Nagrody i kary w wychowaniu
Rodzina stanowi wspólnotę opartą na miłości, solidarności i wzajemnym zrozumieniu. Jest środowiskiem, w którym młode pokolenie w sposób naturalny przyswaja wartości kulturalne, etyczne i społeczne. Zapewnia odpowiedni rozwój swoim członkom, a tym samym wpływa i na rozwój społeczeństwa. W prawidłowo zorganizowanej rodzinie, w klimacie miłości i zrozumienia dziecko znajduje pełne oparcie, poczucie bezpieczeństwa i możliwość przeżywania szczęśliwego dzieciństwa.
Wychowanie dziecka jest sztuką, z czego nie zawsze zdajemy sobie dość jasno sprawę. Dopiero kiedy występują wyraźne trudności - dziecko zachowuje się nie tak, jak oczekujemy - gorączkowo szukamy odpowiedzi na pytanie: dlaczego postępuje ono nie tak, jak pragniemy?
Nagradzanie i karanie jest uzależnione od całokształtu życia rodzinnego i oddziaływań stosowanych wobec dzieci, czyli od systemu wychowywania. Cele wychowywania nie zawsze są jasno uświadamiane przez rodziców. W zależności od poglądów i przekonań pragną oni, aby dziecko osiągnęło w życiu te wartości, które uznają za ważne. Oprócz nauki, trzeba dać dziecku czas na swobodną zabawę, a jednocześnie wdrażać do pełnienia obowiązków i uczenia się odpowiedzialności. W procesie tym posługujemy się nagradzaniem jego wysiłku oraz karaniem, jeśli świadomie lekceważy swoje obowiązki. Nagrodę uzyskuje się za coś konkretnego, za dodatkowy trud, za wysiłek nie związany z wypełnieniem codziennych obowiązków. Nagroda ma być bodźcem wzmacniającym postępowanie pozytywne, zachęcającym do solidnej pracy lub nauki, do zachowań znajdujących wysokie uznanie w rodzinie i w innych grupach społecznych. Tak zrozumiane wyróżnienie spełnia następujące funkcje:
- umacnia w dziecku wiarę we właściwe wartości
- realizuje potrzebę uznania i sukcesu
- zachęca do podejmowania coraz trudniejszych zadań
- dostarcza dodatnich uczuć: radości i dobrego samopoczucia
- wzmacnia więzi uczuciowe z osobami nagradzającymi
- działa dodatnio na tych, którzy są świadkami nagradzania
Nagroda pogłębia też więź uczuciową dziecka z osobą nagradzającą, a także poczucie bezpieczeństwa i przynależności uczuciowej. Nabiera ono przekonania, że jest doceniane i kochane, a na tej silnej emocjonalnej podstawie uczy się kochać innych, nie tylko osoby najbliższe. Nie nagradza się każdorazowo oceny bardzo dobrej. Ocena, która powinna być środkiem zachęcającym do systematycznej pracy, staje się wartością samą w sobie. Posługując się prawidłowo różnymi sposobami wzmacniania pozytywnych zachowań dziecka staramy się doprowadzić do tego, aby znajdowało ono przyjemność w spełnianiu wymagań stawianych przez ludzi dorosłych. W ten sposób wytwarzają się pożądane wyniki kulturalnego obcowania z ludźmi dorosłymi i rówieśnikami. Do ich powstawania niezbędna jest konsekwencja w stawianiu dziecku wymagań i w spełnianiu własnych przyrzeczeń. Jeśli dziecko zaobserwuje kilkakrotnie niekonsekwencje dorosłych, lekceważy ich ostrzeżenia i nie bierze poważnie obietnic. Nagroda nie może być bodźcem do działania a jedynie środkiem do celu. Podejmując się wykonania określonego zadania dziecko nie powinno być motywowane jedynie czekającą je nagroda.
Rodzice jednak bardziej w skuteczność kar niż nagród i dlatego często pytają, jak karać za nieposłuszeństwo, za złe wyniki w nauce, za aroganckie zachowanie. Potrzeba karania występuje wówczas, jeśli ulegnie załamaniu system wychowawczy rodziny. Dziecko z natury swej nie jest ani dobre, ani złe, dopiero warunki, w jakich wzrasta zdecydują o tym, jakie będzie. Jest błędem myślenie, że skłonność do złych postępów dziecko dziedziczy po ojcu, czy krewnych.
Kiedy kary są konieczne? Karanie jako metoda wychowawcza jest niezbędna wówczas, gdy brak warunków takich jak wzajemna miłość członków rodziny, wzajemne zaufania i zrozumienia. Można więc powiedzieć, że kara jest konieczna tam, gdzie pod wpływem nawarstwiających się błędów wychowawczych doszło do wypaczeń w postępowaniu dziecka. Kara jest to taka sytuacja, która z punktu widzenia karanego dziecka jest dla niego przykra i której ono starannie unika. Przykrość, jaką kara sprawia dziecku, nie może wywołać stanu beznadziejnego załamania. Karaniu musi towarzyszyć życzliwość ukazująca możliwość poprawy. W przeciwnym razie może dojść do zachowań agresywnych, a także negatywnego stosunku do osoby karzącej. Ważną funkcją kary jest zlikwidowanie poczucia winy, przywrócenie równowagi psychicznej u karanego. Dlatego też, po ukaraniu nie należy wypominać w nieskończoność jego występku. Ciągłe przypominanie dziecku winy, odebranie mu zaufania na czas nieokreślony może wpłynąć ujemnie nie tylko na jego samopoczucie, ale i na stosunki wewnątrzrodzinne. Nie należy wymierzać kar w przypływie złego humoru. Złe samopoczucie, a więc i zły humor powiększają niepomiernie drobne przewinienia dziecka i kary są wtedy bardziej surowe, nieadekwatne do przewinienia. Karać można tylko za takie czyny i zachowania, które są stale uważane za negatywne, bez względu na to, gdzie i w jakich warunkach zostały dokonane. Kara powinna być sprawiedliwa i nie wymierzana w gniewie.
Jedynym celem kary powinna być poprawa winnego. Kara powinna być tak dobrana, aby kierować uwagę dziecka na sam czyn, na przekroczenie przyjętej normy i na skutki takiego postępowania, a nie na sam rodzaj kary i na osobę wymierzającą karę. Kara jest skuteczna wówczas, jeśli wyzwala w psychice karanej osoby uczucia, które mogą spowodować stałą poprawę. Dobrze przemyślana kara nie tylko zniechęca do popełniania czynów, za które została wymierzona, ale również odstrasza od nich osoby, które były świadkami jej wymierzania.
Kara fizyczna ma wielu zwolenników. Jednak jest ona nie tylko nieskuteczna, ale i wysoce szkodliwa, poniża godność dziecka, upokarza je. Do kar szkodliwych, a bardzo często stosowanych należą wyzwiska. One również poniżają godność dziecka i wywołują niekorzystne następstwa.
Najdoskonalszą karą, chociaż o ograniczonych możliwościach, jest kara naturalna. Jest ona bezpośrednim następstwem winy. Zwolennikiem kar naturalnych był francuski filozof Jan Jakub Roussean. Np. dziecko niegrzecznie odezwało się do dziadka - musi przeprosić, zniszczyło zabawkę koledze - musi naprawić lub odkupić za swoje kieszonkowe. Kara naturalna jest najczęściej skuteczna dzięki temu, że ukarany nie ma żalu i pretensji do rodziców, a jedynie przeżywa niezadowolenie i żal do samego siebie.
Stosowanie kar pedagogicznych wymaga od rodziców dobrej znajomości dziecka, dobrej orientacji w jego zainteresowaniach i zamiłowaniach. Za poważne przewinienie rodzice mogą pozbawić dziecko tego, co daje mu prawdziwą radość.
Nagrody i kary, choćby dokładnie przemyślane, same w sobie jeszcze nie decydują o powodzeniu pracy wychowawczej, stanowią jedynie składnik systemu wychowawczego. W przypadku niemożności znalezienia przyczyny niepowodzeń wychowawczych korzystamy z porad specjalistów. Najważniejsza jest jednak czujna refleksja rodziców i analiza całego układu życia w rodzinie, gdyż wszystkie elementy środowiska rodzinnego są ściśle powiązane ze sobą i mają wpływ na dziecko.