Pacjent i jego prawa w systemie polskim

Państwo powinno zapewniać realizację tego prawa poprzez działalność prawodawczą, określając szczegółowo zakres uprawnień do świadczeń zdrowotnych, dostępnych bez względu na sytuację ekonomiczną potrzebujących oraz zadania i obowiązki zakładów opieki zdrowotnej udzielających tych świadczeń .
W Polsce prawa pacjenta zostały sformułowane w Konstytucji (1997 rok) jak i w ustawach oraz przepisach dotyczących funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej.
11 XII 1998 roku Minister Zdrowia ogłosił w formie komunikatu Kartę Praw Pacjenta. Dokument ten nie stanowi odrębnej ustawy; jest tylko zbiorem istniejących już reguł prawnych, które zostały zebrane z różnych regulacji prawnych o różnej randze.; miedzy innymi z Konstytucji, ustawy „o zakładach opieki zdrowotnej”, „ o ochronie zdrowia psychicznego” a także ustawy „o zawodzie lekarza” i „o zawodach pielęgniarki i położnej” .

W siedmiu rozdziałach Karty zostały zawarte następujące prawa pacjenta:

- Prawo do poszanowania osoby ludzkiej oraz jej prywatności i wyznawania własnych wartości kulturowych i religijnych
- Prawo do informacji o stanie zdrowia
- Prawo do wyrażania świadomej zgody na zabiegi lecznicze
- Prawo do poszanowania godności oraz intymności w trakcie udzielania pacjentowi świadczeń zdrowotnych
- Prawo do opieki i leczenia
- Prawa pacjenta małoletniego
- Prawo do skargi w razie naruszenia praw pacjenta oraz jego dóbr osobistych, wyrządzenia mu szkód majątkowych przez opiekujący się nim zakład opieki medycznej, lekarza lub innej osoby wykonującej zawód medyczny

Konstytucja RP zapewnia:

- Prawo do ochrony zdrowia, równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej, finansowanej ze środków publicznych w granicach ustawy (art. 68)
- Prawną ochronę życia (art. 38)
- Ochronę przed eksperymentami medycznymi bez dobrowolnie wyrażonej zgody (art. 39)
- Nietykalność osobista i wolność osobistą z ograniczeniami przewidzianymi przez ustawę (art.41)
- Ochronę prawną życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz prawo do decydowania o życiu osobistym (art.47)
- Dostęp obywatela do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych ( art. 51)
- Wolność sumienia i religii (art. 53)

Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych nie oznacza prawa roszczenia dostępu do wszystkich rodzajów opieki medycznej, gdyż także w systemach innych krajów są ograniczone ilości środków. Wiąże się to z pewnego rodzaju stałego zobowiązania pracowników służby zdrowia, iż we wszystkich ważnych dla pacjenta sprawach będą podejmować decyzje na podstawie kryteriów medycznych oraz w oparciu o listy oczekujących na wykonanie określonych działań medycznych. Wielu spośród polskich pacjentów i lekarzy traktuje istnienie takich list jako zjawisko przejściowe, kryzysowe, a także jako dowód patologii obecnego systemu.
Zagadnienie ograniczonego dostępu do określonych metod diagnozy i terapii, które może zaoferować nowoczesna medycyna, powinno być z całą otwartością społeczeństwu uświadamiane. Prawo do ochrony zdrowia było i będzie limitowane - nie może więc być traktowane jako prawo absolutne.
Wiemy, że oczekiwania chorych w stosunku do służby zdrowia są większe niż jej możliwości. Tak jest zresztą na całym świecie, nawet w krajach, gdzie nakłady na nią są wielokrotnie większe niż w Polsce .
Oprócz konstytucyjnego prawa do ochrony zdrowia, ochrona interesów pacjenta jest zawarta także w ustawie „o zakładach opieki zdrowotnej”, której to poświęcono wiele istotnych przepisów, w świetle tej ustawy pacjent ma prawo do:
- świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom wiedzy medycznej , a w sytuacji ograniczonych możliwości udzielania do korzystania z rzetelnej, opartej na kryteriach medycznych procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń
- uzyskania informacji o swoim zdrowiu
- wyrażenia zgody na udzielanie określonych świadczeń zdrowotnych lub ich odmowy - po uzyskaniu odpowiedniej informacji
- intymności i poszanowania godności w czasie udzielania świadczeń zdrowotnych
- umierania w spokoju i godności

Dodatkowo w zakładach opieki zdrowotnej dla osób wymagających całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych pacjentowi przysługuje również:
- dodatkowa opieka pielęgnacyjna sprawowana przez osobę bliską lub inną osobę wskazaną przez pacjenta
- kontakt osobisty, telefoniczny lub korespondencyjny z osobami z zewnątrz
- opieka duszpasterska

Korzystanie przez pacjenta z powyższego katalogu praw może być ograniczona na podstawie:
- ustawy o wychowywaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi
- ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych
- dekretu o zwalczaniu chorób wenerycznych
- ustawy o zwalczaniu gruźlicy
- ustawie o ochronie zdrowia psychicznego

Ograniczenie praw pacjenta powyższymi aktami ma na celu ochronę osób trzecich oraz interesów społeczeństwa, przewidziana jest nawet możliwość poddania pacjenta przymusowemu leczeniu
.
W ustawie o zakładach opieki zdrowotnej zawarte są także przepisy dotyczące wzajemnych stosunków między pacjentem i szpitalem; przepisy dotyczące zasad przyjmowania i wypisywania pacjentów ze szpitala .

Także ustawodawstwo medyczne reguluje tematykę ochrony interesów pacjenta np. ustawa „o zawodzie lekarza” z 5 XII 1996 roku oraz Kodeks Etyki Lekarskiej, chociaż nie jest on aktem normatywnym, gdyż został sporządzony przez samorząd zawodowy lekarzy. W KEL zawarte są reguły postępowania w życiu zawodowym, które lekarze narzucili sobie sami.

Jako fundamentalne zasady moralne w kodeksie wymienia się między innymi:

- szacunek dla autonomii (z tą zasadą wiąże się obowiązek prawdomówności w stosunkach z pacjentem)
- niekrzywdzenie
- dobroczynność
- sprawiedliwość

KEL jest dokumentem, który często budzi kontrowersje, głównie z powodu złego zredagowania w sensie technicznym oraz nieścisłości językowych .

Ochrona dóbr osobistych człowieka oraz ochrona w przypadku uznania przez pacjenta szkody w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych, co rodzi podstawę do roszczeń jest także uregulowana przez prawo cywilne.

Chociaż regulacje prawne w zakresie praw pacjenta obowiązujące w Polsce nie odbiegają w znaczący sposób od tych przyjętych w większości krajów europejskich, to respektowanie ich w naszym kraju budzi wiele zastrzeżeń. Prawa pacjentów są w Polsce niestety bardzo często łamane.
Nie respektowane są nie tylko prawa związane z nakładami finansowymi opieki zdrowotnej, ale także prawa nie wymagające wydatków finansowych. W szczególności narusza się prawo do informacji, prawo do wyrażania zgody na podejmowane działania medyczne, prawo do intymności i poszanowania godności. Coraz częściej pojawiają się procesy sądowe jak i składane skargi do Rzeczników Odpowiedzialności Zawodowej przeciwko pracownikom służby zdrowia.
Aby prawa pacjenta były realizowane i przestrzegane przez pracowników służby zdrowia niezbędna jest znajomość przepisów prawnych i norm etycznych z z tej dziedziny Poza tym stopień upowszechniania wiedzy o prawach pacjenta w samym społeczeństwie także pozostawia wiele do życzenia.
To przede wszystkim pacjenci powinni być zainteresowani swoimi prawami, gdyż właściwe ich egzekwowanie powinno doprowadzić do zmiany podejścia świadczeniodawców usług zdrowotnych (z przedmiotowego na podmiotowy stosunek do pacjenta), zapewnić wysoką jakość świadczeń oraz wymusić przestrzeganie zasad kodeksów etyki zawodowej wśród pracowników ochrony zdrowia, jak również uświadomić im zakres odpowiedzialności, jakiej podlegają .
.
Przyznanie pacjentowi prawa do samostanowienia było pod wieloma względami momentem przełomowym. Położenie akcentu na akt zgody danej osoby na podejmowane wobec niej czynności medycznych realizuje ochronę autonomii każdego co do decydowania o samym sobie, ochronę prywatności, a także zasadę poszanowania integralności cielesnej każdego człowieka Obowiązujące u nas przepisy regulujące kwestię zgody chorego na leczenie są podobne do zasad obowiązujących w całej Europie.
Zgoda powinna oznaczać dobrowolną, nieprzymuszona decyzję podjętą przez osobę zdolną do świadomego wyrażenia woli po uzyskaniu odpowiednich informacji. Przeprowadzenie działań medycznych bez takiej zgody czyni je bezprawnymi gdyż „zgoda stanowi sedno leczenia jako wspólnego przedsięwzięcia pacjenta i lekarza” .
. Zgoda pacjenta, jako warunek legalności zabiegu lub innych usług medycznych, nie jest jedynie instytucją prawną chroniącą prawo pacjenta do decydowania o własnym losie. Świadoma zgoda pacjenta służy też lekarzowi gdyż pozwala mu przynajmniej w części przerzucić na pacjenta moralną odpowiedzialność za decyzje co do przebiegu leczenia. Poza tym sprzyja także powstawaniu zaufania między lekarzem a pacjentem, który w procesie leczenia jest traktowany jako podmiot, a nie wyłącznie w sposób przedmiotowy .
Ochrona prawa do samostanowienia, chociaż prawnie zagwarantowana, nie jest jednak absolutyzowana. Są przewidziane wyjątkowe sytuacje, w których można pominąć zgodę pacjenta dla ratowania jego życia i zdrowia, czy też dla ochrony innych dóbr prawnych

Niestety zgoda sama w sobie nigdy nie gwarantuje, iż pacjent istotnie był zdolny do jej wyrażenia, gdyż ktoś nastawiony ugodowo lub uległy może wyrazić zgodę bez zrozumienia i właściwej oceny uzyskanych informacji. Z tego powodu niezmiernie istotne jest to, aby informacja przekazywana pacjentowi przez lekarza czy pielęgniarkę była przekazana językiem dla niego zrozumiałym, by pacjent zdawał sobie sprawę jakie mogą wystąpić skutki uboczne, ewentualne szkody przy wykonywaniu danego zabiegu medycznego oraz jakie ponosi ryzyko. . Niewłaściwe informowanie chorych - brak informacji lub informacje niepełne oraz używanie określeń niezrozumiałych lub niewłaściwie pojmowanych przez pacjentów budzi lub pogłębia istniejący lęk oraz sprzyja kształtowaniu się nieprawidłowej relacji lekarz - pacjent. Prowadzi do lekceważenia niektórych problemów psychologicznych pacjenta, które wynika z poczucia wyższości i przekonania o bezwzględnym podporządkowaniu pacjenta decyzjom lekarza Jeśli fachowa informacja dotycząca diagnozy, leczenia, pielęgnacji, rokowań jest niedostateczna, wówczas działa informacja nieformalna, często nieprawdziwa lub wypaczona, powodująca lęki i podkopująca nadzieję., a także podważająca zaufanie do lekarzy. Człowiek chory, szukający pomocy medycznej, musi nawiązać kontakt ze służbą zdrowia, z instytucjami medycznymi, z fachowym personelem i podjąć z nim współdziałanie. Stając się pacjentem napotyka trudności związane z brakiem orientacji, której wszak nie ułatwia informacja niepełna. W procesie leczenia pacjent jest skazany na ingerencję obcych ludzi w stosunku do swego ciała czy psychiki. Jednocześnie podczas hospitalizacji pozbawiony jest bliskości osób, które w życiu codziennym określają jego pozycję i rolę społeczną, jak również oderwany od przedmiotów stanowiących symbol statusu społecznego.
Dostęp do informacji medycznych nie tylko warunkuje prawidłowość podejmowanych przez pacjenta decyzji w związku z przewidywanymi zabiegami medycznymi, ale jest przecież także wyrazem poszanowania jego godności, autonomii, a zarazem przesłanką „samookreślenia się” każdego człowieka i prawa swobodnego decydowania o sobie samym. Eliminujący to prawo paternalizm w podejściu do chorego, traktowany jest jako naruszenie podmiotowości pacjenta. Zasadnicze znaczenie z punktu widzenia ochrony prawa pacjenta do informacji mają nie tylko odpowiednie regulacje ustawowe czy zapisy deontologiczne, ale przede wszystkim zmiana postawy personelu medycznego wobec tych kwestii. Najlepsze nawet konstrukcje normatywne trafią w próżnię, jeśli nie będzie im towarzyszyć akceptacja ze strony środowiska medycznego.

Z prawem do informacji wiąże się prawo pacjenta do wglądu w dokumentację odnoszącą się do jego osoby. Poszanowanie prawa pacjenta do uzyskania informacji o swoim stanie zdrowia, rokowaniach, szansach, ryzyku itd. oraz przestrzeganie tajemnicy zawodowej - to sprawy, które w relacjach pacjent-pracownik służby zdrowia wzajemnie powinny się uzupełniać
W Polsce natomiast rozpowszechniony jest zwyczaj omawiania rozpoznań, stosowanego leczenia i rokowania bardziej z rodzinami niż z pacjentami. Problem jest szczególnie widoczny na tle przypadków trudnych, a zwłaszcza tych o niepomyślnym rokowaniu.. Takie praktyki są sprzeczne z zasadą tajemnicy lekarskiej. Określa to Ustawa o zawodzie z lekarza, która stwierdza, że lekarz nie może udzielać informacji osobom trzecim bez zgody chorego, a jeśli tak to powinien się upewnić w jakim zakresie ma daną osobę poinformować
Należy uznać, że już z samej zasady tajemnica lekarska obowiązuje lekarza wobec osób najbliższych chorego i na pierwszym miejscu powinien on respektować wolę pacjenta. Zgoda na informowanie rodziny nie musi być wyrażona w sposób bezpośredni i sformalizowany; wystarczy, że jest przejawiana przez zachowanie chorego, z którego można wywnioskować, iż jest on zainteresowany „scedowaniem” na osobę najbliższą sprawy kontaktów z opiekującym się nim lekarzem
Inną niewłaściwą praktyką, często stosowaną w polskich realiach, jest udzielanie informacji o zdrowiu chorego przez telefon, zarówno przez lekarzy i pielęgniarki jak i położne .
Każda interwencja medyczna narusza intymność pacjenta. Choroba naraża człowieka na krępujące zabiegi oraz badania często zmuszając do wyznań na tematy intymne. Ż tego względu wywiady lekarskie, badania i zabiegi medyczne powinny być przeprowadzane w odpowiednich warunkach oraz w taki sposób, aby ograniczyć cierpienia pacjenta potęgowane jeszcze przez krępującą sytuację. Stąd też w katalog praw pacjenta uwzględnia także prawo do intymności .
Niestety w Polsce bardzo powszechne jest przeprowadzanie przez lekarzy badań pacjentów i zbieranie wywiadów lekarskich na wieloosobowych salach, co w rażący sposób narusza godność i intymność pacjenta, a także zasadę tajemnicy lekarskiej. Bez względu na trudności lokalowe, pracownicy służby zdrowia powinni zadbać o to, aby informacje udzielane im przez chorego były przekazywane tylko do ich wiadomości a udzielanie świadczeń zdrowotnych odbywało się z poszanowaniem intymności i godności osobistej. Zasłanianie się fatalną bazą łóżkową polskiego szpitalnictwa często ma ukryć brak taktu, bezmyślność lub zwykłe wygodnictwo.
Zdaniem Najwyższej Izby Kontroli badanie pacjentów na sali ogólnej jest w pełni uzasadnione jedynie w stosunku do pacjentów tzw. unieruchomionych (np. w oddziałach intensywnej opieki kardiologicznej, chirurgii).
Człowiek chory ma określone prawa, w tym prawo do zachowania godności, a brak poszanowania godności osobistej chorego stanowi poważne uchybienie ze strony pracowników służby zdrowia sprawujących nad nim opiekę. Poszanowanie to nie powinno być uzależnione od tytułów, stanowisk, bogactwa ani zakresu przysługującej pacjentowi władzy.
Na uwagę zasługuje także niewłaściwe przechowywanie dokumentacji medycznej.. Powszechnie praktykowane pozostawianie dokumentacji lekarskiej i pielęgniarskiej na biurkach ogólnie dostępnych pomieszczeń stanowi potencjalne zagrożenie ujawnienia informacji objętych tajemnicą. Zarówno historie chorób, wyniki badań jak i karty pacjentów ambulatoryjnych są przechowywane bez wymaganych w „Ustawie o ochronie danych osobowych” zabezpieczeń technicznych, które uniemożliwiałyby dostęp do zawartych w nich poufnych informacji osobom nieupoważnionym. Przykładem naruszania przepisów ustawy o ochronie danych osobowych może być karta gorączkowa, znajdująca się podczas hospitalizacji pacjenta przy jego łóżku, tj. w miejscu umożliwiającym zapoznawanie się z jej treścią przez osoby obce, a zawierająca dokładne dane personalne, rozpoznanie oraz inne dane obejmujące m.in. parametry życiowe, stosowaną farmakoterapię, i zalecenia lekarskie, itp.
Należy zaznaczyć, iż tajemnica lekarska wynika nie tylko z etyki zawodowej lekarza, ale jest także prawnie uregulowana; w polskim ustawodawstwie taką regulację zawiera przede wszystkim Ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza .
Zachowanie tajemnicy zawodowej było, jest i będzie jednym z najważniejszych nakazów i obowiązków każdego lekarza, pielęgniarki i położnej.

Stosunkowo najczęściej realizowane są prawa pacjenta, które nie wymagają „inwestycji” ze strony służby zdrowia, a jedynie dobrej woli i zrozumienia terapeutycznego znaczenia kontaktu chorego z osobami najbliższymi. Dotyczy to przede wszystkim możliwości kontaktu w formie odwiedzin i sprawowania opieki nad pacjentem przez bliskich, jak również opieki przez duszpasterza.
Udział krewnych lub innych osób bliskich w opiece nad pacjentem zwiększa u chorego poczucie bezpieczeństwa, ułatwia adaptację do środowiska szpitalnego oraz pozwala na lepsze zaspokojenie potrzeb pacjenta w nowych warunkach.
Większość nieporozumień w relacjach lekarz-pacjent wynika z braku właściwego poinformowania pacjenta odnośnie rozpoznania choroby i podejmowanych działań medycznych.
Przyczyny nierespektowania praw pacjenta są bardzo różne i najczęściej są spowodowane:
- brakiem uregulowań prawnych w zakresie praw pacjenta w Polsce aż do początku lat dziewięćdziesiątych
- utrzymującym się wciąż paternalistycznym a nie partnerskim stosunkiem personelu medycznego do pacjentów
- fatalną sytuacją finansową opieki zdrowotnej
- niskim poziomem nauczania problematyki praw pacjenta, a nawet jego brakiem w programach kształcenia zawodów medycznych
- niedostatecznym informowaniem społeczeństwa o przysługujących pacjentom prawach zarówno przez personel medyczny jak i przez media
- stosunkowo późnym podjęciem problematyki praw pacjenta w badaniach naukowych, publikacjach itp.

Z powyższych względów można stwierdzić, iż wśród działań zmierzających do lepszego poszanowania praw pacjenta w Polsce za najważniejsze należy uznać zmianę postaw zawodowych pracowników medycznych, głównie lekarzy oraz upowszechnianie w społeczeństwie, zwłaszcza wśród samych pacjentów, informacji o tych prawach.
Szczególną rolę powinny tu spełniać organy statutowe samorządu zawodowego lekarzy, pielęgniarek i położnych oraz organy administracji publicznej służby zdrowia i kierownictwo zakładów opieki zdrowotnej.
Również uczelnie medyczne, powinny wprowadzać do programów nauczania treści i problemy związane z prawami pacjenta. Problematyka z tego zakresu powinna być wykładana nie tylko w zakresie przedmiotów paramedycznych, takich jak: zdrowie publiczne, etyka, socjologia medycyny, psychologia, prawo, ale także i w wielu przedmiotach klinicznych