37a. Wyznaczniki strukturalne polskiego sylabotonizmu. Czas w utworze narracyjnym.
Marysia Biernacka


WYZNACZNIKI STRUKTURALNE POLSKIEGO SYLABOTONIZMU

Polski wiersz sylabotoniczny zachowuje wszystkie cechy polskiego sylabizmu, czyli:
- numeryczność
- izosylabizm
- oderwanie węzłowych punktów wersu od układu intonacyjno-zdaniowego.

Oprócz tego, sylabotonizm cechuje uporządkowanie systemu akcentowego wewnątrz poszczególnych wersów (żeby było to odczuwalne, wiersz musi być przynajmniej dwuwersowy).

Podstawową miarą sylabotonizmu jest stopa, która obejmuje nie zestrój akcentowy, ale nie ulegającą zmianie, ściśle określoną liczbę zgłosek, a także stałe miejsce akcentu.

Właściwości języka polskiego decydują o tym, że naturalnym układem stopowym są zestawienia trochejów i amfibrachów. Rzadsze są daktyle (ponieważ wymagają przycisku proparoksytonicznego), oraz jamby i anapesty ze spadkiem oksytonicznym. Wyjątkowo trafia się także peon III.

Najbardziej reprezentatywnym przykładem przenoszenia do Polski metryki antycznej jest polski heksametr. Pierwszą udaną próbą jest Powieść Wajdeloty z Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza.

Jak odróżnić polski wiersz sylabotoniczny od tak zwanego modernistycznego wiersza wolego?
Zasadnicza różnica polega na tym, że w nieregularnym wierszu sylabotonicznym występują modyfikacje toku stopowego, a w wierszu wolnym ułożenie stóp tworzy jedynie system sygnałów do utrwalonego u odbiorcy jasno określonego poczucia rytmu.

Stopy w sylabotonizmie polskim:

Trochej- (od gr. trechio -  biegnę, co wiąże się z używaniem tej stopy jako podstawowej miary w pieśniach tanecznych) sekwencja dwóch sylab, odpowiednio akcentowanej i nieakcentowanej.

Jamb- stopa ta zazwyczaj jest tworzona jako zestrój z proklityką (np. do snu). Sekwencja dwóch sylab, odpowiednio nieakcentowanej i akcentowanej.

Daktyl- stopa ta zazwyczaj jest tworzona jako zestrój z enklityką (np. kocham Cię). Sekwencja składająca się z trzech sylab, z czego pierwsza jest akcentowana, pozostałe dwie nieakcentowane.

Amfibrach- Stopa składająca się z trzech sylab, odpowiednio nieakcentowanej, środkowej akcentowanej i ponownie nieakcentowanej ostatniej sylaby.

Anapest- W polszczyźnie nie ma wyrazów będących naturalnymi anapestami. Stopa ta tworzona jest przez zestroje akcentowe o anapestycznym układzie (np. i do dna). Anapest to sekwencja składająca się z trzech sylab, dwóch pierwszych nieakcentowanych i ostatniej akcentowanej.

Peon III- stopa nazywana często podwójnym trochejem składająca się z sekwencji czterech sylab, odpowiednio dwóch nieakcentowanych, przedostatniej akcentowanej i ostatniej nieakcentowanej.


Ważne pojęcia:

HEKSAMETR POLSKI (KLASYCZNY)- wiersz sześcioakcentowy złożony z trochejów i daktyli.

HIPERKATALEKSA- w stopach zakończonych sylabą akcentowaną tzn. w jambie i w anapeście, zdarza się rozszerzenie ostatniej stopy wersu lub członu wersowego o jedną sylabę nieakcentowaną (nadliczbową).

KATALEKSA- skrócenie ostatniej stopy, wersu lub członu wersowego o jej element słaby, sylabę krótszą lub nieakcentowaną.

DIEREZA- zbieganie się końca stopy i końca wyrazu (lub zestroju akcentowanego).

CEZURA- przedział międzywyrazowy przypadający stale wewnątrz określonych stóp wersu, każde przecięcie stopy przez koniec wyrazu.

TRANSAKCENTACJA- zabieg polegający na przeniesieniu akcentu z sylaby prawidłowo akcentowanej na inną, zwykle z nią zrymowaną, mający na celu zwrócenie uwagi odbiorcy na dany wyraz lub sformułowanie.

LOGAED- wiersz złożony z trochejów i amfibrachów



CZAS W UTWORZE  NARRACYJNYM

Czas w utworze narracyjnym dzieli się na czas fabuły, czyli czas w którym przebiegają epizody składające się na układ zdarzeń, które odzwierciedlają koleje życiowe bohaterów utworu, oraz na czas narracji, podczas którego krystalizuje się wypowiedź przedstawiająca ciąg minionych zdarzeń ułożonych w jakimś porządku czasowym, postacie w nich uczestniczące oraz okoliczności w jakich się rozgrywały.
Czas narracji jest zawsze późniejszy od czasu fabuły.

Czas według Ajdukiewicza:
- chwila, punkt czasowy momentalnego zdarzenia
- okres, odcinek czasowy - zbiór chwil;
- trwanie - długość, rozpiętość czasowa;
- wszechobejmujący okres czasu.

Czas według Bergsona:
- trwanie
- czas subiektywny, kiedy poszczególne momenty zlewają się ze sobą



Źródła:
A. Kulawik, Zarys poetyki
H. Makiewicz, Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych
M. Głowiński, Podręczny słownik terminów literackich

---