I. Warunki życia człowieka w czasach najdawniejszych

- Społeczeństwo to podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane. Terminem tym tradycyjnie ujmuje się dużą zbiorowość społeczną, zamieszkującą dane terytorium, posiadające wspólną kulturę, wspólną tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych. Społeczeństwo ponadto posiada własne instytucje pozwalające mu na funkcjonowanie oraz formę organizacyjną w postaci państwa, plemienia czy narodu.

- Ród - grupa społeczna oparta na wspólnocie krwi, obejmująca rodziny wywodzące swe pochodzenie od wspólnego antenata (przodka), mające wspólną nazwę (nazwisko, pochodzenie, herb), mówiące tym samym dialektem;

- Źródła historyczne to wszystko to, skąd możemy czerpać wiedzę o przeszłości (Jerzy Topolski), inaczej rzecz biorąc, są to wszelkie zachowane ślady działalności człowieka:

* materialne

* niematerialne

II. Powstanie pierwszych państw i cywilizacji (Egipt, Mezopotamia, Chiny, Indie, Izrael)

Formy państw:

• Monarchia - ustrój polityczny lub forma rządów, gdzie suwerenem jest jeden człowiek, nazywany monarchą. Monarcha sprawuje władzę zazwyczaj dożywotnio, jego funkcja jest często dziedziczna i zwykle jego stanowisko jest nieusuwalne.

• Tyrania - forma rządów gdzie władz skupiona jest w ręku przez jednego człowieka - tyrana

• Oligarchia - forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę ludzi. Najczęściej ludzie ci wywodzili się z arystokracji lub warstwy bogatych.

• Demokracja - ustrój polityczny, w którym źródło władzy stanowi wola większości obywateli, przy respektowaniu praw mniejszości. Gwarantem istnienia demokracji jest konstytucja

• Arystokracja - najwyższa warstwa społeczna wykształciła się w starożytnej Grecji, podczas najazdu Dorów w 1200 r. p.n.e.

Pismo

Początki pisma sięgają czasów sprzed 3000 r. przed Chrystusem. Najstarsze zachowane zabytki pisma pochodzą z obszarów Bliskiego Wschodu i Egiptu i są zapisane dwoma rodzajami pisma: pismem hieroglificznym lub klinowym - rozwijały się one równolegle.

Pismo hieroglificzne wywodzi się z Egiptu, po uproszczeniu powstało z niego pismo hieratyczne i demotyczne. Również ono było w użyciu aż do okresu rzymskiego. Najstarsze utwory z tego terenu to utwory mądrościowe (III tysiąclecie przed Chr.), kosmogonie, "Księgi Umarłych".

Pismo klinowe (wymyślone przez Sumerów i używane w obrębie języków: sumeryjskiego, akkadyjskiego, huryckiego i ugaryckiego) było pismem fonetycznym złożonym z całkowitej liczby ok. sześciuset znaków (mimo to - zostało "odszyfrowane" przez naukowców!). Było ono używane na Bliskim Wschodzie przez ok. trzy tysiąclecia, podlegając licznym zmianom.

Pieniądz

W kulturach pierwotnych pojęcie pieniądza jako osobnego środka płatniczego nie istniało. Podstawowym sposobem nabywania dóbr był barter. Ponieważ bezpośrednia wymiana towaru na towar była uciążliwa, niektóre towary powszechnego użytku (zwłaszcza te, które były podzielne, trwałe, jednorodne i rzadko występujące) np. muszle, sól, kamienie, skóry, futra, kawałki tkanin czy bydło, zaczęły pełnić rolę pieniądza towarowego czyli płacidła.

W kolejnym etapie rolę pieniądza pełniły metale nieszlachetne (brąz, miedź, żelazo), a później także szlachetne (srebro, złoto). Początkowo kawałki metalu za każdym razem były ważone (pieniądz ważony), później dla wygody zaczęto stosować sztabki bądź sztuki danego metalu o określonej wadze (pieniądz odliczany). W rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej niepodważalną rolę odegrali Fenicjanie. Ich miasta: Ugaryt, Byblos, Sydon i Tyr to symbole bogactwa, którego źródłem był handel prowadzony niemal ze wszystkimi państwami ówczesnego świata. Fenicjanie pierwsi stworzyli namiastki bezgotówkowych form rozliczeń w postaci uwierzytelnionych tabliczek służących do dokonywania operacji finansowych. Jako jedni z pierwszych na świecie opanowali wytop i produkcję wyrobów z brązu, co dało podstawy do przypuszczeń, że to oni byli wynalazcami monet. Jednak dzisiejszy stan wiedzy nie potwierdza tej tezy, najstarsze bowiem znalezisko, pochodzące z VII wieku p.n.e. bryłka elektronu (w starożytności nazywano tak stop złota i srebra), opatrzony jest stemplem złotnika z Efezu. Gdy pojawiły się takie prywatne pramonety, już tylko krok dzielił ludzi od wprowadzenia na rynek pieniędzy bitych przez władze państwowe. Monetę wynaleziono prawie jednocześnie w VII w. p.n.e. w kręgu cywilizacji greckiej: w Lidii, położonej na zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej (dziś Turcji), oraz w Argolidzie (Peloponez), państwie Fejdona, do którego należała też bogata w pokłady srebra wyspa Egina. Lidyjskie monety z VII i VI wieku p.n.e. są wykonane z elektronu, po jednej stronie widać na nich wizerunki byka i lwa, a po drugiej kwadratowe wgłębienie spowodowane niedoskonałą jeszcze techniką bicia. Natomiast w Argolidzie używano monet srebrnych. Miały one wybity symbol państwowy, którym był żółw morski (zwierzę poświęcone bogini Afrodycie), a kształtem przypominały spłaszczoną baryłkę.

Religia

Egipt Dużą rolę w życia Egipcjan odgrywały wierzenia religijne. Egipcjanie wierzyli w wielu bogów (politeizm). Czczono głównie siły przyrody. Szczególnym kultem otaczano Nil i Słońce. Licznym bóstwom przydawano postacie ludzkie z głowami zwierzęcymi (Horus z głową sokoła, Chnum z głową barana). Wierzono, że bóstwa przebywać mogą w ciele świętych zwierząt, za jakie uważano czarnego byka, zwanego Apisem, a także m.in. krokodyle, ibisy, jastrzębie i koty. Ku czci bogów wznoszono gigantyczne kamienne świątynie, którymi opiekowali się kapłani, gromadzący w nich wielkie bogactwa. Kapłani, obok faraonów, stanowili również istotny czynnik w sprawowaniu władzy, a nierzadko to właśnie oni tak naprawdę rządzili w kraju. Posiadłszy wiedzę o zjawiskach przyrody, wprowadzili podział roku na 12 miesięcy i 365 dni (zobacz: kalendarz egipski), potrafili przewidzieć zaćmienie Słońca i wylewy Nilu, kierowali pracami nawadniającymi i budowlanymi.

Mezopotamia Religia Mezopotamii z uwagi na złożone podłoże etniczne, nigdy nie była jednolita. Jednakże w zasadniczym zrębie ukształtowali ją Sumerowie, których wierzenia (zob.: mitologia sumeryjska) z kolei były odbiciem pierwotnych kultów sił przyrody i płodności, społeczeństw prehistorycznych. To właśnie sumeryjski panteon i ich postrzeganie świata oddziaływały na terenach mezopotamskich niemal przez trzy tysiąclecia, pomimo tego, że każdy kolejny lud, który przybywał do Mezopotamii, przynosił ze sobą własne wierzenia i tradycje. Również Akadowie, w drugiej połowie III tysiąclecia, wnieśli swój znaczny wkład w rozwój religii i form kultu, niemniej jednak zauważalna jest dysproporcja między ich wierzeniami, a sumeryjskimi, chociażby w liczbie czczonych bogów - na kilkaset bogów sumeryjskich tylko kilkunastu było pochodzenia semickiego, mających i tak odpowiedniki w panteonie sumeryjskim. Przewaga sumeryjskiego elementu w rozwoju religii w Mezopotamii, nie oznacza, że wierzenia ludów w Mezopotamii były statyczne i nie podlegały modyfikacjom - wręcz przeciwnie - można zaobserwować zjawisko stałego przeobrażania religii sumeryjskiej, w jej procesie adaptacyjnym, w wyniku oddziaływania wierzeń każdego napływowego ludu. Podobieństwa i analogie w znacznym stopniu ułatwiały synkretyzm religijny, który był cechą charakterystyczną, ówczesnych kultów mezopotamskich. Niebywale rozwinięty politeizm, (w połowie III tysiąclecia p.n.e. panteon sumeryjski liczył ok. 700 bogów, a już w I tysiącleciu p.n.e., panteon babilońsko-asyryjski liczył ok. 2500 imion bóstw), prowadził do pewnego rodzaju „specjalizacji” poszczególnych bogów w dziedzinach, którym patronowali: grupy bogów związanych z siłami przyrody (np. Iszkur, semicki Adad - bóg burzy), sztukami i rzemiosłami (np. Nidaba - bogini mądrości i pisarzy, Ninurta - wojny i myslistwa) oraz bóstwa wegetacji (np. Dumuzi - bóg-pasterz, opiekun odradzającej się przyrody). Poza „specjalizacją zawodową” bogowie mezopotamscy patronowali poszczególnym ośrodkom i miastom, gdzie danemu bogu oddawano specjalną cześć, jako opiekunowi i panu. Stąd wynikał fakt, że niemal każde miasto-państwo miało swego odrębnego boga-opiekuna, któremu oddawano tam cześć, a jednocześnie nie negowano istnienia pozostałych bóstw innych centrów kultowych.

Głównym ośrodkiem religijnym Mezopotamii, była południowa jej część - Babilonia. To tam właśnie było szereg centrów religijnych o dużym prestiżu, o które toczyli walkę władcy poszczególnych miast-państw, gdyż ich zajęcie gwarantowało sankcję religijną i co za tym idzie legitymizację władzy i wzrost autorytetu monarchy. Do takich miast należały, w okresie sumeryjskim, m.in. Nippur, Eridu, a w późniejszym okresie Babilon. W tym ostatnim mieście, za czasów państwa chaldejskiego i ogromnego wzrostu roli Babilonu, rozwinął się na dużą skalę kult, początkowo tylko lokalnego, boga Marduka - boga-patrona Babilonu, gdzie poświęcone mu były najbardziej okazałe świątynie. Z kolei odpowiednikiem Marduka na północy Mezopotamii, był bóg Aszur, którego kult był niemal narodowym kultem Asyryjczyków, z ośrodkiem w mieście o tej samej nazwie.

Kulty mezopotamskie wywodzące się z religii sumeryjskiej wywodziły genealogię swoich licznych bogów od tzw. czterech bogów stworzycieli, którzy byli protoplastami całej reszty panteonu i cieszyli się największym autorytetem, do którego odwoływali się pozostali bogowie. Bogowie stworzyciele to:

• An (w języku akadyjskim: Anu) - władca nieba, król wszystkich bogów - w zasadzie nie zajmował się sprawami ludzi;

• Nintu, znana także pod imionami Ninhursag, Ninmah, Aruru - matka-ziemia, bogoni płodności, rodzicielka;

• Enlil - syn Ana - bóg powietrza;

• Enki (w języku akadyjskim: Ea) - pan słodkich wód.

Z tej grupy bogów-stworzycieli An, Enlil i Enki stanowili tzw. wielką trójcę bogów, cieszącą się bardzo dużym autorytetem zarówno wśród bogów, jak i ludzi. Mitologia mezopotamska, z uwagi na to, że jest wytworem wielu ośrodków teologicznych, cechuje się bardzo dużym zróżnicowaniem, a nawet licznymi sprzecznościami, m.in. co do roli poszczególnych bóstw i ich związków rodzinnych oraz przebiegu wydarzeń w danej opowieści mitologicznej. Bardzo ważną rolę w mitologii Mezopotamii odgrywała bogini Inana (w języku akadyjskim: Isztar) czczona jako „pani nieba”, pod różnymi imionami przez różne ludy zamieszkujące Mezopotamię.

Rodzime kulty babilońskie stopniowo zostały wyparte przez nowe religie. Już wraz ze spadkiem roli Mezopotamii i dostaniem się jej we władanie perskie, coraz większego znaczenia i zasięgu nabierała rodzima religia Persów - zoroastryzm, a w późniejszych stuleciach do dominację na Wschodzie zdobywały takie religie, jak mitraizm i manicheizm, a jeszcze później pojawił się tu islam.

Dorobek cywilizacyjny

---