Proces sądowy w średniowieczu

Ogólna charakterystyka:

• brak odrębności postępowań w sprawach cywilnych i karnych

• kryterium odróżnienia przestępstw stał się element procesowy (publiczne i prywatne = dochodzenie z urzędu, lub prywatno-skargowe)

Cechy i przebieg procesu zwyczajnego:

• skargowość (skarga - pozew zwany „żałobą”)

• początkowo pozew prywatny, potem tzw. pozew sądowy (poprzez wysłannika sądowego)

• nieuzasadnione niestawiennictwo rodziło konsekwencje (wg prawa polskiego gdy nie stawało się 3 razy przegrywało się sprawę)

• uregulowanie odroczeń rozprawy (dylacji)

• ustność i jawność

• strony procesowe: powód i pozwany

• spór rozpoczynała skarga powoda, na co następował odpór pozwanego

• ścisły formalizm co doprowadziło do pojawienia się instytucji pomocników a z czasem zastępców procesowych

• kontradyktoryjność (wolna rozprawa stron) - spór, sędzia jest biernym obserwatorem

• nie dociekanie do prawdy materialnej

• wydanie wyroku: merytorycznego (końcowy) lub dowodowego

• bliższość w dowodzie - przywilejem stron (pozwany lub wyższy stanem)

• postępowanie dowodowe (w Polsce było ono przed wyrokiem i miało charakter urzędowy)

Środki dowodowe:

• przysięga o charakterze samoprzekleństwa

• przysięgi oskarżające i oczyszczające

• instytucja współprzysiężników (2-72) - potwierdzali wiarygodność przysięgającego

• świadkowie - nieprzypadkowi, uczestnicy czynności prawnych

• ordalia - sądy boże (zimnej wody, gorącej wody, rozpalonego żelaza, pojedynek sądowy, próba krzyża)

• z czasem: dokumenty, pełną moc dowodową miały tylko dokumenty królewskie

Zaczepienie wyroku:

• nagana wniesiona przez kogokolwiek

• pojedynek sądowy

• z czasem zaniechano pojedynków - sprawa przed sądem wyższej instancji

• wykształcenie się instytucji apelacji

• w Polsce - instytucja nagany - wadium dla sędziego (kocz) - jeśli upadł w dowodzie to tracił cześć, urząd a wyrok zostawał uchylony

Proces rugowy:

• postępowanie z urzędu

• król arbitralnie dokonywał zemsty publicznej

• postępowanie rugowe frankońskie: missi i rugownicy

• postępowanie rugowe w Anglii: dochodzenia na podstawie famy publicznej, przysięgli

Proces cywilny u schyłku średniowiecza - proces rzymsko-kanoniczny (od XIII wieku)

Zasady i cechy procesu:

• najwcześniej we Włoszech podział w sprawach cywilnych i karnych

• podstawy: rzymski proces kognicyjny rozwijany przez kanonistów

• pisemność postępowania - wymiana pism procesowych

• skargowość

• dyspozycyjność (rozporządzalność)

• kontradyktoryjność - brak inicjatywy sądu

• zasada prawdy formalnej - opieranie się sędziego na aktach procesowych

• legalna teoria dowodowa (z góry określona wartość poszczególnych środków dowodowych)

• system ekscerpcji (zarzutów procesowych) - zwalniające, niweczące

• litiskontestacja

• apelacja jako środek odwoławczy od wyroku (dwukrotna)

Początki postępowania inkwizycyjnego - Włochy XII wiek

• dominikanie jako sędziowie śledczy

• wielkie ruchy heretyckie

• przestępstwa przeciw wierze

• stosowanie tortur

• tajność

• pisemność

• dochodzenie, oskarżanie i sądzenie w jednym ręku

• brak prawa obrony i apelacji

• legalna teoria dowodowa

• 3 stadia: inkwizycja generalna, inkwizycja specjalna, sądzenie

• confesio est regina probationum

• dowody pełne, półpełne, mniej niż pełne

Charakter i przebieg postępowania inkwizycyjnego w XVI i XVII wieku

• śledztwo z urzędu

• odrodzenie się instytucji rugowników

• pierwsze stadium (inkwizycja generalna, postępowanie informacyjne) - badanie czy doszło do przestępstwa, rewizje, wizje, przesłuchania

• drugie stadium (inkwizycja ściślejsza, przesłuchanie oskarżonego) - zasada pytań artykułowanych, tajne, pisemne, tortury nieodłącznym składnikiem postępowanie, zbieranie dowodów formalnych

• trzecie stadium (rozprawa końcowa) - jawna i ustna wobec pełnego składu, czysta formalność, sędzia-inkwirent osobą decydującą, pytanie ławników czy uważają wyrok za zgodny z prawem, odpowiedzi musiały być twierdzące

• specjalny tryb postępowania w procesach o czary - na podstawie doniesienia, do skazania wystarczyły dowody „domniemane” - poszlaki - tortury - ordalia

Cechy polskiego procesu ziemskiego XVI - XVIII wiek

Cechy i przebieg polskiego procesu ziemskiego

• odradzanie się średniowiecznych struktur w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości

• rządy szlachecko-magnackie

• założenia postępowania skargowego

• kodyfikacja „Formula processus” z 1523 - pewne nawiązania do procesu rzymsko-kanonicznego

• wniesienie pozwu pisemne lub ustne (wobec szlachty - gołoty)

• podział pozwów na pozwy w sprawach cywilnych i kryminalnych

• możliwości dylacji, zwyczajne i nadzwyczajne

• indukta - wywód sprawy od powoda

• replika - odpowiedź pozwanego

• zgruntowanie sporu

• kontradyktoryjność

• dążenie do prawdy materialnej - pierwszeństwo w dowodzie dla strony która posiada lepszy dowód

• przy równości dowodów - bliższość ma pozwany

• środki dowodowe: przysięga, świadkowie, świadectwa urzędowe wizji czy obdukcji, dokumenty publiczne i prywatne

• interlokuty - postanowienia zapadające w czasie trwania procesu

• wyrok stanowczy (uwalniający lub zasądzający) - (oczne i zaoczne -> proces niestanny) - pełen tekst zwany dekretem wpisywany był do księgi dekretów

Środki prawne przeciw wyrokom:

• wprowadzenie apelacji - środek zwyczajny

• zniesienie nagany sędziego

• wprowadzenie mocji (1538) - nie była skierowana przeciw czci sędziego, nie zawieszała go w funkcjach, sędzia zwraca kocz i wypłaca karę pieniężną

• gravamen - pozew przeciwko sędziemu, który nie przyjmuje ani apelacji ani mocji, nie wstrzymuje wykonania wyroku

• wznowienie procesu - środek nadzwyczajny, tylko przy odnalezieniu nowych dokumentów

• male obtentum - nadzwyczajny środek przeciwko wyrokowi zaocznemu

Specyfika procesu w sprawach karnych:

• instytucja skrutynium - śledztwo z urzędu, każdy wezwany musiał się stawić pod groźbą kary. Zeznania spisywano i stanowiły dowód w sprawie

• w zasadzie brak tortur - poza zbrodnią obrazy majestatu i zdrady kraju

• elementy procesu inkwizycyjnego

---