysu, produktem współczesnego kryzysu moralnego.
Przeważały tu poglądy o kulcie życia i siły, a pogardzie dla rozumu.
Kontrasty dzielące ludzi przybrały charakter przepaści nie do pokonania, a konflikty rozwiązać można było tylko siłą przez unicestwienie przeciwnika. Pojawił się więc totalitaryzm. Punktem wspólnym faszyzmu i totalitaryzmu jest aktywizowanie mas w swoich dążeniach do ustanowienia nowego porządku społeczno-politycznego.
FASZYZM JAKO LOGICZNY I NIEUCHRONNY WYNIK HISTORYCZNEGO ROZWOJU NIEKTÓRYCH KRAJÓW
Ten typ postrzegania faszyzmu popularny był w środowisku publicystyczno-politycznym, a także wśród przeciętnych odbiorców.
Pogląd ten głosił, iż faszyzm był nieuchronną konsekwencją ciągu niedomagań charakterystycznych dla rozwoju kraju, mowa tu przede wszystkim o Niemczech i Włoszech.
Zwracano uwagę na aktualne (na tamten czas) wady związane z zacofaniem, brakiem stabilizacji, konfliktami i nieudolnym rozwojem gospodarczym państwa. Wiązało się to z sytuacją po I W.Ś.
Faszyzm uważano za logiczny wytwór antyludowej polityki i ujawnienie się starego zła.
Inni badacze wiązali to z przypadkiem, określali faszyzm jako wypadek w historii Włoch.
Z czasem teorię o faszyzmie, jako logicznym i nieuchronnym wyniku rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego obalono.
Wywarto nacisk na znaczenie jakie dla faszyzmu posiadały poprzedzające go formy i ich wzajemne oddziaływanie.
INTERPRETACJE STWORZONE PRZEZ NAUKI SPOŁECZNE
Wyrosły one z dala od koncepcji historycznych, w oparciu o teorie, hipotezy i metodologie używane przede wszystkim w nowoczesnej psychologii i socjologii.
Badania zapoczątkowano w Stanach Zjednoczonych.
INTERPRETACJA PSYCHOSPOŁECZNA
Podjęto się próby rozwinięcia tezy Freuda, spojrzenia na faszyzm przez pryzmat sekso-ekonomiczny. W konsekwencji faszyzm określono jako psychologię polityczną sfrustrowanych mas dążących do podjęcia racjonalnej decyzji, ale na skutek wspomnianej frustracji, niezdolnych do przeprowadzenia demokratyzacji społeczeństwa.
Faszyzm wyobraża drugą warstwę prawdziwego charakteru, a więc impulsy takie jak: okrucieństwo, sadyzm, lubieżność czy zawiść. Możemy wyróżnić szereg typów osobowości, eg tej teorii możemy wyróżnić „syndrom autorytarny”, który sprawia, że jednostka potencjalnie faszystowska jest szczególnie czuła na propagandę antydemokratyczną. Faszyzm jest zagadnieniem polityczno-gospodarczym, ale przyczyny jego sukcesu, jego wpływu na miliony jednostek mogą zostać wyjaśnione tylko z psychologicznego punktu widzenia.
INTERPRETACJA SOCJOLOGICZNA
Faszyzm jest wtargnięciem na scenę polityczną bezrozumnych mas, w nieznacznym stopniu wprowadzonych w istniejący porządek społeczny i kierowanych przez wyizolowanych ze społeczeństwa intelektualistów. Faszyzm jest odbiciem sytuacji psychologicznej i społecznej tych grup,, którym rozwój społeczeństwa wydaje się bezładny i irracjonalny.
Narodowy socjalizm uważa się za „desperacką reakcję pragnących odwetu niższych klas średnich”, które nie mogły poszczycić się takimi sukcesami, jakie osiągali robotnicy i wyższa burżuazja.
INTERPRETACJA SOCJOEKONOMICZNA
Najnowsza interpretacja, przez którą faszyzm rozumie się jako jedną z prób zapobieżenia rosnącym trudnościom społecznym i kryzysom trawiącym nowoczesną gospodarkę. Rozwój polityczny jest ściśle związany z rozwojem gospodarczym. Faszyzm był formą władzy, która urzeczywistniała się w początkowej fazie okresu uprzemysłowienia jako wynik współobecności silnej elity tradycyjnej (rolniczej) i wybijającej się ale jeszcze niedostatecznie mocnej, nowoczesnej elity przemysłowej i ich wzajemnego sojuszu, w którym zasadnicza przegnę posiadała elita rolnicza. Jeszcze inaczej ujmując, faszyzm był jedną z ideologii nacjonalistyczno- totalitarnych okresu przejściowego, będących wynikiem procesów spóźnionego uprzemysłowienia i dualizmu, panującego między tradycyjną i nowoczesną częścią społeczeństwa.