Zestaw 39.

1. Czas w utworze narracyjnym.

2. Cezura, diereza, prawo wymienności stóp.

Beata Szostak

Ad.1.

Czas może w utworze występować na trzech płaszczyznach: czasu wypowiedzi (czas, w którym mówi fikcyjny podmiot wypowiadający się), czasu świata przedstawionego (fikcyjnego czasu, w którym przebiegają wydarzenia) oraz czasu historycznego, który w dziele istnieje poprzez dwie poprzednie płaszczyzny czasowe.

Czas narracji jest jednym z wymiarów czasowych dzieła epickiego obok czasu fabuły, jest rozpiętością czasową narracji. Czas narracji istnieje w każdym utworze epickim, jest jego istotnym elementem strukturalnym, jednakże w pewnego typu dziełach nie jest wyraźnie zaznaczony, tak dzieje się zwłaszcza w powieści pisanej w 3. os. z narratorem wszechwiedzącym. W dziełach innego typu czas jest jawny, podany bezpośrednio do wiadomości czytelnika, np. w powieści epistolarnej czy powieści-dzienniku. W strukturze utworu epickiego czas narracji jest późniejszy od fabuły, wyjątkiem są utwory pisane na zasadzie monologu wewnętrznego, stanowiącego bezpośredni zapis toku myślenia - wówczas obydwa czasy nakładają się na siebie.

Czas świata przedstawionego (czas fabuły) - dotyczy dzieła epickiego i dramatu; obejmuje rozpiętość czasową przedstawionych zdarzeń, zazwyczaj określona mniej lub bardziej dokładnie, często ujmowana jako odpowiednik czasu historycznego (ale też mitycznego i fantastycznego). Czas fabuły może się rozwijać w porządku chronologicznym lub nie respektować chronologii zdarzeń (inwersja czasowa fabuły). W epice uzależniony jest od czasu narracji i zawsze od niego wcześniejszy, w dramacie występuje samoistnie.

Inwersja czasowa fabuły - ukształtowanie fabuły nie respektujące chronologii składających się na nią zdarzeń. Inwersja czasowa fabuły pozwala rozpoczynać narrację od wydarzenia końcowego (np. Granica Zofii Nałkowskiej), pozwala także mieszać wydarzenia przypadające na różne epoki biografii bohaterów. Niekiedy inwersja czasowa jest kształtowana tak, że umożliwia czytelnikowi rekonstrukcję chronologii wydarzeń fabularnych, w niektórych jednak wypadkach (np. W poszukiwaniu straconego czasu Prousta, w noveau roman - francuskiej powieści awangardowej) jest to niemożliwe, wówczas inwersyjny układ czasu stanowi podstawowy czynnik kompozycyjny. W związku z tym, że układ czasowy powieści nie ma nigdy charakteru bezwzględnie linearnego, drobnych odejść od chronologii w formie antecedencji i retrospekcji nie traktuje się jako inwersji czasowej fabuły, gdyż jest ona ujęciem kompozycyjnym obejmującym całą fabułę.

Antecedencja - zdarzenia istotne przebiegu fabuły w utworach dramatycznych i narracyjnych, poprzedzające moment jej właściwego rozpoczęcia. W dramacie zdarzenia przedstawione bądź w wyodrębnionych monologach i dialogach, bądź rekonstruowane w toku rozwoju akcji (jest to charakterystyczne dla dramatu nowszego). W epice antecedencja jest przywołana bądź w relacji narratora wszechwiedzącego bądź retrospekcji dokonywanej z punktu widzenia bohatera.

Przedakcja (Vorgeschichte) - zdarzenia, które miały miejsce przed początkiem właściwej fabuły utworu, składające się na „prehistorię” bohaterów. Informacje o takich zdarzeniach są zwykle zawarte w prologu dzieła, ale mogą też być przywoływane fragmentarycznie w toku bezpośrednio rozwijanej fabuły.

Retardacja - chwyt kompozycyjny polegający na celowym odsuwaniu i opóźnianiu zdarzenia (w utworach fabularnych) czy też rozstrzygnięcia myślowego (często w utworach lirycznych), które wzbudzać może szczególne zaciekawienie odbiorcy i mobilizować jego oczekiwania. W takich gatunkach jak np. komedia intrygi, powieść sensacyjna czy thriller retardacja służy stopniowaniu napięcia, odwlekając następowanie zdarzeń przełomowych dla biegu akcji przez wprowadzenie elementów neutralnych i statycznych (np. wszelkiego rodzaju opisów) lub piętrzenie utrudnień i powikłań sytuacyjnych.

Retrospekcja - w utworze epickim, zwłaszcza w powieści, przywołanie z punktu widzenia bohatera zdarzeń wcześniejszych od momentu właściwego rozpoczęcia fabuły bądź wchodzących w jej zakres czasowy, ale wcześniejszych od chwili, w której przywołuje się zdarzenia minione i nie ukazywanych bezpośrednio. Retrospekcja dokonywana bywa w mowie pozornie zależnej, w monologu wewnętrznym bądź w wypowiedzi przytoczonej w mowie niezależnej. W powieści realistycznej retrospekcja musiała zostać zweryfikowana przez narratora wszystkowiedzącego. Od czasów naturalizmu nie wymaga ona tego rodzaju potwierdzeń, w prozie XX-wiecznej jej znaczenie radykalnie wzrosło, zwłaszcza w powieści psychologicznej.

Zwrot wstecz (Rückwendung) - technika opowiadania o przestrzeni na podstawie doświadczenia, wspomnienia, być może nawet inwersji; istnieje dystans pomiędzy wypowiedzią i akcją rozgrywającą się współcześnie; obraz przestrzeni jest znany; synonimem zwrotu wstecz może być wspomnienie

Zwrot skierowany w przyszłość (Vorausblick) - narrator wypowiada swój zamiar odwiedzenia danego miejsca; opis podporządkowuje się bardziej wyobrażeniu

Ad. 2.

Cezura - 1. W metryce antycznej przedział międzywyrazowy przypadający stale wewnątrz określonych stóp wersu; szerzej: każde przecięcie stopy przez koniec wyrazu; 2. w wierszu sylabotonicznym przecięcie stopy przez koniec wyrazu (lub zestroju akcentowego), będące rezultatem rozmijania się toku zestrojowego i stopowego w wersie, czyli tzw. toku krzyżowego. W naturalny sposób występował on w wersach złożonych stóp, dla których trudniej znaleźć odpowiedniki w polskich układach zestrojowych, a więc w jambie, daktylu i anapeście. Oto przykład trójstopowa jambicznego o toku bez wyjątku cezurowanym (cezura zaznaczona jest gwiazdką*):

_ _' / _ _' / _ _'

Za moich* młodych* lat

Piękniejszym* bywał* świat,

Jaśniejszym* wiosny* dzień!

1. Asnyk, Za moich młodych lat)

Dążność do urozmaicania i komplikowania toku rytmicznego w wierszu sylabotonicznym przejawiła się m.in. w działaniach przezwyciężania opór języka, a więc w ograniczaniu cezury w tych układach stopowych, w których łatwo wynikają one z wersyfikacyjnej inercji, a równocześnie we wprowadzaniu cezury do tych, które wykazują naturalną skłonność do dierezowego toku, a więc do trocheja, amfibracha i peonu III. Oto przykład cezury w czterostopowym trocheju:

_' _ / _' _ / _' _ / _' _

Jazz* - zamiecią, dym * - kurzawą,

Sześć * tysięcy w jedno ciało

Zrosło się* i oszalało!

(J. Tuwim, Bal w Operze).

Diereza - w metryce antycznej i w wierszu sylabotonicznym zbieganie się końca stopy i końca wyrazu (lub zestroju akcentowego) w wyniku zgodności członkowania metrycznego i językowego w obrębie wersu; przeciwieństwo cezury. W wierszu polskim dierezy uzyskuje się najłatwiej w stopach z akcentem na przedostatniej sylabie, a więc w trocheju, amfibrachu i peonie III. Przykład dierezowego czterostopowca trocheicznego:

_'_ / _' _ / _' _ / _' _

Bęben / warczy, / trąbka / dzwoni, /

Słychać / pochód, / rżenie / koni, /

Chmura / wojska / już się / zbliża - /

1. Niemojewski, Branka)

Sztuka stosowania dierezy i cezury rozwinęła się szczególnie w poezji XX w., np. w utworach J. Tuwima, L. Szenwalda, J. Lieberta, A. Słonimskiego.

Prawo wymienności stóp - stanowiło, że jedna stopa długa [w domyśle akcentowanym na gruncie polskim] równa się dwóm krótkim [w domyśle nieakcentowanym na gruncie polskim] (— =

) i odwrotnie (

= —). A zatem np. jamb
— w wyniku rozwiązania arsy (— =

) mógł być zastąpiony przez trybrach



, daktyl zaś —

po ściągnięciu tezy (

= —) mógł być wymieniony przez spondej — —. Niektóre rodzaje stóp, zwłaszcza złożonych z jednorodnych elementów, występowały wyłącznie w roli stóp zastępczych, np. trybrach, spondej, pirrychej, proceleusmatyk. Prawo wymienności stóp stosowane było w rozmaitym zakresie zależnie od gatunków wierszowych; ograniczało ono wydatnie ogólną regułę budowania wersu z jednakowych stóp, współdziałając dodatkowo z rozmaitymi szczegółowymi normami, określającymi inne dopuszczalne odstępstwa od tej reguły. Niektóre krótsze stopy mające mniej niż 5 mór (np. jamb, trochej, anapest) występowały w wierszu antycznym w postaci podwojonej (dypodia, (-) syzygia) i w takim kształcie stanowiły główną jednostkę miary wersowej, zwaną metrum. Podział wersu na stopy i metra wynikał z porządku następstwa głosek długich i krótkich, niezależny był natomiast od granic wyrazu (cezura) oraz jakichkolwiek innych działów językowych: semantycznych czy składniowo-intonacyjnych. Zależnie od liczby stóp wypełniających wers lub człon wersowy rozróżniano: monopodię, czyli układ jednostopowy, dypodię - dwustopowy ((-) syzygia), trypodię - trzystopowy, tetrapodię - czterostopowy, pentapodię - pięciostopowy, heksapodię - sześciostopowy. Antyczna teoria wiersza stopowego przeniesiona została na grunt europejskich języków nowożytnych, także i tych, które - jak język polski - pozbawione są sfunkcjonalizowanego systemowo iloczasu. Za odpowiednik elementu długiego uznany został element akcentowany, za odpowiednik krótkiego nieakcentowany. Pociągnęło to jednak za sobą szereg komplikacji, wiele bowiem fundamentalnych prawideł wiersza iloczasowego okazało się nie do zastosowania bądź zmieniło swoją wartość, w tym przede wszystkim prawo morowej ekwiwalencji i zamienności stóp. W wersyfikacji polskiej terminologia stopowa znalazła zastosowanie przy opisie wiersza sylabotonicznego.

• - oznacza sylabę nieakcentowaną

Źródło:

https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:IK5Z7oqvo-EJ:members.multimania.co.uk/rmrozinski/forum/files/materialy/poetyka.pdf+&hl=pl&gl=pl&pid=bl&srcid=ADGEESjqbySCVH3fzNYGx4S_qkhO0ybx3PpyR--MXSmUKzlwFUcKLmAWVHoMGYYvBDPaW3zUiITgeMfPk9jzn__YqMWPjvurae0-iRbC6RTD50RWVLIF7N2-BM4NCnN9csRpkYuI9eUQ&sig=AHIEtbTbNKk7-n2acWN8xFB-R5tMgmSa3g

Bibliografia:

1. G. Genette, Przestrzeń i język [w:] „Pamiętnik Literacki”, 1976, z. 1.

2. M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień - Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, Ossolineum, Wrocław 1989.

3. J.M. Lotman, Problem przestrzeni artystycznej [w:] „Pamiętnik Literacki”, 1976, z. 1.

3

---